نویسنده: علی اکبر بهرامیان
جبر و اختیار، یکی از پیچیده ترین مسایل در حوزه کلام اسلامی است. برخی از بررسی و تحلیل آن به شدت پرهیز می‌کنند، زیرا این مباحث را همانند تفکر در ذات الهی، بی حاصل و بیهوده می‌شمارند؛ چرا که بیرون از دایره احاطه علمی بشر و دسترسی عقل انسانی است.
با توجه به اینکه قرآن و آموزه‌های وحیانی به این مساله به طور خاص و ویژه پرداخته است، بنابراین ضروری است تا به همان اندازه در آن تفکر و اندیشه ورزید؛ چرا که نقش اساسی در بینش و نگرش انسان دارد و رفتارهای آدمی را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. جبرگرایی و یا اختیارگرایی می‌تواند سبک زندگی آدمی را دگرگون سازد. از این رو، شناخت هر کسی از تبیین و تحلیل قرآن و وحی در مورد این مسئله می‌تواند سبک زندگی او را تغییر دهد و بینش و نگرش متفاوتی را پدید آورد.
آنچه در پی می‌آید، بررسی یکی از مسائل مرتبط با جبر و اختیار در آموزه‌های وحیانی قرآن است. نویسنده با مراجعه به آموزه‌های قرآنی بر آن است تا نقش لوح محفوظ را در زندگی انسان ارائه دهد.
لوح محفوظ و ام الکتاب قضای الهی
یکی از اصطلاحات قرآنی، لوح محفوظ است. این اصطلاح ارتباط تنگاتنگی با مساله قضا و قدر الهی و جبر و اختیار دارد. از این رو، فهم آن را دشواریاب نموده است؛ چرا که مسائلی که مرتبط با حوزه‌های قضا و قدر یا جبر و اختیار باشد، از حوزه‌های سخت و دشواری است که بال اندیشه بلند بسیاری از اندیشمندان و فرزانگان را شکسته و زبانشان را به لکنت افکنده است.
بسیاری از دانشمندان، خود را ناتوان از ورود به مسایلی می‌دانند که مرتبط با ذات یا جبر و اختیار است؛ چرا که آن را بیرون از دایره فهم بشر دانسته و عقل بشر را ناتوان از درک آن می‌دانند. از این رو قلم‌های بسیار در این وادی سرشکسته شده و پر پرواز شاهین‌های آسمان بلند اندیشه هایشان سوخته است.
دسته ای به خود اجازه نمی دهند تا در این وادی در آیند یا در آسمان آن اوج گیرند و گروهی دیگر، بی محابا در عرصه سیمرغ وارد می‌شوند و می‌خواهند با پر مگس به قاف اندیشه برآیند و در ساحت قدس و عرش الهی به پرواز درآیند و از آن اوج، حقیقت جبر و اختیار را دریابند؛ در حالی که عبور از وادی سخت و دشوار حیرت، با پر مگسی شدنی نیست.
تنها شماری دریافته اند که باید با پر وحی در آسمان قدس و بر قاف عرش به پرواز در آیند و حقیقت را از دریچه شاهین تک تیز و تاز وحی بنگرند. آنان می‌دانند که چاره ای جز شناخت حقیقت جز به اندیشه وحیانی ندارند؛ چرا که هم جهالت و نادانی نسبت به این مسایل، گناهی بزرگ است و هم ورود به این عرصه، بی مدد اندیشه وحیانی، گمراهی و ضلالت دایمی است.
از سویی نیاز به شناخت و از سویی دیگر، آگاهی از ناتوانی عقل بشری، موجب شده تا تبیین وحیانی به عنوان مهم ترین و تنهاترین محور مسایلی از این دست باشد. بر هر کسی است تا نسبت به حقیقت قضا و قدر و جبر و اختیار آگاهی یابد؛ زیرا پذیرش هر یک می‌تواند نسبت رفتاری وی را با هستی دگرگون کند و رفتارهای او را به شدت متاثر سازد. کنش‌ها و واکنش‌های هر انسانی، وابسته به بینش‌ها و نگرش‌های اوست. بینش‌ها و نگرش هایی که ارتباط تنگاتنگی با شناخت انسان از خود، هستی و فلسفه آن دارد. هر چه شناخت انسان و همچنین اعتقادات و باورهایش به حقیقت نزدیک تر باشد، رفتارهایش به واقعیتی مرتبط به حقیقت نزدیک تر خواهد بود. از این رو گفته اند سبک زندگی هر کسی ارتباط تنگاتنگی به بینش‌ها و نگرش‌های او دارد.
