مباحث تاریخى و فرهنگى عاشورا

مباحث تاریخى و فرهنگى عاشورا سوگوارى‌هاى محرم در ایران از آغاز تا انقلاب اسلامى (قسمت دوم‌) خبرگزاری فارس: عزادارى براى خامس آل عبا و دیگر افراد خاندان عترت از شعائر ارزشمند مکتب تشیع مى‌باشد اصولاً این مذهب به دلیل روح حماسى موجب ترویج دین مبین و نشر فرهنگ ارزشى گردید. زیرا مبارزه‌اى سخت را در دو عرصه پى گرفت یکى نبرد با جهل و جمود و خمود و دیگرى ستیز با ستم و بى‌داد. نمایش‌هاى غم‌انگیز فردریک ریچاردز در شمار سیاحانى است که با داشتن مهارت فراوان در فن نقاشى و ذوق نویسندگى و شاعرى مشاهدات خود را با بیانى لطیف و دقیق در کتابى تحت عنوان یک مسافر ایرانى شرح مى‌دهد، او مى‌نویسد در ماه محرم، عزادارى در یزد با چنان شور و حرارتى برگزار مى‌شود که بعضى اوقات به یک اضطراب و التهاب مذهبى مبدّل مى‌گردد، در میدان یزد که مقابل مدخل اصلى بازار واقع شده، چوب بست بزرگى تعبیه گردیده که نماینده یک نوع تابوتى است به نام نخل که هر سال آن را با شال و آینه مى‌پوشانند، این دستگاه عجیب و غریب به وسیله صدها تن مرد، دور میدان حمل مى‌شود، این مردان در زیر نخل اجتماع مى‌کنند تا ثواب حرکت دادن آن نصیبشان شود. در طى مراسم محرم در ایران، سلسله‌اى از نمایش‌هاى غم‌انگیز در کوچه و خیابان به اجرا در مى‌آید که همه آنها با خاطره مصیبت بزرگى که در دهم محرم یا عاشورا اتفاق افتاده، پایان مى‌پذیرد. در روز عاشورا صحنه‌هاى زیادى به معرض نمایش گذاشته مى‌شود حرکت کاروان کوچک از مکّه و ورود آنها به کربلاو جنگیدن آنها و سرانجام شهادت و اسارت زن‌ها و کودکان امام حسین(ع) توسط هنرپیشگان در نهایت اخلاص نشان داده مى‌شود، قبل از این مراسم نوحه مى‌خوانند و عدّه‌اى به زنجیر زدن و سینه زنى مشغولند. البته در شهر یزد کمتر تعزیه برگزار مى‌شود اما احساسات مذهبى مردمان این دیار جدى‌تر از اغلب شهرهاى ایران است. مجالس وعظ و روضه خوانى احساسات مذهبى مردم را تحریک مى‌کند و موجب مى‌شود که آن‌ها در حالت هیجان و از خودبیخود شدن زنجیر بزنند.(1) اوژن اوبن که در در سال 1285 هجرى به ایران آمده است در سفر نامه‌اش مى‌نویسد: عاشورا بزرگترین روز ماتم و عزادارى است، از صبح زود دسته‌ها در چهارگوشه شهر تشکیل شده و به سوى بازار سرازیر مى‌شوند پیش از تجمع در سبزه میدان، ابتدا همه آنها طبق سنت مرسوم به امامزاده زید تهران سرى مى‌زنند، انبوه جمعیت، سراسر میدان، پشت بام‌ها و بالاى دیوارهاى خانه‌هاى مجاور را از سپیده صبح اشغال کرده‌اند، دسته‌ها از راسته‌ها و راهروهاى مختلف بازار به این میدان روى مى‌آورند هر دسته با علامت مخصوص در حرکت است. پنجه حضرت عباس، پرچم‌هاى سبز و سیاهى که به هم گره خورده‌اند یا علم‌ها و کتل‌هایى که بر بالاى آنها پره‌ها و تیغه‌هاى فلزى نصب کرده‌اند احتمالاً نهادهاى تشیع به شمار مى‌روند، اسبان سیاه پوش نشانه‌اى از اسبان حسین، فرزندان و برادرانش و اسبى خون آلود با کبوترى بر پشت آن که یادآور صحنه‌اى از شهادت امام سوم است، سینه زن‌ها با آهنگى موزون بر سینه مى‌زنند به طورى که جاى ضربان سرخ مى‌شود، عده‌اى زنجیر مى‌زنند و گروهى بر سرهاى خود گل مالیده‌اند. شعارها همراه با نوحه خوان تکرار مى‌گردد. شیعیان تنها به شنیدن مرثیه قانع نیستند و علاقه شدیدى دارند تا با اجراى نمایش‌هاى صحنه هایى از مصائب رهبران مذهبى را مجسّم و خوب درک و لمس کنند.