مدیریت آب از دیدگاه قرآن

در مقاله حاضر نویسنده به بررسی نقش و جایگاه مدیریت آب از نظر فرهنگ قرآنی در پیشرفت و آبادانی کشور و نیز اهمیت آب در تداوم چرخه زندگی پرداخته است.

ضرورت اصلاح الگوی مصرف آب

آب یکی از مهم‌ترین عوامل در ایجاد موجودات زمینی است. و لذا آب را مایه زندگی و حیات دانسته‌اند. با اینکه بیش از دو سوم سطح زمین را آب اشغال کرده و قاره‌ها را آبهای اقیانوس‌های بزرگی چون آرام و اطلس احاطه کرده است، با این همه مشکل بخش عظیمی از موجوداتی که در خشکی زندگی می‌کنند، کمبود آب به ویژه آب شیرین است.

ایران در منطقه‌ای از جغرافیای زمین قرار گرفته که کمبود آب شیرین در آن به طور کاملا محسوس است. در حال حاضر منازعاتی در جهان شکل گرفته که از آن به جنگ آب یاد می‌شود. در جهان امروز، تسلط و مدیریت آب به معنای تسلط بر ثروت و قدرت است.

البته ایران از نعمت آبهای بارانی به مقدار زیاد بهره‌مند است، ولی مشکل آن جاست که بیش از هشتاد درصد از آب برای کشاورزی به شکل غیراصولی استفاده می‌شود و بخش اعظم آن هدر می‌رود. این جاست که مساله مدیریت آب برای جهاد اقتصادی و توسعه و شکوفایی اقتصادی معنایی خاص می‌یابد که از سوی مقام معظم رهبری بر آن تاکید شده است.

رهبر انقلاب اسلامی با تاکید بر اینکه مسئولان باید اهمیت ارتقای سهم بهره‌وری در رشد اقتصادی کشور را برای مردم تبیین کنند، خاطر نشان کردند: از جمله اقدامات دیگری که باید در عرصه اقتصادی کشور انجام شود عبارتند از: کاهش نرخ بیکاری و افزایش اشتغال، افزایش سرمایه گذاری بخش خصوصی و توانمندسازی بخش خصوصی با ایجاد تعاونی‌ها، آماده سازی زیر ساخت‌های حقوقی و قانونی، حمایت از شکوفایی کار، مشارکت مستقیم مردم در اقتصاد و ایجاد زمینه‌های لازم برای صرفه جویی در مواد اساسی بویژه آب مصرفی در بخش کشاورزی.

حضرت آیت الله خامنه‌ای بر لزوم اصلاح شیوه‌های آبیاری و اصلاح الگوی مصرف آب در بخش کشاورزی تاکید کردند و افزودند: امروز در کشور ما 90 درصد آبی که ما مصرف می‌کنیم در بخش کشاورزی مصرف می‌شود. اگر شیوه‌های آبیاری کشاورزی را دولت بتواند به توفیق الهی اصلاح بکند و اگر از این 90 درصد ده درصد کم بشود شما ببینید چه اتفاقی می‌افتد. ما در بخش‌های دیگر- بخش خانگی، بخش صنعتی و سایر بخشهایی که به آب نیاز دارد- فقط با 10 درصد آب کشور کار می‌کنیم و از 10 درصد آب کشور استفاده می‌کنیم. اگر بتوانیم در بخش کشاورزی 10 درصد صرفه جویی کنیم ببینید چه اتفاقی می‌افتد. در واقع دو برابر امکانات بهره برداری در بخش غیرکشاورزی به وجود می‌آید که این امر بسیار با ارزشی است.

آب، مایه زندگی و حیات

آب، یکی از عناصر تشکیل دهنده، زمین است. سطح عظیمی از زمین را آب پوشانده است. همه آن چه از آن به نام موجود زنده، یاد می‌کنیم، وابسته به آب هستند و حیات و زندگی خود را از آن دارند. خداوند درباره نقش بنیادین آب در حیات و زندگی موجودات می‌فرماید:

و جعلنا من الماء کل شیء حی

هر زنده‌ای را ما از آب قرار داده‌ایم. (انبیاء، آیه 30 و نیز نگاه کنید: نور، آیه 45)

در این میان، نقش آب شیرین و گوارا در بقا و تداوم زندگی بشر و بسیاری از گیاهان و جانوران محسوس‌تر است؛ چرا که آب شور و تلخ، نمی‌تواند تاثیر چندانی در بقای انسان و گیاهان و جانوران خشکی داشته باشد. به این معنا که بخش بزرگی از موجودات زنده ای که در خشکی زندگی می‌کنند، برخلاف جانوران دریایی، نیازمند آب شیرین و گوارا برای ادامه حیات خود هستند. از این رو از آب شیرین و گوارا به نام رزق الهی یاد شده است. (بقره، آیه60)