قرآن، مجموعه ای کامل از دانش ها، شناخت ها، باید و نبایدهایی است که سبک خاصی از زندگی را به انسان ارایه و پیشنهاد می‌دهد و به عنوان راهنمای الهی دراختیار بشر است. این کتاب بر آن است تا سبک زندگی انسان را چنان قراردهد که به سادگی و آسانی بتواند حقایق را بشناسد و با واقعیت‌ها ارتباط برقرار کند و واقعیت‌ها را براساس حقایق سامان دهد.
ازجمله مسائل و مباحث که درسبک زندگی مهم است، آگاهی و شناخت نسبت به قضا و قدر و جبر و اختیار است، لذا بخشی از آموزه‌های قرآنی، به این مهم اختصاص یافته است. از جمله مسائل و مباحث مرتبط با قضا و قدر و جبر و اختیار مساله لوح محفوظ و ام الکتاب است.
لوح به هر صفحه از صفحه‌های چوب یا استخوان شانه جانوران گفته می‌شود که برآن چیزی نوشته می‌شود. (ترتیب العین، خلیل بن احمد فراهیدی، ج 3، ص 1661) اما لوح محفوظ که در آیاتی از جمله 22 سوره بروج به آن اشاره شده، لوح خاصی است که به نظر می‌رسد کیفیت و چگونگی آن بر ما مخفی و نهان است و بشر اطلاعاتی از آن ندارد و یا اگر دارد بسیار اندک و کم است، به گونه ای که نمی‌توان براساس آن نسبت به کیفیت لوح سخنی گفت و تحلیل و تبیین ارایه نمود. (مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ص 750)
آگاهی و شناخت ما از لوح محفوظ به همان میزانی است که دراخبار برای ما روایت شده است. به نظر می‌رسد که در قرآن غیر از اصطلاح لوح محفوظ، اصطلاح دیگری برای بیان این مقصود و منظور وجود دارد که همان اصطلاح ام الکتاب است، ام الکتاب به معنای مادر کتاب‌ها و نوشته ها، چیزی است که درجانب راست عرش الهی واقع شده است (جامع البیان، ج 15، جزء 30، ص 140، و نیز مجمع البیان، ج 9، 10، ص 711).
مفسران با توجه به روایات تفسیری در برخی از آیات، اصطلاح «الکتاب» را به معنای ام الکتاب و لوح محفوظ گرفته اند. به عنوان نمونه، فخر رازی با توجه به آیه 6 سوره احزاب براین باور است که مقصود از «الکتاب» دراین آیه، همان لوح محفوظ و ام الکتاب است. (محفوظ الکبیر، مفاتیح الغیب، ج 9، ص 159) همچنین علامه طبرسی واژه کتاب را در آیه 52سوریه طه به معنای لوح محفوظ دانسته است. (مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 23)
زمخشری نیز واژه امام در آیه 12سوره یس را به معنای لوح محفوظ گرفته است. این بدان معناست که از نظر مفسران بزرگ قرآن، برای اصطلاح لوح محفوظ، واژگان و اصطلاحات دیگری نیز در قرآن وجود دارد که می‌توان آن را با توجه به ویژگی‌هایی که برای لوح محفوظ گفته اند، به دست آورد.
برای اینکه با اصطلاح قرآنی لوح محفوظ و نقش آن در هستی و زندگی بشر آتش شویم، بهتر آن است پیش از هر بحثی، نگاهی به اوصاف و ویژگی لوح محفوظ از نگاه قرآن و وحی داشته باشیم.
اوصاف و ویژگی‌های لوح محفوظ
لوح محفوظ دارای ویژگی‌های چندی است که توجه به این ویژگی‌ها می‌تواند فهم ما را نسبت به جایگاه آن درمساله جبر و اختیار و قضا و قدر نیز افزایش دهد.
از جمله ویژگی‌های مهمی که قرآن برای لوح محفوظ برشمرده، جامعیت آن است. خداوند در آیاتی چند از جمله آیه 70سوره حج و11سوره فاطر، لوح محفوظ را کتاب جامع حوادث مربوط به همه موجودات آسمان و زمین معرفی می‌کند. (کشاف، زمخشری، ج 3، ص 170؛ و نیز مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 150)
اینکه خداوند در برخی از آیات از جمله آیه 4 سوره زخرف آن را با نام ام الکتاب (مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 60) معرفی کرده می‌توان دریافت که همه هستی در این کتاب وجود دارد؛ زیرا «ال» در الکتاب به معنای لام جنس و مفید استغراق است. بنابراین، لوح محفوظ، مادر همه کتاب هاست و چیزی بیرون از آن نمی‌باشد.