(2) نوحه‌هاى سوزناک‌ دکتر ویلز که در زمان ناصرالدین شاه قاجار در شیراز بسر مى‌برده خاطرنشان مى‌نماید: در سراسر محرم اغلب شیعیان به احترام امام حسین(ع) در تمامى برنامه‌هاى عزادارى و سینه زنى شرکت مى‌کردند و لباس اکثریت آنان سیاه بود، غالب مردم حتى چند روز از آغاز محرم ملبس به این جامه مى‌گردند و تا هفته‌ها بعد از خاتمه محرم همچنان سیاهپوش هستند، قبل از شروع تعزیه فردى روحانى بالاى منبرى که در کنار صحنه رو به جمعیت قرار داده شده بود رفت و شروع به موعظه و شرح مصیبت حسینى و دلیل مقاومت امام مسلمین و قیام او بر علیه ستمگر زمان نمود. صدایش کاملاً رسا و جملاتش مؤثر، قاطع و گرم و اثر گذار بود، به محض ذکر نام حسین، ناگهان فریاد حاضران بلند شد و سینه زنان، ماتم سرایى مى‌کردند. صداى «حسین جان حسین جان» صادقانه و توأم با ناله و اشک آنان ولوله شگفتى ایجاد کرد. در این میان نوحه‌خوانى با تجربه که صداى گیرایى داشت به بالاى چهارپایه‌اى رفت و شروع به مرثیه سرایى نمود، سینه زنان عاشق حسین(ع) هم ضمن حلقه زدن به دورش، هم آهنگ و همراه با تکان دادن دست راست او، شروع به نواختن ضربه هایى محکم بر سینه هاى عریان خود کردند، با وجود سرخ شدن سینه‌ها ذوق زده همچنان مشغول عزادارى بودند.صحنه آن چنان منقلب کننده و هیجان‌انگیز گشت که حتى اروپائیان حاضر در مجلس هم عنان اختیار از دست دادند و تحت تأثیر این همه خلوص و آشفتگى، افسرده خاطر شدند پس از آن تعزیه آغاز شد، همه صحنه‌ها مهیّج و منعکس کننده ظلمى بى‌نظیر از سوى ظالم و مقاومتى تحسین برانگیز از طرف امام مظلوم بود.(3) صحنه‌هاى سوگوارى چنان در این ایام تأثیر دارد که وقتى سون هدین هلندى براى تحقیق در کویرهاى مرکزى ایران، به این سرزمین مى‌آید و متوجه مى‌شود در طبس عزادارى است، مشتاق مشاهده آن مى‌گردد، و گزارشى از این مراسم در کتاب خود، کویرهاى ایران، مى‌آورد: دو روز جلوتر از بزرگترین روز مذهبى شیعیان یعنى ماه محرم وارد طبس شدم، دهه اول این ماه به امام حسین اختصاص دارد، هیچ روزى از سال همچو عاشورا احساسات شیعیان را به این اندازه تحریک نمى‌کند. یاد حسین در تمام شهرهاى ایران با نوحه‌ها و ناله‌هاى بلند و اشک‌هاى گرم زنده مى‌شود و مردم به خاطر مرگ شهید بزرگ و شکست ظاهرى خاندان على گریه مى‌کنند. دلاورى‌هاى حسین مورد تقدیر قرار مى‌گیرد و از دشمنش یزید به نفرت و به بدى یاد مى‌شود. تمام ماجراى این بخش از تاریخ شیعیان با شبیه خوانى، روى صحنه مى‌آید.(4) عزادارى چنان با حیات معنوى و اجتماعى مردم آمیخته است که هرگونه حادثه‌اى نمى‌تواند مانع برگزارى آن شود، در سال 1310 ه.ق که مرض وبا در ایران و تهران تعداد زیادى از مردم را تلف نمود به رغم بروز این بیمارى مهلک مردم تهران که در شهر مانده و به شمیرانات رفته بودند، و حتى کسانى که به مناطق خارج از تهران گریخته بودند با وجود از دست دادن عزیزان و بستگان خود و بیم ابتلاء به وبا، در ایام محرم به سوگوارى پرداختند. عین السلطنه مى‌نویسد: همه چیز گران است، هیچ چیز پیدا نمى‌شود و اگر هم پیدا شود خیلى گران مى‌باشد، روضه خوانى و خیرات به حدى در تهران