نویسنده: محمد مهدی فجری
یکی از مسائلی که امروزه، تمامی ملل جهان به آن توجه دارند، بحث محکم کاری و استوار قراردادن هر کاراست. گرفتن چک، سفته، ضامن، ضمانت نامه، گرفتن وثیقه و سند معتبر، اجبار قرار دادن مهندس ناظر برای هر ساختمان، الزام بیمه نامه برای وسایل نقلیه، طراحی بیمه‌های مختلف و... از بحث‌های مهم جهانی است که برای اطمینان از انجام صحیح کارها و تامین آینده صورت می‌پذیرد.
بررسی قرآن کریم وفرامین ائمه اطهار ما را به این مهم رهنمون می‌کند که توجه به اصل محکم کاری در همه امور، ضمن ایجاد جامعه‌ای سالم و به دور از اختلاف، امنیت روحی و روانی جامعه را تضمین می‌کند؛ برای نمونه، خداوند متعال در طولانی ترین آیه قرآن، ما را به دقت درخرید و فروش و قرض و تجارت، مامور ساخته است تا ضمن گردش مالی و سرمایه در بازار و یا رفع مشکل از مسلمانان، از هدر رفتن آن جلوگیری شود.
همچنین عهد و سوگند دراسلام به اصطلاح برای محکم کاری و تاکید بیشتر اتخاذ شده است، درست همانند زمان حاضر که رجال سیاسی مانند: رئیس جمهور و نمایندگان مجلس، سوگند وفاداری در راه انجام وظیفه یاد می‌کنند؛ بعد از آنکه در انتخاب آنها به اندازه کافی دقت شده است.
به اعتقاد نگارنده آنچه از بررسی آیات و روایات به دست می‌آید، آن است که اکثر قوانین اسلام براساس محکم کاری پایه ریزی شده‌اند که به برخی از آنهادر این نوشتار اشاره شده است اینک با هم آن را از نظر می‌گذرانیم.
الف: دراعتقادات
1- عقاید: اعتقادات پایه اصلی هر مکتب و آیینی است و عقاید انسان، در سرنوشت او نقش مهمی ایفا می‌نماید. زیرا اگر اعتقاد برمبنای صحیح و برگرفته از منبع وحی و الهی باشد، باعث کمال و سعادت انسان می‌شود. اما چنانچه اعتقادات برمبنای باطل و مسائل خرافی پایه ریزی شود، نه تنها باعث رشد و ترقی نمی شود؛ بلکه انسان را در معرض سقوط و نابودی از معیارهای انسانی قرارمی دهد. همچنین اعمال انسان‌ها نشانگر طرز تفکر و اعتقادات درونی آنهاست، کسانی که اعتقادات صحیحی ندارند و از پندارهای باطل خود پیروی می‌کنند. فقط دریک عمل خسارت نمی‌کنند، بلکه درهمه برنامه‌ها زیان می‌بینند. زیرا معیار ارزش هر کاری انگیزه درست آن است قرآن نیز با تعابیری همچون«احسب، یحسبون، لایحسبن، افحسبتم» و ... از حسابگرهای متکی به خیال و پندار بی اساس، انتقاد کرده است1.بنابراین گاهی لازم است درامور اقتصادی خود بررسی کنیم؛ یا به صورت یادآوری و بررسی خود نزد و یا ارائه آن به بزرگان، که اگر دچار انحرافی و یا اگر به یک مطلب خرافی معتقد شده‌ایم، دراعتقادمان تجدیدنظر و آن را صحیح و محکم نماییم.
جناب عبدالعظیم حسنی می‌گوید خدمت امام هادی(ع) رسیدم. هنگامی که چشم آن حضرت بر من افتاد، فرمود:«ای ابوالقاسم!خوش آمدی. تو از دوستان حقیقی و واقعی ما هستی.» عرض کردم:«یا ابن رسول الله! میل دارم معتقدات دینی خود را برشما عرضه بدارم. اگر عقاید من درست است، ثابت باشم تا آن گاه که رحمت خداوند را ملاقات کنم.» فرمود: «عقاید خود را اظهار کن.» امام پس از آنکه جناب عبدالعظیم حسنی عقاید خود را بیان می‌دارد، می‌فرماید:«ای ابوالقاسم! به خداوند قسم! این عقاید دین خداست که آن را برای مردم برگزیده است. به همین عقاید ثابت باش. خداوند تو را در دنیا و آخرت به همین عقیده ثابت بدارد.»