خداوند در آیات 68 تا 70 سوره واقعه از ارزشمندی آب شیرین و گوارایی که از ابرها فراهم می‌آید به عنوان یک نشانه خداشناسی و معادشناسی یاد می‌کند و انسان ها را به تدبر در این امر فرامی خواند. در حقیقت آب شیرین و گوارایی که از ابرها می‌بارد، منت الهی بر انسان است که می‌بایست شکرگزار آن باشد. (همان آیات) هر کسی با نگاهی به کیفیت و چگونگی دست یابی آدمی به آب شیرین و گوارا که از ابرها و چشمه سارها و چاه ها به دست می‌آید می‌تواند توجه خداوند به رزق بشر و ادامه حیات وی را دریابد و نسبت به این نعمت ها سپاسگزار خداوند باشد و بر مشیت خداوندی شکر نماید. (حجر، آیه22، نحل، آیه10، فرقان، آیات 48 و 49 و فاطر، آیه12)

آب شیرین و گوارا و پاکیزه به ویژه اگر سرد و خنک باشد، مطلوب بشر است و انسان این نوع آب را دوست دارد و برای او ارزشمند است. (فاطر، آیه12، ص، آیه42؛ و نیز مرسلات، آیه27) در این میان آب باران به سبب داشتن این ویژگی ها، آب مناسبی برای بشر است و لازم است تا انسان سپاسگزار بارانی باشد که این علاقه انسان را برآورده می‌سازد. (حجر، آیه22؛ نحل، آیه10؛ فرقان، آیات48 و 49) از این رو خداوند از آب باران به عنوان آب مبارک و پربرکت یاد می‌کند که نیازهای بشر و دیگر موجودات را در بهترین و آسان ترین شکل تامین می‌کند. (اعراف، آیه96؛ ق، آیه90)

از آن جایی که درصد آب شیرین و گوارا نسبت به آب شور و تلخ بسیار اندک است، مسئله چگونگی مصرف یا مصرف بهینه آن در آموزه‌های دستوری قرآن مطرح شده است و خداوند از انسان ها خواسته تا در مصرف بهینه و به دور از هر گونه اسراف و تبذیر آب بکوشند، به طوری که هر گونه مصرف نابجا و نادرست آب گوارا و شیرین، به معنای عمل فاسد (بقره، آیه60) یا اسراف و زیاده روی (اعراف، آیه31) شناخته شده و کسانی که از مصرف بهینه تجاوز می‌کنند به عنوان مفسدان در زمین و انسان هایی که خداوند آنان را دوست نمی دارد، معرفی می‌شوند. (همان آیات)

گزارش‌های قرآنی بر این معنا تاکید دارد که مصرف بهینه آب به ویژه در جاهایی که کمبود آب وجود دارد، امری لازم و ضروری است. مصرف بهینه آب باید به گونه ای صورت گیرد که کمبود آب آسیبی به محیط زیست گیاهی و جانوری وارد نسازد.

از آیه155 سوره شعراء و 27 و 28 سوره قمر به دست می‌آید که انسان لازم است به گونه‌ای آب را مصرف و سهمیه بندی کند تا جانوران و گیاهان نیز از آن بهره مند شوند. این که خداوند برای ناقه صالح سهمیه‌ای از آب قرار داده، به معنای حق ثابتی برای جانوران و گیاهان از آب شیرین مصرفی است.

انسان‌ها می‌بایست به آب‌های سطحی چون آب باران، آب رودها و آب چشمه ها که در دسترس آسان بشر و شیرین و گوارا و پاک است، توجه ویژه داشته باشند و اجازه ندهند تا به هر شکلی آلوده یا اسراف شود و به درستی مصرف نشود.

اصولا آب‌های سطحی و روان، آب‌های چشم نواز و دلپذیری هستند که جلوه‌های زیبای آن بشر را به وجد و سرور می‌آورد و افسردگی و غم را از دل‌ها می‌زداید. از این رو، می‌بایست به جنبه‌های زیباشناختی و تاثیرات روانی آب‌های جاری توجه داشت و آن ها را به شکل نادرستی تغییر نداد. (حجر، آیه 45؛ اسراء، آیات 90 و 91؛ رحمن، آیات 46، 62 و 66 و آیات دیگر)

به هر حال، آب مایه حیات و تداوم زندگی بشر و دیگر جانوران است و در این میان آب شیرین به ویژه برای انسان و گیاهان و موجودات خشکی بسیار مهم و حیاتی است؛ چرا که بقای اینان به آب شیرین به دور از تلخی و شوری است و برای بسیاری از آنان، آب شیرین مطلوب می‌باشد. (فاطر، آیه12) بنابراین لازم است تا جهت بقای گیاهان و جانوران، در مصرف و مدیریت آب تلاش کنیم و به عنوان خلیفه الهی در زمین، نقش آبادسازی و ربوبیت خود را به درستی انجام دهیم.