خداوند در آیه 75 سوره نمل و 3 سوره سبا، به جامعیت لوح محفوظ، نسبت به حقایق آسمان و زمین اشاره می‌کند و در آیه 61 سوره یونس تبیین می‌کند که همه حوادث جهان در این کتاب وجود دارد. (مجمع البیان، ج 5 و 6، ص 180) بنابراین هیچ چیز بزرگ و کوچکی در هستی نیست مگر آنکه در لوح محفوظ نگاشته شده است.(قمر، آیه 53؛ و کشاف، ج 4، ص 441) به این معنا که عالم هستی و رخدادهای آن از آغاز تا انجام در کتابی جامع به نام کتاب مبین، ام الکتاب، امام مبین و الکتاب، مسطور و مضبوط و محفوظ است. (حدید، آیه 22 و آیات دیگر)
فخر رازی با توجه به آیه 22 سوره حدید بر این باور است که منظور از کتاب همان لوح محفوظ است و مدلول آیه این است که همه حوادث زمینی پیش از وجود پیداکردن در لوح محفوظ نوشته شده است. (تفسیر کبیر، ج 10، ص 466)
در لوح محفوظ شمارش همه پدیده‌ها و رخدادهای عالم هستی (یس، آیه 12؛ و نیز کشاف، ج 4، ص 7) و حقایق هستی (نمل، آیه 75) ثبت و ضبط شده و امر ثبت همه رویدادهای هستی در لوح برای خداوند امری آسان است. (فاطر، آیه 11)
آسانی ثبت و درج ناگواری‌های واقع شده در زمین و مصیبت‌های وارده شده بر نفوس در لوح محفوظ، تنها بخشی از محتوای آن است (حدید، آیه 22)؛ زیرا در لوح محفوظ، ریشه و اصل همه کتاب‌های آسمانی و وحیانی به عنوان ام الکتاب (زخرف، آیات 3 و 4) نیز ثبت و ضبط شده است؛ از این رو به لوح محفوظ ام الکتاب گفته می‌شود؛ زیرا یکی از معنای ام به معنای اصل و ریشه هر چیزی است. (تفسیر کبیر، ج 9، ص 618 و کشاف، ج 4، ص 236، و نیز التحریر و التنویر، ج 5، جزء 25، ص 162)
خداوند در آیاتی از جمله 3 و 4 سوره زخرف (مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 60) و نیز 2 و 3 سوره طور (همان، ص 247) و 11 تا 13 سوره عبس و 21 و 22 سوره بروج، بیان می‌کند که حقیقت قرآن در لوح محفوظ وجود دارد. به این معنا که قرآن دارای حقیقتی متعالی و مکتوب در لوح محفوظ پیش از نزول به زبان عربی است.
به سخن دیگر، قرآن و هر کتاب آسمانی دیگر، حقیقتی برتر غیر از این نوشته‌های عربی و عبری دارد که درلوح محفوظ می‌باشد. در آن جا قرآن دیگر به زبان عربی نیست. فرشتگان وحی که نویسندگان قرآن از لوح محفوظ هستند (عبس، آیات 13 تا 15) آن را در جایگاهی شایسته قرار می‌دهند. همین قرآن از لوح محفوظ به زبان عربی نازل می‌شود تا کسانی که شایسته بهره مندی از هدایت آن هستند، از آن سود برند. (همان)
به هر حال، قرآن و هر کتاب آسمانی همانند دیگر موجودات هستی، دارای اصل و ریشه ای در لوح محفوظ هستند که از روی آن نسخه‌های زمینی زده می‌شود. (کشاف، ج 4، ص 702 و نیز مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 655)
از دیگر ویژگی‌های لوح محفوظ می‌توان به تغییرناپذیری آن اشاره کرد. خداوند در آیه 4 سوره زخرف، آن را کتابی محفوظ و مصون از هرگونه تغییر و نابودی برمی شمارد؛ چرا که ام الکتاب بودن آن کنایه از این معناست که مطالب آن حقی است که هیچ گونه تغییری در آن راه نمی یابد. (التحریر و التنویر، ج 5، جزء 25، ص 162)
باتوجه به آیه 22 سوره حدید می‌توان دریافت که هر چیزی پیش از تحقق در خارج در لوح محفوظ ثبت می‌شود. از جمله چیزهایی که در آن ثبت می‌شود، همه مصایب زمینی و بلایای جانی است. مانند خشکسالی، قحطی، کمبود گیاهان و محصولات. بیماری‌ها و مصیبت مرگ فرزندان و مانند آن نیز از دیگر مصیبت‌های جانی است که در این لوح ضبط و حفظ می‌شود. (مجمع البیان، ج9و 10، ص362)
هر چیزی که از سوی خداوند در لوح محفوظ و کتاب مکنون ضبط شود همان قطعیت می‌یابد و غیرقابل تغییر خواهد بود.