و شمیرانات زیاد شده که چه نویسم، آش زین العابدین در تمام کوچه‌ها و گذرها طبخ مى‌شود دستجات سینه زن متصل درگردشند این در حالى است که در تبریز 8000 نفر و در تهران 20000 نفر بر اثر بیمارى وبا جان باخته بودند و در آن زمان جمعیت تهران زیاد نبود و این میزان درصد مهمى از سکنه آن را تشکیل مى‌داد. در سال بعد با وجود خطر وبا، مجالس عزادارى با شکوه هرچه تمام‌تر برگزار گردید و به علاوه فرنگى مآبى بیمارى دیگرى بود که موریانه وار مى‌خواست در ایمان و باورهاى مردم رسوخ کند و آنها را از سنت‌هاى مذهبى جدا کند.(5) اعتماد السلطنه ذیل وقایع محرم 1312 ه.ق به رواج فرنگى بازى و تأثیر سوء آن بر عزادارى محرم اشاره مى‌کند: مجالس روضه خوانى را کم دیدم، تکایایى بسته بودند بى رونق و بى اسباب و جمعیت در کوچه‌ها کم دیده مى‌شدند. روى هم رفته فرنگى بازى عقاید را سست کرده و نمى‌دانم این از براى ملت و دولت ایران خوب است یا بد. با وجود تلاش غرب گرایان در محرم 1312 ه.ق نیز مراسم محرم با شکوه و توأم با هیجان مردم برگزار شد. جمعه دوم محرم 1312ه.ق مسجد شیخ عبدالحسین که چند سال تجار ترک آنجا مفصلاً روضه خوانى مى‌کنند باز به همان تفصیل برپا بود. امسال با این گرما روضه خوانى از سال گذشته بیشتر است.(6) در دوران حکومت مظفرالدین شاه نیز عزادارى محرم با همان هیجان قبلى برگزار مى‌گردید و در سال 1316 ه. ق مجالس روضه خوانى بیشتر شده بود: از هر کوچه بگذرى اقلاً چهار پنج چادر زده‌اند در گذرها و سقاخانه‌ها و مسجد که الى ماشاءاللّه، دسته امسال زیاد است امّا حکم شده از محله خود به جاى دیگر نروند، تمام دسته‌هاى سینه زن امسال در حال حرکت بود.(7) در این سال افرادى روشنفکرنما و متمایل به غرب و نیز فرقه‌هاى ضاله به شدت مشغول فعالیت‌هاى تبلیغى بودند تا مردم را از شعائر مذهبى و خصوص عزادارى عاشورا جدا کنند امّا در صفر سال 1320 ه.ق با آن که نان در خراسان و تهران کمیاب شد و تهیه آن بسیار گران بود، عزادارى برپا شد، محرم سال 1321 ه.ق نیز به همین منوال گذشت. محرم سال 1323 ه.ق مصادف با نوروز بود. در این سال مردم عید نگرفتند ومراسم عزادارى باشکوه ویژه‌اى برگزار شد.(8) نفرت عزاداران از ستمگران معاصر خود این گونه نبود که تظاهرات عزادارى در فعالیت‌هاى سیاسى و قیام‌هاى مردم بر علیه استبداد کارآیى نداشته باشد، در ماجراى قیام تنباکو وقتى تصمیم مى‌گیرند میرزاى آشتیانى را تبعید کنند، در منزل این فقیه مبارز عده‌اى از مردم اجتماع نمودند، بامداد روز دوشنبه 14 دى 1270 ه.ش بود، در بیت مزبور مراسم روضه‌خوانى و سوگوارى برپا بود، جمعیت بیشترى به سوى خانه میرزاى آشتیانى در حال حرکت بودند در حالى که عده‌اى از آنان پارچه سفیدى را از وسط پاره کرده و به عنوان کفن به گردن انداخته و نگرانى خود را از تصمیم ناصرالدین شاه مبنى بر تبعید مجتهدى مسلّم اعلام مى‌کردند. حوالى ظهر وقتى جمعیت رو به کثرت رفت، زنها جلو و مردان دنبال آنان به سوى قصر سلطنتى چون سیلى خروشان روان شدند، بانوان با روبنده سفید و پیچه و چاقچور اغلب روى سر خود لجن مالیده و شیون مى‌کردند و ذکر یا حسین را با صداى بلند فریاد مى‌کردند، مردان نیز در فواصل در حالى که زنان سکوت مى‌نمودند فریاد مى‌کشیدند یا على یا حسین و