نقش آب در زندگی

با نگاهی به مطالب پیشین می‌توان به درستی از نقش آب در زندگی آگاه شد. با این همه برای تبیین ارزش آب به ویژه آب‌های شیرین در زندگی موجودات زمینی، لازم است تا نگاهی دوباره به این موضوع داشته باشیم تا زمانی که از مدیریت آب و مصرف بهینه آن سخن گفته شد، ارزش مصرف بهینه و مدیریت آب به خوبی معلوم شود.

بی‌گمان آب، مهم‌ترین نقش را در آبادانی زمین ایفا می‌کند؛ زیرا در عمران و آبادانی زمین همین بس که اگر هر جا آب یافت شد، زندگی و حیات معنا می‌یابد. از این رو آبادی و اجتماعات بشری را به آب مرتبط دانسته اند و با نگاهی به جوامع بشری بلکه جانوری و گیاهی می‌توان دریافت هر جایی که آب یافت شد، زندگی و حیات معنا یافت و اجتماعات انسانی، جانوری و گیاهی شکل گرفت.

خداوند نیز در آیات بسیاری از جمله آیات 22 و 164 سوره بقره و 99 سوره انعام و 57 سوره اعراف از نقش آب در آبادانی زمین سخن به میان آورده و در آیه 6 سوره انعام به صراحت اعلام می‌کند که آب به ویژه آب‌های باران که گوارا و شیرین است با ایجاد رودها و نهرها و برکه‌ها، عامل اساسی در شکل گیری شهرها و تمدن‌های بشری بوده است.

آب افزون بر این که بهداشت و نظافت ظاهری و جسمی بشر را سبب می‌شود (بقره، آیه 222؛ فرقان، آیه 48)، همچنین آرامش روحی و روانی بشر را تامین می‌کند. (انفال، آیه 11)

آب، مهم‌ترین، عامل قدرت و فزونی آن است. (انعام، آیه 6؛ هود، آیه 52) آب این نقش را از طرق مختلف ایفا می‌کند. از جمله این که موجب افزایش محصولات و فرآورده‌های غذایی، افزایش جمعیت و ثروت جوامع بشری می‌شود و این گونه به جوامع قدرت می‌بخشد.

بی گمان به همان اندازه که انسان با آب ارتباط دارد، گیاه و جانور نیز به آب وابسته است؛ زیرا مایه حیات و بقای آنان است. در این میان افزایش بارندگی، به معنای افزایش گیاه و تنوع آن در سطح زمین است و آب نقش بی بدیلی را در این زمینه ایفا می‌کند. از این رو بارها خداوند در آیاتی از جمله 265 سوره بقره و 99 سوره انعام و 4سوره رعد، از نقش آب در پیدایش سبزه و گیاه و باغ و بوستان سخن به میان می‌آورد.

از نظر قرآن، انسان و جانوران وابسته به گیاهان هستند و از حبوبات (انعام، آیه99؛ نباء، آیات 14و 15)، دانه‌های روغنی (مومنون، آیات 18و19)، میوه ها (نحل، آیات10 و 11) و برگ و چیزهای دیگر آن استفاده می‌کنند. افزون بر این که جانوران از علوفه و دانه ها و میوه‌های گیاهان استفاده کرده و انسان نیز از گوشت و شیر و پوست و دیگر فرآورده‌های جانوری سود می‌برد و تغذیه می‌کند. این گونه است که ارتباط تنگاتنگی میان انسان با گیاهان و نیز جانوران ایجاد می‌شود.

خداوند در آیاتی از جمله آیه24 سوره یونس و 10 سوره نحل، از نقش اساسی آب در دامداری و تامین علوفه دام سخن به میان می‌آورد و یادآور می‌شود که چگونه این افزایش دام و دامداری در رشد تغذیه و سلامت آن برای انسان نقش ایفا می‌کند و موجبات ثروت و قدرت بشر می‌گردد.