از آیه6 سوره احزاب به دست می‌آید که ولایت تام پیامبر(ص) بر مومنان و اولویت وی بر خود آنان در امورشان از جمله اموری است که در لوح محفوظ ضبط شده است. (کشاف، ج3، ص524)
همه احکام و قوانین ثابت الهی که از آن به شریعت اسلام یاد می‌شود و غیرقابل تغییر و تبدیل است، از جمله دیگر اموری است که در لوح محفوظ ضبط شده است. اینکه خداوند در آیه6 سوره احزاب حق وصیت به اعطای بخشی از اموال به غیر وارثان را از جمله امور ثبت شده در لوح محفوظ می‌شمارد، به عنوان ذکر مصداقی از احکام ضبط شده در لوح است. به این معنا که همه احکام الهی از جمله این حکم در لوح محفوظ ضبط شده و انسان‌ها موظف هستند تا براساس این حکم قطعی الهی که غیر قابل تغییر است عمل کنند.
به عنوان نمونه دیگر، حکم لزوم اسناد فرزند حقیقی به پدر واقعی وی، یا حکم حرمت ازدواج با همسران پیامبر(ص)، حکم مادر بودن همسران پیامبر(ص) برای مومنان، حکم لزوم برادر دینی دانستن فرد در صورت نشناختن پدر واقعی او، حکم نسخ شدن حکم ارث بردن به وسیله هجرت که در آیات 5و 6 سوره احزاب بیان شده، نمونه هائی از احکام الهی است که در لوح محفوظ ثبت شده و غیرقابل تغییر است.
از آیات دیگر از جمله آیه58 سوره اسراء می‌توان این معنا را به دست آورد که محتوای لوح محفوظ قضای حتمی و تقدیر قطعی در امور هستی از تکوین و تدوین است. به این معنا که در لوح محفوظ همه امور قطعی از احکام عالم تدوین و تکوین، نوشته و ضبط شده است. از این رو حکم ویرانی شهرها و مرگ و میر همه انسان‌ها پیش از فرا رسیدن قیامت به عنوان یک امر حتمی و قطعی در لوح محفوظ مقدر شده است. (مجمع البیان، ج5و 6، ص635 و المیزان، ج13، ص133)
مقدار عمر انسان‌ها و کم و زیاد شدن آن (فاطر، آیه11)، ثبت همه رفتارها و آثار انسان (یس، آیه12)، ثبت دقیق همه اعمالی که انسان‌ها انجام می‌دهند (مومنون، آیه62، جاثیه آیه29 و یونس آیه61) از جمله چیزهایی است که در لوح محفوظ ثبت و ضبط می‌شود.
به سخن دیگر همه چیز از گذشته و حال و آینده در آن ضبط می‌شود. به این معنا که کارهایی که انجام خواهد شد و کارهایی که انجام می‌شود در این کتاب نوشته و ضبط می‌شود. پس آن چیزهایی که انجام خواهد شد به عنوان قضای حتمی و آنچه انجام شده به عنوان کارنامه و گزارش اعمال در این لوح ضبط است.
نقش باور به لوح محفوظ در زندگی
اکنون به آسانی می‌توان درباره نقش باور به لوح محفوظ در زندگی سخن گفت؛ زیرا چنان که بیان شد، لوح دو کارکرد مهم و اساسی دارد؛ آنچه اتفاق می‌افتد و اتفاق افتاده در این لوح ثبت و ضبط می‌شود. شخصی که باور دارد که همه هستی در مسیر حکمت الهی تحت ربوبیت خداوندی حرکت می‌کند، هرگز نسبت به مصیبتی صبر و شکیبایی خود را از دست نمی دهد، زیرا می‌داند که خداوند به حکمت و علتی این مصیبت را بر او وارد ساخته است. به این معنا که تنبیه و مجازاتی است برای او یا آنکه می‌خواهد او را به ظرفیتی تازه و برتر برساند.
از سوی دیگر، آنچه را انجام می‌دهد نیز در همین لوح محفوظ ضبط و حفظ می‌شود و در حقیقت هرکسی خود را چنان می‌سازد که در لوح محفوظ ثبت می‌کند. (طه، آیات51و 52و مجمع البیان، ج7و 8، ص23)
چنین باور و نگرشی نسبت به حقایق هستی انسان را به سوی نوعی از زندگی می‌کشاند که همان سبک زندگی «لاجبر و لاتفویض بل منزله بین المنزلین» است. در چنین حالتی انسان به نوعی آرامش دست می‌یابد که جز از طریق فهم و درک درست لوح محفوظ و مانند آن امکان پذیر نیست. سخن در این باره بسیار و بیرون از حوصله این مقاله است. باشد با بهره مندی از همین آموزه‌های وحیانی قرآن، سبک زندگی خویش را قرآنی سازیم.