بى اختیار اشک مى‌ریختند و گریه مى‌کردند فریاد اعتراض‌آمیز مردم که با ذکر یا حسین معطر مى‌گردید به همراه ناله و شیون تظاهر کنندگان، کامران میرزا نایب السلطنه را در موجى از هراس و نگرانى فرو برد، چهره‌اش به زردى گرائید و با صداى گرفته و لرزان خطاب به معترضین گفت: هیچ یک از علما را اجازه نمى‌دهیم بیرون بروند، خاطرتان جمع باشد، این همه فریاد و فغان نکنید ولى چون مشاهده کرد کسى به گفتارش ترتیب اثر نمى‌دهد و بیم ضرب و شتم مى‌رود به داخل ارک سلطنتى گریخت، جمعیت به راهپیمایى خود ادامه داده و هر لحظه بر تعداد آنها افزوده مى‌گردید و بدون استثناء همگى از زن و مرد فریاد مى‌زدند «یا على»، «یا حسین»، «واشریعتا وااسلاما» خروش و خشم مردم که ذکر یا حسین بر آن قداست مى‌بخشید کاخ سلطنتى را به تزلزل درآورد، برخى از افراد وابسته به دربار از شدت خوف غش نموده و بیهوش شدند کامران میرزا دستور داد توپ‌هاى ته پر کروپ را بیرون آورده، در اطراف عمارات سلطنتى نصب نمایند، در کاخ گلستان شاه بدون آن که سخنى بگوید، آشفته و عصبانى به نظر مى‌رسید. اگرچه در این ماجرا، دستور شلیک اسلحه به سوى مردم داده شده و عدّه‌اى را به خاک و خون کشیدند ولى مقاومت مردم با تأثیرپذیرى از فرهنگ عاشورا به رهبرى علماء به پیروزى رسید و امتیاز تنباکو لغو گردید.(9) سوگوارى و قیام مشروطه‌ نهضت مشروطیت نیز متأثر از عزادارى‌هاى محرم مى‌باشد، قیام مزبور، به رهبرى علماى دینى و به منظور مبارزه با استبداد و اجراى قوانین اسلام، صورت گرفت. البته به دلیل نفوذ عناصر بیگانه و برخى شیفتگان فرهنگ غربى این حرکت از مسیر اصلى خود جدا گشت امّا نمى‌توان این واقعیت را انکار کرد که اوج قیام مشروطه از مساجد، مجالس روضه خوانى، و هیأت‌هاى عزادارى آغاز گردید. در روز سوم محرم سال 1323 ه.ق در منزل آیة اللّه بهبهانى روضه خوانى برپا بود، در عاشوراى همین سال عوامل حکومتى راه اندازى دسته‌هاى سوگوارى را منع کردند امّا مؤثر واقع نشد و مردم ترتیب اثر ندادند. در محرم سال 1324 ه.ق علما در صحن بارگاه حضرت عبدالعظیم حسنى تحصن کردند و از شاه خواستار برقرارى حکومت قانون گشتند که با موافقت وى روبرو گردید. در هفدهم محرم در تکیه خونگاه، در مجلس روضه سید محمد طباطبایى، شریف الواعظین قمى از غربت اسلام و تلاش علما براى نصرت دین سخن گفت، سال بعد نیز در حالى آغاز گردید که مردم مشغول عزادارى بودند و مسایل مشروطه هم به نحوى جدّى‌تر مطرح گشت، عدّه‌اى از خطباى معروف در مجالس روضه خوانى درباره ترغیب مردم به اجراى عدالت و حفظ قانون سخنرانى کردند، در آغاز محرم همین سال (1325 ه.ق) در تبریز در دسته‌هاى سینه زنى هیجانى بوجود آمد و طى آن بر اثر تیراندازى کارگزاران حکومتى پنج نفر کشته شدند شدت تأثیرگذارى روضه‌ها بر قیام مردم بدان حد رسید که در پنجم محرم این سال اعضاى انجمن مخفى مأمور گردیدند به مجالس روضه خوانى بروند و سخنان مخالفین را گوش کرده، گزارش آن را به انجمن مزبور ارائه کنند. روز هشتم محرم ادارات به دلیل انجام مراسم عزادارى تعطیل گردید. در سال 1326 ه.ق حرکت دسته‌هاى عزادارى قابل توجه بود، عین‌السلطنه گزارش نموده است. پنج شنبه ده محرم 1326 ه.