4- پذیرفتن نبوت: قرآن کریم دربیان هدف اصلی بعثت انبیا می‌فرماید:
لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط و انزلنا الحدید فیه باس شدید و منافع للناس
ما پیامبرانمان را با دلیل‌های روشن فرستادیم و با آنها کتاب و ترازو را نیز نازل کردیم تا مردم به عدالت عمل کنند و آهن را که در آن نیرویی سخت و منافعی برای مردم است، فرو فرستادیم.»
به این ترتیب، خداوند متعال، پیامبران را به سه وسیله مجهز می‌کند: دلایل روشن، کتب آسمانی و معیار سنجش حق از باطل و خوب از بد؛ اما اگر اینها موثر نیفتاد و کار به بن بست کشید. یعنی زورمندان قلدری پیدا شدند که نه در برابر بینات، سر تسلیم فرود آوردند و نه برای کتاب و میزان ارزشی قائل شدند، در اینجا نوبت به «حدید» می‌رسد که درآن «باس شدید» است؛ یعنی باید با سلاح در مقابل گردنکشان ایستاد تا در برابر قسط و عدل تسلیم شوند و البته ازیاری مردم با ایمان در این مسیر کمک گرفته می‌شود.
چنانچه در آیه شریفه نیز مشاهده می‌شود خداوند متعال، پیامبران خویش را با آیات و بینات به سوی مردم فرستاده است تا در تثبیت رسالت آنان محکم کاری کرده باشد و بدین ترتیب راه بر... بسته شود.
ب) محکم کاری درامور اجتماعی: اگرچه در زمان کنونی، سهل انگاری در کارها، بسیار مشاهده می‌شود و بسیاری از اختلافها و سردرگمی‌ها از اینجا پدید می‌آید؛ اما باید دانست دین مبین اسلام، پیروان خویش را از هرگونه سستی و سهل انگاری منع می‌کند و به محکم کاری در تمامی امور سفارش می‌فرماید. اکنون به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1- در گرفتن پیمان: گرفتن ضمانت اجرایی در امور مختلف، تنها راه انجام صحیح و کامل و به موقع کارها است. اصولا برنامه‌هایی که از ضمانت اجرایی قوی و محکم برخوردار نبوده است، کار فرمایان را با مشکلات جدی روبه رو ساخته است. اسلام با تاکید براهمیت پیمان و ضمانت اجرایی در امور مهم، براین امر تاکید می‌ورزد که خداوند متعال حتی از پیامبران الهی نیز پیمان شدید گرفته است، چنانچه قرآن می‌فرماید:
و اذ اخذنا من النبیین میثاقهم و منک و من نوح و ابراهیم و موسی و عیسی ابن مریم و اخذنا منهم میثاقا غلیظا
«و آن هنگام که از پیامبران پیمان گرفتیم و از تو و از نوح و ابراهیم و موسی و عیسی بن مریم و از همه آنها پیمانی سخت گرفتیم.»
آنچه از بررسی تفاسیر به دست می‌آید که پیمان آنان، ادا کردن مسئولیت تبلیغ و رسالت و رهبری و هدایت مردم در تمام زمینه‌ها و ابعاد است. آنها موظف بودند همه انسان‌ها را قبل از هر چیز به سوی توحید دعوت کنند و نیز وظیفه داشتند، یکدیگر را تایید نمایند و پیامبران پیشین امتهای خود را برای پذیرش پیامبران بعد آماده سازند، همان گونه که پیامبران بعد دعوت پیامبران پیشین را تصدیق و تاکید نمایند.
2- دوست گرفتن: ضرورت داشتن پشتوانه ای همچون دوست، بسیار روشن است؛ چرا که سرشت و فطرت انسان، اجتماعی آفریده شده است. در آیات و روایات اسلامی، دوست را ذخیره و پشتوانه دنیا وآخرت ، مانند عضوی در بدن و باعث آرامش روحی و روانی 9 معرفی کرده اند، اما براین نکته اهتمام داشته‌اند که سختگیری و دقت در انتخاب دوست بسیار ضروری است؛ چرا که خطر تاثیرپذیری از همنشینان ناشایست بسیار جدی و غیرقابل چشم پوشی است؛ چنان که شاعر می‌گوید:
پسر نوح با بدان بنشست
خاندان نبوتش گم شد
شاعری دیگر می‌گوید:
جاهل اربا تو نماید همدلی
عاقبت زخمت زند از جاهلی
به همین علت است که امام صادق می‌فرماید: «لاتعتد بموده احد حتی تغضبه ثلاث مرات؛ با کسی (پیمان) دوستی و مودت ایجاد نکن؛ مگر آنکه سه دفعه او را به خشم و غضب آوری.»
