كلمات كليدي : راهنماي مصاحبه، پرسش باز – پاسخ، يادداشت برداري، رفتار غيركلامي، روان سنجي
نویسنده : آرزو قاسم دماوندي
موقعیت فیزیکی
ویژگی‌های فیزیکی موقعیت مصاحبه را باید به گونه‌ای سازمان داد که اطاق به صورت محیط واقعی کار به نظر بیاید نه به صورت اطاقی آراسته و تزیین شده. نور باید به صورت غیرمستقیم بتابد، نور مستقیم باید از دیوارها یا آواژور بتابد. محل نشستن به گونه‌ای تنظیم شود که مصاحبهکننده و مراجع نه زیاد نزدیک هم و نه خیلی دور از هم قرار گیرند.[1]
تهیه و تدوین راهنمای مصاحبه
تهیه و تدوین راهنمای مصاحبه، امری بدیهی و در عین حال ضروری است. راهنمای مصاحبه امکان جمع‌آوری اطلاعات، در جهت رسیدن به هدف پژوهش را امکان‌پذیر می‌سازد و سؤال‌هایی را که باید پرسیده شود، دسته‌بندی و مرتب می‌کند.[2]
برقراری ارتباط در مصاحبه
مصاحبه‌گر باید خود را معرفی کند و از مصاحبه‌شونده بپرسد که دوست دارد چگونه او را خطاب کنند.[3] سؤال‌های مصاحبه باید به زبانی مطرح شوند که بین مصاحبهکننده و مصاحبه‌شونده ارتباط مؤثر برقرار سازد. مصاحبه‌شونده به زبانی که با آن مصاحبه می‌کند باید کاملا مسلط باشد.[4]
روشن کردن هدف مصاحبه
مصاحبهکننده باید هدف مصاحبه را بیان کند، میزان آگاهی درمان‌جو از هدف را بررسی کند و هرگونه انحراف بین هدف از مصاحبه و آگاهی درمان‌جو از آن را روشن کند.[5] چنان‌چه مصاحبه‌شونده بتواند هدف هر سؤال را درک کند، احتمالا بین او و مصاحبهکننده صحیح‌تر و سریع‌تر ارتباط برقرار می‌شود.[6]
محرمانه بودن اطلاعات و پرونده‌ها
مصاحبهکننده ماهیت محرمانه بودن اطلاعات، حدود محرمانه بودن آن‌ها و موضوع‌های خاص مربوط به محرمانه بودن اطلاعات مانند اینکه مراجع قضایی قانونی، چگونه می‌تواند به اطلاعات دسترسی پیدا کند را باید توضیح دهد. همچنین توضیح دهد که درمان‌جو حق دارد درباره هرگونه اطلاعاتی که نمی‌خواهد آشکار شود صحبت نکند.[7] پرونده‌های کتبی مصاحبه‌های روان‌شناختی نیز محرمانه هستند این گونه پرونده‌ها را تنها زمانی می‌توان به دیگران داد که مصاحبه‌شونده توافق کتبی کرده باشد.[8]
روش‌های دستیابی به اطلاعات
در سال‌های اخیر از شیوه‌های مستقیم(رهنمودی) و غیرمستقیم(بی‌رهنمود) استفاده زیادی شده است. شیوه مستقیم یا ساختاری، مصاحبه‌گر را قادر می‌سازد که الگو و روال تعیین شده‌ای را دنبال کند.[9] اگر زمان محدود باشد، مصاحبه‌گر روش مستقیم و مربوط به مساله اصلی را به کار خواهد بست. مراجع مقاوم و بدون همکاری و مراجعی که به شدت مضطرب است احتمالا به یک سبک پرسش و پاسخ مستقیم‌تر نیاز خواهد داشت. اما سبک کمتر ساخت‌دار اغلب خود – کاوش‌گری عمیق مراجع را تشویق می‌کند، متخصصان را قادر می‌سازد تا توانایی‌های سازماندهی مراجع را مشاهده کنند و ممکن است به تفاهم، انعطاف‌پذیری و حساسیت بیشتر نسبت به خصایص فردی منجر شود.[10]