ق در مسجد شیخ عبدالحسین جا نبود، تمام بازار انبوه از زن و مرد بود، دسته‌هاى سینه زن متصل مى‌آمدند. در 27 جمادى الثانى 1327 ه.ق تهران به دست مشروطه خواهان تسخیر شد و محرم سال 1328 ه.ق موقعى فرا رسید که این شهر در اختیار مشروطه خواهان بود، بنا به گزارش مورخان، در این ایام برخى افراد به ظاهر ملّى گرا در صدد بودند از ابهت و شکوه مجالس عزادارى بکاهند اما موفق نشدند و در شنبه دهم محرم 1328 ه.ق در مجلس شوراى ملى روضه خوانى برقرار شد، دستجات سینه زن و عزادار نیز در حال ح رکت بودند، عزیزالسلطان درباره روز بعد، نوشته است: عصرى یک ساعت به غروب مانده پیاده به مجلس رفتم، روضه بود امّا جمعیت موج مى‌زد، راه بند بود، دسته سینه زن هم مى‌آمد و مى‌رفت و توى عمارت و گالرى از جمعیت مملو گشته بود و در بالاخانه در اغلب اتاق‌ها روضه مى‌خوانند، در محرم سال 1329 ه.ق در منزل سید احمد و سید محمد طباطبایى و مجلس شوراى ملى مراسم ماتم دارى برپا بود، در سال 1330 ه.ق نیز این مراسم با شکوه خاصى منعقد مى‌شد اما در عاشوراى این سال در تبریز قواى متجاوز روس ثقةالاسلام تبریزى و چند نفر دیگر از مبارزان را به شهادت رسانیدند.(10) گزارش‌هاى متعددى از رونق مراسم عزادارى در سال‌هاى 1331 تا 1338 ه.ق حکایت دارند، احمد کسروى با وجود نفرت از آداب و رسوم شیعیان از مراسم روضه خوانى تبریز سخن گفته است: ذیحجه سال 1337 ه.ق به دلیل انعقاد قرار داد وثوق الدوله نخست وزیر وقت با انگلستان علما از مردم خواستند که مساجد را سیاهپوش کنند و عموم مردم را علیه این حرکت استعمارى ترغیب کنند. جمعى از وعاظ نیز در مجالس روضه خوانى علیه قرارداد ننگین مزبور سخنرانى کردند، بنابراین عزادارى‌هاى محرم در روند انقلاب مشروطه، پیروزى مردم بر استبداد و تداوم این نهضت نقش اساسى و محورى داشته است.(11) مبارزه علما با خرافات و آفات عزادارى‌ رسوخ فرهنگ پادشاهان به عزادارى‌ها و متون نوحه‌ها و نمایش‌هاى مذهبى تعزیه و نیز آمیخته شدن خرافات و برخى مطالب وهن آلود موجب گردید تا علماى شیعه ضمن حمایت از سوگوارى سنتى و نقش آن در استحکام ارزش‌هاى شیعه در قلوب مؤمنان، به انتقاد از برخى از آداب و رسوم عزادارى بپردازند میرزا حسین نورى معروف به محدث نورى(1320 - 1254 ه.ق) براى مبارزه با برخى از این عوام زدگى‌ها و آفت‌هاى ناگوار کتاب پر ارج لؤلؤ و مرجان را در سال 1319 ه.ق تألیف کرد و چون رودى با صفا و اخلاص خروشید و فریاد زد و برآشفت و در برابر تحریف‌گران ایستاد و خاطرنشان ساخت نباید براى گریانیدن مردم به دایره عصیان و امور ناروا پاگذارد و در روضه‌ها و نوحه‌ها مطالبى غیر واقع و کذب مطرح کرد، اخلاص و صدق شرط اصلى کسى است که مى‌خواهد مردم را از مصایب اباعبداللّه و سایر ائمه باخبر سازد و اشک آنان را جارى نماید.(12) شخصیت دیگرى که در این عصر از وجود خرافات و مطالب وهن آلود در عزادارى ناراحت بود، مرحوم میرزا محمد حسین نائینى (1350 - 1277 ه.ش) مى‌باشد. او که مبارزه با استبداد را در مکتب امام حسین(ع) آموخته بود، در کنار آخوند خراسانى براى برپایى و اجراى قوانین الهى، پاسدارى از سنت‌هاى الهى و رعایت حرمت مردم به حمایت از مشروطه برخاست و هنگامى که اشغالگران بخش وسیعى از خاک عراق را تصرف کرده بودند، وارد صحنه گردید و علیه استعمارگران حکم جهاد داد و حتى دولت دست نشانده انگلیس در عراق را نپذیرفت.