به سخن دیگر، آب افزون بر این که موجبات زیبایی طبیعت با افزایش گیاهان و رونق کشاورزی می‌شود، موجب افزایش دام و در نتیجه ثروت و قدرت جوامع بشری نیز می‌شود. (یونس، آیه24؛ انعام، آیه99؛ حج، آیه5 و آیات دیگر)

بنابراین، نمیتوان از نقش آب‌های شیرین و گوارایی که از طریق باران، چشمه سارها، چاه‌ها و رودها به دست می‌آید، در زندگی بشر غافل شد. هرگونه غفلت از این مهم به معنای کاهش ثروت و قدرت بشر و بازماندن از قافله رشد و شکوفایی تمدنی است. از این رو، لازم است تا آب هرچند که فراوان باشد، مدیریت شود، چه رسد که با کمبود جدی آبهای شیرین در سطح جهان مواجه هستیم و هرگونه اخلال و اختلال و فساد در آبهای شیرین و گوارا به معنای افساد در زمین و محیط زیست تلقی می‌شود و می‌بایست از آن پرهیز کرد.

مدیریت آب و مصرف بهینه

باتوجه به ارزشمندی و جایگاه ویژه و اختصاصی آب بویژه شیرین آن، لازم است تا همگان بسیج شوند و در مصرف درست و بهینه آب بکوشند و مصرف آن را مدیریت نمایند تا همه بخشهای گیاهی، جانوری و انسانی به درستی و متناسب به نیاز، از آب مطلوب و گوارا بهره مند شوند.

آیات قرآنی، بر مدیریت صحیح آن تاکید دارند و از انسان‌ها خواسته شده تا ضمن حفاظت بر منابع آبی و پرهیز از آلودگی آن، در مصرف درست و بهینه آب کوشا باشند و لذا از هرگونه اسراف و تبذیر آب پرهیز داده شده است و کسانی که به آلوده سازی آب اقدام می‌کنند و یا مصرف نادرست و اسراف گونه‌ای را در پیش می‌گیرند به عنوان انسان‌های فاسد شناسایی شده و از جرگه انسانهای محبوب خداوند خارج شده و جزو انسان‌های مبغوض قرار می‌گیرند.

این که شخص به عنوان فاسد بلکه مفسد در زمین شناخته شود و مورد خشم و غضب خداوند قرار گیرد، به معنای آن است که گامی بر خلاف فلسفه و اهداف آفرینش برداشته و فرصتهای بسیاری از دیگران سلب کرده و می‌بایست به سبب این ظلم و ستم بزرگ به خود و دیگران، مجازات شود. (بقره، آیه 60؛ اعراف، آیه 31)

برای این که همگان از گیاهان و جانوران و انسانها از آب به مقدار مورد نیاز بهره‌مند شوند، لازم است تا انسان به حکم وظیفه آبادانی و عمران زمین (هود، آیه 6) و نیز به حکم خلافت الهی بر موجودات جهان (بقره، آیه 30) در شرایط عادی در مصرف به جا و درست آن بکوشد و در آبها افساد و فساد نکرده و آن را آلوده نسازد. همچنین در شرایط غیرطبیعی و دوره کمبودها و خشکسالی‌ها با سهمیه بندی، همه موجودات را از دسترسی به آب سالم و گوارا بهره‌مند سازد. از این رو هرگونه تجاوز به سهمیه‌بندی از سوی انسان به عنوان ظلم شناخته و تفسیر شده و به طور طبیعی مجازاتی در دنیا و آخرت بر این گونه رفتارهای ستمگرانه تعیین شده است. (بقره، آیه 60)

از روش‌های مدیریت آب به ویژه آب‌های سطحی و باران‌ها و سیلاب‌ها، ایجاد سد است. خداوند در آیاتی به نقش سدسازی در مدیریت آب و رشد و شکوفایی اقتصادی و دست یابی به تمدن‌های قدرت مند و ثروت مند اشاره می‌کند. به عنوان نمونه به سد مارب در یمن و دوره حکومت سبائیان اشاره کرده و می‌فرماید که این سد موجب افزایش ثروت و قدرت جامعه شد ولی به سبب کفر آنان، خداوند این سد را خراب کرد که به تبع ویرانی این سد، جامعه از رشد و شکوفایی باز ماند و از تمدن ساقط شد.