توالی فنون مصاحبه
بیشتر محققان توصیه می‌کنند که مصاحبه‌کنندگان با پرسش‌های باز – پاسخ شروع کنند. پرسش‌های باز – پاسخ، پرسش‌هایی هستند که مصاحبه‌شونده هر طور که بخواهد می‌تواند به آن پاسخ دهد و پس از شنیدن پاسخ‌های درمان‌جو، برای کامل کردن اطلاعات می‌توانند به طرح پرسش‌های مستقیم‌تر بپردازند. اگرچه این توالی با پرسش‌های باز پاسخ آغاز می‌شود، معمولا باید مصاحبهکننده را در جهت پاسخ‌هایی راهنمایی کند که از نظر مستقیم بودن در حد متوسط هستند، مانند درخواست برای توضیح.[11]
ثبت اطلاعات در مصاحبه
ضبط روی نوار و یادداشت برداشتن، از روش‌های متداولی است که به منظور ثبت اطلاعات هنگام مصاحبه به کار برده می‌شود.[12] چنان‌چه مصاحبهکننده قرار است از روش یادداشت‌برداری استفاده کند باید قبلا سوال‌هایی را که می‌خواهد روی کاغذ یادداشت کند و جای کافی برای ثبت پاسخ‌ها منظور نماید. امتیاز عمده این روش در این است که به سهولت می‌توان اطلاعات جمع‌آوری شده را تجزیه و تحلیل کرد. یکی از معایب آن این است که، هنگام ثبت اطلاعات ارتباط بین مصاحبهکننده و مصاحبه‌شونده قطع و جریان مصاحبه دچار وقفه می‌شود. استفاده از ضبط صوت در جریان مصاحبه چندین امتیاز دارد: احتمالا مهمترین امتیاز آن، این است که مصاحبهکننده از انتخاب ناخودآگاه مواردی که با محتوای ذهنی او مطابقت ندارد، اجتناب می‌کند. علاوه بر این، یک مصاحبه ضبط شده را می‌توان چندین بار مورد بررسی داد.[13] عیب عمده استفاده از ضبط هنگام مصاحبه این است که، وجود یک ضبط صوت می‌تواند تا حدودی فضای مصاحبه را تغییر دهد. برای جلوگیری از تأثیر این تغییر، مصاحبهکننده باید پیش از شروع مصاحبه هدف خود را از برگزاری مصاحبه با مصاحبه‌شونده در میان گذارد و اعتماد واقعی او را جلب کند.[14]
اجتناب از پرسش‌های "چرا"
یکی از فنون مصاحبه، اجتناب از کاربرد پرسش‌های "چرا" است زیرا ممکن است حالت دفاعی مراجع را افزایش دهد. اساسا پرسش چرا، تهمت‌آمیز یا انتقادی به نظر می‌رسد و در نتیجه موجب می‌شود که مراجع آن را به حساب رفتار خود بگذارد. بنابراین باید پرسش را با پیشوند "چگونه" به جای چرا شروع کرد. این شیوه موجب می‌شود که مراجعان به توصیف بپردازند تا به توجیه.[15]
رفتارهای غیرکلامی
مصاحبه‌گران باید از رفتارهای غیرکلامی خود و مراجعشان آگاه باشند. به ویژه، آنان ممکن است با حفظ تماس چشمی، پاسخ‌دهی چهره‌ای، توجه کلامی و غیرکلامی مانند به جلو خم شدن، علاقه‌مندی خود را ابراز دارند.[16]
ختم مصاحبه
هر نوع مصاحبه‌ای به فاصله زمانی معینی محدود خواهد بود. مصاحبه‌گر برای حصول اطمینان از این که مراجع به محدودیت زمانی توجه دارد، ممکن است 5 تا 10 دقیقه قبل از پایان وقت تعیین شده به گونه‌ای او را آگاه کند. این کار موجب می‌شود که مراجع و مصاحبه‌گر اطلاعات مربوط و نهایی را به موقع به دست آورند.[17]