(13) آیة اللّه نائینى در پاسخ استفتایى راجع به عزادارى، چنین نوشته است: بدیهى است که بیرون آوردن هیأت عزا و سوگوارى براى اباعبداللّه الحسین(ع) در دهه عاشورا و غیر آن در راهها و خیابان‌ها به نحوى که معمول است از آشکارترین مصادیق عزاى سالار شهیدان مظلوم کربلاست که رجحان آن بر هر مسلمانى روشن است و آسان‌ترین راه براى تبلیغ هدف بزرگ امام حسین(ع) (ترویج قرآن و دین مبین اسلام) براى هر دور و نزدیکى است لکن باید این شعائر بزرگ از هرگونه محرمات مانند آوازه خوانى و استعمال آلات لهو و لعب و نزاع براى جلو و عقب رفتن بین دو هیأت عزا یا دو محله، خالى باشد. باید در هیآت عزا محرمات شرعى رعایت گردد.(14) بنابراین دلیل مخالفت علماء با عزادارى این بوده است که مبادا در این مراسم، از فرهنگ عاشورا فاصله گرفته شود و سوگوارى‌ها با امور خلاف شرع و عقل مخلوط نگردد تا درسى از مبارزه و فداکارى و نمونه‌اى درست براى امر به معروف و نهى از منکر باشد. رضاخان و ماتم دارى‌هاى محرم‌ هنگامى که رضاخان به قدرت سیاسى نرسیده بود، خود را مسلمان متعصب معرفى مى‌کرد چون مى‌دانست مذهب در فرهنگ ایرانیان، ریشه‌اى عمیق و گسترده دارد و اگر برخلاف آن گام بردارد موفق نخواهد بود بنابراین براى جلب توجه مردم و روحانیون به زیارت عتبات مى‌رفت و در دسته‌هاى عزادارى محرم شرکت مى‌کرد و مجالس روضه خوانى ترتیب مى‌داد. او طى سال‌هاى 1299 تا 1304 ه.ش که دوران انتقال قدرت بود، چهره‌اى مذهبى به خود گرفت و حتى در محل استقرار نیروهاى قزاق مراسم عزادارى به راه مى‌انداخت.(15) سلیمان بهبودى که سالیان متمادى در دربار پهلوى خدمت کرده و از چاکران مورد اعتماد رضاخان بوده است مى‌نویسد: دسته که راه مى‌افتاد معمولاً افراد رسته پیاده در جلو به طور دسته جمعى در حرکت بودند حضرت اشرف (رضاخان) و سایر درجه‌داران جلوى دسته قزاقان بودند. و شخص معینى که در دامن خود کاه داشت به طور پراکنده بر سر دیگران مى‌پاشید و موزیک عزا هم بود در یکى از روزها سینه زن‌هاى قزاق این نوحه را مى‌خواندند. اگر در کربلا قزاق بودى‌ حسین بى‌یاور و تنها نبودى‌ در بین تماشاچیان گروهى از اهالى رشت بودند که در زمان قیام کوچک خان در زد و خورد قزاق‌ها با قواى وى، مورد چپاول و غارت قرار گرفتند که در جواب نوحه خوانى قزاق‌ها این نوحه را ساختند و گفتند: اگر در کربلا قزاق بودى‌ چادر از سر زینب مى‌ربودى(16) حسن اعظام قدسى که خود شاهد شرکت رضاخان در مراسم سوگوارى بوده است، مى‌نویسد: سردار سپه روز دهم محرم، عاشورا را به همراه دسته قزاق با یک هیأت از صاحب منصبان در جلو و افراد با بیرق و کتل با نظم و تشکیلات مخصوص از قزاقخانه حرکت مى‌داد، این دسته از میدان توپخانه و خیابان ناصریه به بازار مى‌آمد. صاحب منصبان در جلو و در جلوى آنها سردار سپه با یقه باز و روى سرش کاه بود و حرکت مى‌کرد، غالب آنها بر سر خود گل مالیده بودند.(17) عین السلطنه سالور مى‌نویسد: یک دسته نظامى با صاحب منصب زیاد که جلو آنها سردار سپه حرکت مى‌کرد، سرو پاى برهنه در بازار دیده مى‌شد.(18) امام خمینى مى‌فرماید: «من از همان زمان از کودتاى رضاخان تا امروز شاهد همه مسایل بوده‌ام، رضاخان آمد و ابتدا با چاپلوسى و اظهار دیانت و سینه زدن و روضه به پا کردن و از این تکیه به آن تکیه رفتن در ماه محرم مردم را اغفال کرد.»