هرچند که سدسازی از سوی ذوالقرنین برای جلوگیری از اقوام یاجوج و ماموج بود، ولی از این اشارات قرآنی می‌توان این معنا را به دست آورد که سدهایی که ساخته می‌شود، باید سدهای با استحکام باشد تا در برابر امواج خروشان سیلاب ها یا اقوام مقاومت کند. سدی که ذوالقرنین ساخت، از آهن و مس گداخته بود که استحکام زیادی داشت. بنابراین، توجه به استحکام و مقاومت بالای سد در سدسازی برای مهار سیلاب ها و آب‌های باران و رودها ضروری است. (کهف، آیه 94 تا 97)

درباره سد مارب نیز گفته شده که از استحکام خوبی برخوردار بود. سد مارب به وسیله «سبابن یشجب بن یعرب»، بنیان نهاده شد، گرچه اجل به او مهلت نداد تا اتمام آن را ببیند. سپس پادشاهان حمیر، کار آن را به پایان رساندند. گویند: این سد بین کوه‌های آن ناحیه [ دربین سه کوه] برپا شده بود و تمامی سیلاب‌های منطقه را مهار و ذخیره سازی می‌نمود. (تاریخ ابن خلدون، ج 1، ص 346) مفسران، آیه 16 سبا را- که باغهای سبا به وسیله سیل عرم نابود شد- درباره آب همین سد دانسته‌اند که پس از شکسته شدن و جریان آب، موجب نابودی باغها و انقراض قوم سبا و تمدن عظیم آنان در یمن شد. (تفسیرالتحریر و التنویر، ج 22، جزء 26، ص 169-170)

مدیریت آب به معنای تغییر در محیط زیست و افزایش اکسیژن و خنک کردن محیط و بوم زیست، افزایش گیاهان و جانوران و تغییرات آب و هوا به سمت اعتدال، (بقره آیات 164 و نور آیه 45 و انبیاء آیه 30) است، زیرا هر جنبنده‌ای از آب پدید می‌آید (نور آیه 45) و زنده شدن موجودات، از آب (انبیاء آیه 30) است و اگر آب در جایی فراهم آید به ویژه آب شیرین باران که دارای خواص بسیاری خصوصا در پرورش دام و گیاه است، هم، افزایش گیاهان را سبب می‌شود و هم تعدیل آب و هوا را موجب می‌شود.

قوم سبا با مدیریت آب توانسته بودند کویری را به گلستان تبدیل کنند، ولی همین که سد از میان رفت و سیل‌های خروشان سد، گیاهان و جانداران و انسانهای پیرامونش را به هلاکت کشاند، پس از آن هرگز آن سرزمین رنگ آبادی و آبادانی و تمدن پیشین را ندید و تجربه دوباره‌ای نکرد.

نکته‌ای که خداوند در مدیریت آب به آن توجه می‌دهد، مسئله سهمیه بندی آب به ویژه در خشکسالی و مناطقی است که همواره با کمبود آب مواجه هستند. در سهمیه بندی آب می‌بایست به گونه ای عمل شود تا همه موجودات از گیاهان و جانوران و انسان به مقدار مناسب و مورد نیاز از آب بهره مند شوند. بنابراین، در مدیریت آب تنها اموری چون گردآوری، نگه داری و حفظ آن مطرح نیست، بلکه سهمیه بندی به مقدار مورد نیاز نیز مورد توجه قرار می‌گیرد. بر این اساس، هر گونه روش‌های علمی که بتواند مصرف را مدیریت نماید و به مقدار مورد نیاز براساس سهمیه مناسب در اختیار هر بخش از کشاورزی، دامداری، بهداشت و آشامیدن قرارگیرد، چنین مدیریتی مطلوب خواهد بود. (شعراء، 155؛ قمر27 و 28)

مشکل عمده ای که اکنون کشور ایران با آن مواجه است، مشکل مصرف نادرست آب در بخشهای گوناگون است. چنان که گفته شد، آب در بخش‌های گوناگون صنعتی، کشاورزی، دامداری، بهداشت و تغذیه، به درستی سهمیه بندی نشده است. با آن که ایران در منطقه کم باران جغرافیایی قرار دارد، ولی حجم عظیم آب‌های شیرین که در این مناطق جغرافیایی جریان دارد، به گونه ای است که در طول تاریخ، بزرگترین تمدن‌های بشری را پدید آورده است.

از آن جایی که بخش کشاورزی به طور نادرست از آب استفاده می‌کند، بخش اعظم آب‌های شیرین و گوارای ایران هدر می‌رود بی آن که مقدار افزوده کشاورزی چشم گیر باشد. این در حالی است که با بهینه سازی مصرف و سهمیه بندی آن از طریق آبیاری قطره ای و مانند آن می‌توان نه تنها سطح زیر کشت را افزایش داد، بلکه ثروت و قدرت ایران را با همین مقدار آب چنان بالابرد که تمدن اقتصادی شکوفایی را در جهان دوباره شاهد باشیم. باشد این گونه عمل کنیم و اجازه ندهیم تا این ثروت خدادادی اسراف شود و یا به افساد کشیده شود.