همچنین آن حضرت می‌فرماید: «من غضب علیک من اخوانک ثلاث مرات فلم یقل فیک شرا فاتخذه لنفسک صدیقا؛ از برادر دینی‌ات، کسی که سه بار نسبت به تو خشمگین شود؛ اما در مورد تو سخن زشتی نگوید؛ او را به عنوان دوست برگزین.»
دقت و حساسیت اسلام در انتخاب دوستانی شایسته، تاکیدی بر اهمیت موضوع و نوعی محکم کاری است تا دوست یابی با سخت گیری آغاز و با دوام و استحکام ادامه یابد.
3- وام دادن: یکی از سفارش‌های اسلام، رفع نیاز مالی مسلمانان با قرض است. صدقه حلوانی می‌گوید که درحین طواف یکی از دوستان از من دو دینار (اشرفی طلا) وام خواست. گفتم: «بنشین تا طوافم را تمام کنم.» پنج دور زده بودم، در شوط ششم بودم که امام صادق(ع) را زیارت کردم! ایشان دستش را روی شانه‌ام گذاشت و در معیت آن حضرت به طواف ادامه دادم. من شوط هفتم را پایان دادم؛ ولی همراهی با حضرت را رها نکردم و در طواف آن حضرت شرکت کردم تا آن حضرت به من تکیه دهد؛ ولی هربار که با آن مرد روبه رو می‌شدم به خیال آنکه من حاجت او را فراموش کردم، با دست به من اشاره می‌کرد. آن حضرت فرمود: «چرا او با دستش اشاره می‌کند؟» گفتم: «قربانت، چشم به راه است که طوافم به پایان رسد و نزد او بروم ومقداری پول به او بدهم؛ ولی چون شما به من تکیه کردید، نخواستم شما را تنها گذارم.»آن حضرت فرمود: «من را رها کن و حاجت او را برآورده ساز.» صدقه حلوانی می‌گوید: «چون فردا و پس فردا شد و نزد آن حضرت رفتم، با یارانش در گفت وگو بود و چون مرا دید، حدیث خود را قطع کرد و به من فرمود: اگر حاجت برادرم را برآورده سازم، نزد من بهتر از آن است که هزار برده آزاد کنم و هزار اسب را با زین و لگام در راه خدا واگذارم (یعنی هزار مجاهد را سوار آنها به جهاد فرستم).»
با تمام سفارش‌هایی که اسلام بر حل مشکلات مالی، به ویژه به صورت قرض و وام دارد؛ اما بر گرفتن شاهد، رسید معتبر و یا کسی که پرداخت این پول را تضمین کند، تاکید کرده است.
امام صادق(ع) درباره اهمیت این موضوع می‌فرماید:
«اربعه لایستجاب لهم دعوه احدهم رجل کان له مال فادانه بغیر بینه یقول الله عزوجل الم آمرک بالشهاده»
چهارکس، دعایشان [در برگرداندن مال] مستجاب نمی‌شود: یکی از آنها، مردی است که مالی داشته باشد و آن را بدون گرفتن شاهد، قرض دهد. خداوند عزیز می‌فرماید: آیا تو را به گرفتن شاهد امر نکردم؟»
خداوند متعال در بزرگترین آیه از قرآن کریم می‌فرماید:
یا ایهاالذین آمنوا اذا تداینتم بدین الی اجل مسمی فاکتبوه ولیکتب بینکم کاتب بالعدل؛
«ای کسانی که ایمان آورده اید! هنگامی که بدهی مدت داری (به خاطر وام یا داد و ستد) به یکدیگر پیدا کنید، آن را بنویسید و باید نویسنده ای از روی عدالت، (سند را) در میان شما بنویسد.»
در این آیه که به جهت طولانی بودن، ما فقط آن مقدار را که مربوط به بحث بوده آورده ایم، نوزده دستور مهم درباره وام و داد و ستد مالی بیان شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1. مدت بدهکاری، باید روشن باشد؛
2.برای حفظ اعتماد و خوش بینی به همدیگر و آرامش روحی طرفین و جلوگیری از فراموشی، انکار و سوءظن، باید بدهیها نوشته شود.