(19) امام در جاى دیگر متذکر مى‌گردند «...از باب این که قضیه سیدالشهدا سلام اللّه علیه خیلى اهمیت دارد روى آن نقطه خیلى پافشارى کرد، خودش روضه مى‌گرفت و در تکایایى که روضه‌ها بودند پاى برهنه مى‌گفتند مى‌رود آنجاها، تکایا مى‌رود و مردم را گول مى‌زد به همین حربه که مردم به آن توجه داشتند که این را مى‌خواستند لکن او بر ضد مردم مى‌خواست درست کند.»(20) و در دیدار با دانشجویان مى‌فرمایند: «رضاخان بعد از این که کودتا کرد و آمد تهران را گرفت، به صورت یک آدم مقدّس اسلامى خدمتگزار ملت درآمد. حتى در جلسه هایى که در محرم انجام مى‌گرفت در تکیه‌هاى زیادى که در تهران بود، آن وقت مى‌گفتند او مى‌رود و شرکت مى‌کند و درستجاتى که از نظامى‌ها در تهران بیرون مى‌آمد من خود دیده‌ام و مجلس روضه‌اى که از طرف رضاخان با شرکت خودش تأسیس مى‌شد من یکیش را خودم دیده‌ام. این بود تا وقتى که حکومتش مستقر شد اغفال کرد ملت را تا این که جاى پایش محکم شد.»(21) طبیعى است وقتى عامه مردم چنین واقعه‌اى را از وزیر جنگ مشاهده کنند، او را به عنوان شخصى مذهبى و پاى بند به شعائر شیعه و ملتزم به سوگوارى مى‌شناسند و این موضوع براى افراد خوش باور به نوعى تأییدپذیر بود امّا رفته رفته رضاخان سیاست خود را در مخالفت با آیین‌هاى مذهبى به اجرا گذاشت و در محرم سال 1310 ه.ش در هنگامى که دسته راه انداختن، سینه زنى و زنجیرزنى در پاره‌اى از مناطق کشور ممنوع شده بود، رضاخان به نقل از سردار اسعد که خود شاهد ماجرا بوده، در تکیه دولت حضور یافت و آنجا روضه ساده‌اى خوانده شد امّا به همین روضه مختصر ایراد داشت.(22) به رغم این تنگناها و فشارها مردم با هیجان زاید الوصفى مراسم عزادارى را برگزار مى‌نمایند، خانم مریت هاکس در خاطرات سفر به ایران مى‌نویسد: «در این ده روز مجالس بسیارى برگزار مى‌شود که مؤمنان براى شنیدن سرگذشت حزن‌انگیز امام حسین اجتماع مى‌کنند و حاضران در مجلس نوحه سرایى مى‌کنند و مى‌گریند و هر روز شیفته‌تر و هیجان زده‌تر مى‌شوند، هر شب سر و صدا افزایش مى‌یابد و گریه و زارى تا آخرین ساعات شب ادامه دارد، هرچند (عزادارى) را ممنوع کرده‌اند.»(23) سخت‌گیرى رژیم رضاخان نسبت به سوگوارى‌هاى محرم شدت بیشتر مى‌یافت و بر اساس بخشنامه محرمانه وزارت داخله در 28 اسفند 1314، در ایام سوگوارى محرم و صفر راه انداختن دسته‌ها ممنوع شد.(24) فشارها به حدى رسید که حتى در حوزه‌هاى علمیه و مجالس ترحیم از ذکر مصائب اباعبداللّه ممانعت به عمل آمد(25) در دستورالعمل‌هاى بعدى بستن دستمال یا روسرى براى شرکت در مجالس روضه خوانى ممنوع گردید و در سال 1316 ه.ش طى اطلاعیه محرمانه وزارت داخله، روضه خوانى ممنوع شد. اعلام گردید جلوگیرى از روضه خوانى و خارج کردن مردم از خرافات و آشنا نمودن مردم به تمدن امروز وظیفه اساسى دولت در مسایل داخلى است.