نسبیت گرایی اخلاقی

كلمات كليدي : نسبي گرايي اخلاقي، نسبيت توصيفي، نسبيت هنجاري، نسبيت معرفت شناختي

نویسنده : احمد دبيري

نسبی گرایی اخلاقی از مهم ترین مباحث فلسفه اخلاق است که پذیرش یا رد آن نتایج فردی و اجتماعی فراوانی دارد.[2] مهم ترین پرسشی که در این رابطه وجود دارد این است که :‌ آیا ارزش های اخلاقی اموری ثابت و همیشگی اند یا اینکه برحسب عوامل اجتماعی، روانشناختی و غیره تغییر پذیرند؟ نسبیت اخلاقی به این معنا است که هیچ یک از ارزش ها و اصول و احکام اخلاقی ثابت نیستند و همواره به اختلاف زمان و مکان و نسبت به افراد یا توافق جوامع تغییر پذیرند.[3] بنابراین نسبى گرایان اخلاقی معتقدند که هیچ حکم اخلاقی ثابت و تغییرناپذیری وجود ندارد و از این جهت وابسته به میل و سلیقه افراد یا قراردادهاى خود آنها است. یکی از ادله نسبی گرایان اخلاقی تمسک به اختلاف ارزش های اخلاقی افراد و جوامع مختلف است؛ مثلا در جوامعی اجساد مردگان را می سوزانند و آن را کار خوبی می دانند ولی برخی جوامع این نوع رفتار با اجساد مردگان را بسیار بد و نادرست می دانند. نسبی گرایان این تنوع موجود در ارزش های خوب و بد جوامع را دلیل بر نسبی بودن احکام اخلاقی می دانند و معتقدند که خوبی و بدی و درستی و نادرستی و بایدها و نبایدهای اخلاقی تماما به سلیقه های فردی و گروهی وابسته است و هیچ بنیان واقعی و ثابتی ندارد. یکی دیگر از ادله نسبی گرایان اخلاقی این است که :‌ گزاره های اخلاقی از نوع گزاره های انشایی اند که در این صورت هیچ خبری از واقعیتی نمی دهند و تنها بیانگر خواست افراد و گروه های جوامع مختلف هستند. این که چیزی خوب یا بد به حساب می آید تنها بستگی به نوع نگرش ها، امیال و احساسات و سلایق شخصی یا گروهی دارد. در این صورت خوبی و بدی و باید و نباید اخلاقی اموری ذهنی،‌ احساسی و شخصی یا قرار دادی است و از این جهت کاملا اموری نسبی می باشند.

نسبت گرایی دارای انواعی است که عبارتند از:‌ نسبیت توصیفی، هنجاری و معرفت شناختی.[4] نسبیت توصیفى، به این معنا است که آشنایى با اخلاقیات جوامع مختلف، نشان مى دهد که همگان داراى ارزش هاى اخلاقى یکسانى نیستند، بلکه هر جامعه ارزش هاى اخلاقى خاصی دارند که ممکن است با هم در تضاد و تعارض هم باشند. البته با این توضیح که این اختلافات اخلاقى، سطحى و قابل حل نیستند، بلکه بنیادى و غیر قابل حلند. نسبیت گرایی هنجاری یک حکم هنجارى ارائه مى دهد و به افراد و جوامع مى گوید نباید بر رعایت اصول ثابت اخلاقى پافشارى کرده و باید ارزش هاى اخلاقى مورد پذیرش دیگران را بر اساس معیارهاى مقبول خودشان ارزش گذارى کرد. نسبیت معرفت شناختی بر این تاکید دارد که تنها یک نوع نظام اخلاقى معتبر وجود ندارد و می توان از نظام های معتبر اخلاقی متعددی سخن گفت. حتی در میان احکام یا نظام هاى اخلاقى متضاد و متعارض، ممکن است چند تا از آنها درست باشند. این گونه نیست که تنها یک نوع حکم و یا یک نظام خاص اخلاقى، از نظر عقلى موجه و معتبر باشد.
مخالفان نظریه نسبیت گرایی اخلاقی چنین پاسخ می دهند که اولا همه جوامع مختلف در همه ارزش های اخلاقی با هم اختلاف ندارند و می توان از جوامعی نام برد که همگی به خوبی عدالت و بدی ظلم اعتراف دارند هرچندکه ممکن است در مصادیق آن اختلاف داشته باشند. علاوه بر این که این اختلافات جوامع مختلف بنیادین نمی باشد و حتی در صورت اختلاف بنیادین هم نمی تواند منطقا بر درستی و حقانیت همه آن ها دلالت داشته باشد. از طرف دیگر مخالفان نسبیت معتقدند که احکام اخلاقی بر خلاف ظاهر انشایی شان، در حقیقت از سنخ جملات خبری بوده و از واقعیت عینی خبر می دهند و لذا تابع احساسات و سلایق شخصی و گروهی نیستند. [5]