3. برای اطمینان و حفظ قرارداد از دخل و تصرف احتمالی طرفین، سند باید با حضور طرفین و به دست شخص سومی نوشته شود؛
4. تدوین قانون باید به گونه‌ای باشد که حق ناتوان ضایع نشود. اگر بدهکار، سفیه یا ضعیف و ناتوان و یا گنگ و لال بود، سرپرست و ولی او متن قرارداد را بگوید و کاتب بنویسد؛
5. گواهان باید دو نفر عادل و مورد اطمینان و رضایت طرفین باشند؛
6. ثبت سند به صورت دقیق و عادلانه سه فایده دارد: الف. ضامن اجرای عدالت است؛ ب. سبب جرئت گواهان برای شهادت دادن است؛ ج. مانع ایجاد بدبینی در جامعه است.
7. در معاملات نقدی، اگر چه نوشتن لازم نیست؛ ولی شاهد بگیرید؛
8. کاتب و شاهد حق ندارند سند را به گونه ای تنظیم کنند که به یکی از طرفین ضرری وارد شود.
4. جلوگیری از اختلاف: همان گونه که ذکر شد دستورهای اسلام به گونه‌ای است که عمل به آنها راه هرگونه اختلافی را می‌بندد و اجازه نمی‌دهد بین مسلمانان بر سر هر مسئله‌ای کدورت ایجاد شود. بر این اساس است که شارع مقدس برای هر یک از نقل و انتقالات به عنوان بیع، اجاره، رهن و... قراردادی خاص و احکامی جداگانه وضع کرده است. سلیمان بن جعفر جعفری نقل می‌کند: برای کاری خدمت حضرت رضا(ع) رفته بودم. وقتی خواستم به منزل بازگردم به من فرمود: «امشب را پیش ما بمان.»
زمانی که خدمت ایشان وارد منزل شدیم، چشم آن حضرت به غلامان افتاد که برای چهارپایان آخور درست می‌کنند. در بین آنها غلام سیاهی را دید که از غلامان آن جناب نبود. فرمود:« این مرد کیست؟» عرض کردند: «او در این کار به ما کمک می‌کند.» فرمود: «مزدش را معین کرده‌اید؟» عرض کردند: «نه. او به هر چه ما بدهیم راضی خواهد شد.» امام(ع) ناراحت شد. عرض کردم: «آقا ناراحت نشوید.» فرمود؛ «من چند مرتبه آنها را از این کار نهی کرده‌ام که تا وقتی اجرت کسی را معین نکرده‌اید به کار نگیرید. هر کسی که برای تو کاری انجام دهد، بدون اینکه مزدش را معین کنی اگر سه برابر هم به او بدهی، خیال خواهد کرد که اجرتش را کم داده‌ای؛ اما اگر اجرتش را مشخص کنی، وقتی اجرتش را دادی، خوشحال خواهد شد که به گفته خود وفا کردی. اگر مقداری هم اضافه به او داده شود، سپاس آن را خواهد داشت و متوجه است که به او اضافه داده‌ای.
5. داد و ستد: امروزه بسیاری از اختلافها و کشمکشهای بین افراد، به ویژه دوستان بر سر مسائل مالی است. اگرچه اسلام بر تجارت و داد و ستد در حد اعتدال سفارش می‌کند؛ اما بر این نکته پافشاری دارد که هرگونه رد و بدل کردن پول بین افراد، باید با حضور شاهد و نیز نوشته ای معتبر برای تایید این نقل و انتقال صورت پذیرد. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: ... الاان تکون تجاره حاضره تدیرونها بینکم فلیس علیکم جناح الاتکتبوها و اشهدوا اذا تبایعتم...» مگر اینکه داد و ستد نقدی باشد که بین خود، دست به دست می‌کنید. در این صورت، گناهی بر شما نیست که آن را ننویسید؛ ولی هنگامی که خرید و فروش می‌کنید، شاهد بگیرید...» همچنین نیمی از احکام فقهی مربوط به چگونگی معاملات بیع و سلف و مزارعه و مساقات و رهن و اجاره و... است و این بر اهمیت اسلام به مسئله محکم کاری در معاملات دلالت دارد.