(26) با این وجود شیعیان مشتاق در سیاهترین شرایط و تحت شدیدترین فشارها در داخل زیرزمین‌ها و هنگام نیمه شب و سحرگاهان براى امام حسین(ع) و یارانش مراسم ماتم برپا مى‌کردند. یک بار ملک الشعراى بهار به شوکة الملک امیرقائنات گفته بود: شکر خدا که شهر ما دیگر آب لوله کشى هم دارد، برق، مدرسه و راه هم دارد، دیگر مردم چه مى‌خواهند که در مواقعى شکوه دارند و به این طرف و آن طرف شکایت خود را منعکس مى‌کنند، شوکةالملک در همان روزهایى که روضه خوانى و سوگوارى ممنوع بود، به بهار چنین پاسخ داد: آقا این‌ها برق نمى‌خواهند، محرم مى‌خواهند، این‌ها مدرسه نمى‌خواهند، اینها عاشورا مى‌خواهند، کربلا را به این‌ها بدهید، همه چیز به آنها داده‌اید.(27) آرى رضاخان وقتى صاحب قدرت شد، به مردم نشان داد که تمام آن ظاهر سازى‌هاى قبلى چیزى جز فریب و نیرنگ نبوده است و سیاست مذهب زدایى را به اجرا درآورد. پى‌نوشت‌ها: - 1. اقتباس از سفرنامه فرد ریچاردز، ترجمه مهین دخت صبا، ص 242 - 235. 2. ایران امروز، اوژن اوبن، ترجمه على اصغر سعیدى، ص 188 - 187. 3. سفرنامه دکتر ویلز، ترجمه غلامحسین گراگزلو، ص 326. 4. کویرهاى ایران، سون هدین، ترجمه پرویز رجبى، فصل 38. 5. روزنامه خاطرات عین السلطنه، قهرمان میرزا سالور، به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار، تهران اساطیر، 1374، ج اول، ص 971 و 594 . 6. روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، ص 971. 7. خاطرات عین السلطنه، ج 2، ص 125. 8. یادداشت‌هاى ملک المورخین، ص 23 و 24؛ روزنامه خاطرات عزیز السلطان، به کوشش محسن میرزایى، تهران، زوّار، 1376، ج اول، ص 614 - 613. 9. تحریم تنباکو، ابراهیم تیمورى، ص 161 - 157؛ تحریم تنباکو، محمد رضا زنجانى، ص 187 - 185. 10. روزنامه خاطرات عین السلطنه سالور، ج 2، ص 1165 و 1171 ؛ ج سوم، ص 2273، ج 81، ص 2280؛ روزنامه خاطرات عزیزالسلطان، ج سوم، ص 1677، 1740، 1966، 2183، شیعه‌گرى، احمد کسروى، ص 34 و 56. 11. تعزیه دارى و شبیه خوانى از زمان دیلمیان تا امروز، محیط طباطبایى، روزنامه اطلاعات، شماره 14906، از مرثیه تا تعزیه از نگارنده، ص 92 ؛ کندوکاوى در تعزیه و تعزیه خوانى از نگارنده، ص 64. 12. نک: لؤلؤو مرجان، محدث نورى. 13. گلشن ابرار، ج دوم، ص 551. 14. البکاء الحسینى، سید حسین طباطبایى، ص 482 و 483. 15. تحولات سیاسى و اجتماعى ایران در دوران پهلوى، دکتر علیرضا امینى، ص 34 و 35. 16. خاطرات سلیمان بهبودى به اهتمام غلامحسین میرزاصالح، تهران، طرح نو، ص 11، تاریخ بیست ساله ایران، حسین مکّى، ج دوم، ص 126 و 127. 17. زندگانى من، حسن اعظام قدسى، ج دوم، ص 52. 18. روزنامه خاطرات عین السلطنه سالور، ج 8، ص 6507 و 6506. 19. تبیان، دفتر بیستم (تاریخ معاصر از دیدگاه امام خمینى (ره)) ص 81. 20. همان، ص 82 - 81. 21. همان، ص 82. 22. خاطرات سردار اسعد بختیارى، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، ص 242 - 241. 23. ایران افسانه و واقعیت، مریت هاکس، ترجمه محمد حسین نظرى نژاد، محمد تقى اکبرى و احمد غایى، ص 191 - 189 (ضمناً این گزارش مربوط به سال 1311 ه.ش است). 24. واقعه کشف حجاب، ص 200، خشونت و فرهنگ، ص 16. 25. بغض پنهان، جام جم، شماره 822. 26. خشونت و فرهنگ، ص 26 و 128. 27. درخت جواهر، محمد ابراهیم باستانى پاریزى، ص 216 و 215 و نیز از سیر تا پیاز، همان مؤلف، ص 553 و 476. ................................................................................ منبع:ماهنامه پاسدار اسلام، شماره 292

خبر گزاری فارس