دسترسی به صلح و آرامش و زندگی در صلح و فضای مسالمت آمیز و به دور از تنش‌ها و جنگ‌ها، یکی از بالاترین آمال بشری بوده که همواره مورد اهتمام جامعه بین المللی بوده است. تا جایی که حفظ صلح و امنیت بین المللی به عنوان اولین هدف و یکی از مهمترین اصول ملل جهان در منشور سازمان ملل متحد (1945) مورد شناسایی قرار گرفته است.[1]
این هدف، در مقدمه اسناد حقوق بشری مهمی چون اعلامیه جهانی حقوق بشر (1948)،[2] میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی (1966)[3] و میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (1966)،[4] نیز مورد تأکید قرار گرفته است و اقدامات متعددی نیز در سطح بین المللی جهت برقراری، حفظ و تقویت صلح صورت پذیرفته است، اما شناسایی حق بر صلح[5] به عنوان حق بشری برای نخستین بار در سال 1976 توسط کمیسیون حقوق بشر مطرح گردید[6] و گام بعدی هم با تدوین و تصویب قطع نامه شماره 73/33 مورخ 15 دسامبر 1978 توسط مجمع عمومی با عنوان «اعلامیه مربوط به آماده سازی جوامع برای زندگی در صلح»[7] برداشته شد. از این پس اقدامات بیشتری جهت تقویت جایگاه صلح به عنوان حق بشری در عرصه بین المللی صورت پذیرفت. تدوین و تصویب «اعلامیه مربوط به حق ملت‌ها بر صلح»[8] به موجب قطع نامه شماره 11/39 در 12 نوامبر 1984 از جمله این اقدامات به شمار می‌آید.[9]
1 – متن و محتوای اعلامیه
اعلامیه مربوط به حق ملت‌ها بر صلح، بسیار مختصر و کوتاه است و شامل یک مقدمه و چهار ماده است، که در قالب دسته بندی زیر ارایه می‌شود.
أ. مقدمه اعلامیه
در مقدمه کوتاه این سند با اشاره به این که هدف اصلی سازمان ملل متحد نیز حفظ صلح و امنیت بین المللی است، اصول اساسی حقوق بین الملل مندرج در منشور ملل متحد را خاطر نشان نموده و بر اراده و آرمان تمامی ملت‌ها در جهت ریشه کن کردن جنگ از فضای زندگی بشر و به ویژه جلوگیری از فاجعه هسته‌ای در جهان، تأکید نموده است.
سپس این عقیده را مطرح نموده که زندگی بدون جنگ، شرط اصلی بین المللی برای تأمین و تحقق رفاه، توسعه و پیشرفت دولتها و تحقق کامل حقوق و آزادی‌های اساسی بشر که از سوی سازمان ملل متحد اعلام شده است.
همچنین با بیان آگاهی از این نکته که در عصر هسته ای، برقراری صلحی پایدار[10] در جهان، شرط عمده و اصلی برای حفظ تمدن بشری و بقای انسان به شمار می‌آید، تأمین زندگی مسالمت آمیز برای ملت‌ها و حفظ صلح را وظیفه مقدس[11] تمامی دولتها دانسته است.
ب. شناسایی حق بر صلح
بعد از بیان این مقدمه کوتاه، ابتدا در ماده 1 اعلامیه، حق بر صلح به عنوان حق جمعی به شرح زیر مورد شناسایی قرار گرفته است: «رسما اعلام می‌شود که تمامی ملت‌های سیاره ما دارای حق مقدس بر صلح هستند.» بعد از شناسایی حق بر صلح برای تمامی ملت‌ها که در ماده 1 صورت پذیرفته، ماده 2 اعلامیه، مکلفان و متعهدان در قبال حفظ این حق را به این شرح بیان کرده است: «رسما اعلام می‌شود که حفظ حق ملت‌ها بر صلح و ارتقا و حمایت از تحقق آن، تعهد بنیادین هر دولتی محسوب می‌شود.»
ج. تعهد دولتها به حمایت از حق بر صلح
ماده 3 اعلامیه، در راستای تحقق تعهد و تکلیف دولتها جهت حفظ صلح و حمایت از حق ملت‌ها بر صلح، چنین مقرر نموده است: «تأکید می‌شود که تضمین اعمال و اجرای حق ملت‌ها بر صلح، ایجاب میکند تا سیاست گذاری‌های دولتها در راستای محو تهدید به جنگ،[12] به ویژه جنگ هسته ای،[13] اجتناب از کاربرد زور در روابط بین الملل و حل و فصل اختلاف‌های بین المللی از طریق ابزارهای مسالمت آمیز مبتنی بر منشور سازمان ملل متحد، سازمان دهی و اداره شود.»
در ماده 4 اعلامیه نیز جهت تحقق حق ملت‌ها بر صلح و اجرای تعهد دولتها در این رابطه، مقرر گردیده؛ «تمامی دولتها و سازمان‌های بین المللی باید نهایت تلاش خود را برای مساعدت در تحقق حق برخورداری ملت‌ها از صلح، از طریق تصویب قوانین مناسب در سطوح ملی و بین المللی به عمل آورند.»
2 – نکاتی درباره اعلامیه
اعلامیه حاضر از جهت قلمرو شمول آن با توجه به این که دارای گسترده ترین سطح شمول یعنی سطح بین المللی می‌باشد، در زمره اسناد بین المللی به شمار می‌آید که در مقابل اسناد منطقه‌ای و ملی قرار دارد. از حیث افراد و ملت‌های تحت شمول نیز، اعلامیه شامل تمامی ملت‌ها بدون هرگونه تمایزی می‌گردد و از این جهت می‌توان آن را در زمره اسناد عام حقوق بشری طبقه بندی نمود، اما به جهت آن که از حیث موضوع تنها حق بر صلح را مورد شناسایی قرار داده و مشابه سایر اسناد عام حقوق بشری، شامل عمده حقوق و آزادی‌های اساسی بشر نمی شود، از این لحاظ می‌توان آن را در زمره اسناد خاص حقوق بشری نیز بر شمرد.[14]
توجه به ماهیت سند حاضر بیانگر آن است که سند حاضر دارای ماهیتی اعلامیه‌ای می‌باشد، که از این حیث غیر الزام آور محسوب شده و هیچ گونه تعهد قانونی و حقوقی برای دولتها (حتی دولت‌هایی که برای تصویب آن در مجمع عمومی رأی موافق داده‌اند) ایجاد نمی نماید. بر این اساس اعلامیه صرفا دارای ارزش اخلاقی و سیاسی بوده که التزام به آن بستگی به شرایط و وضعیت دولت‌های عضو دارد. البته، تصویب چنین اعلامیه‌ای می‌تواند در شکل گیری عرف بین المللی در خصوص حق بر صلح نقش‌های مثبتی ایفا نماید.[15]
با وجود تمامی اهمیتی که برقراری و حفظ صلح پایدار در عرصه جهانی دارا می‌باشد تا جایی که حتی احترام به حقوق بشر و آزادی‌های اساسی نیز به عنوان ابزاری جهت تحقق این هدف نگریسته شده،[16] اما تلاش‌های چندان جدی و مهمی درباره حمایت مؤثر از آن به عنوان حق بشری صورت نپذیرفته است. در کنار ابهامات و اشکالاتی که در خصوص ماهیت حق بر صلح به عنوان یکی از حقوق مربوط به نسل سوم حقوق بشر مطرح می‌شود،[17] موضع گیری دولتها در قبال این حق به گونه‌ای است که نشان می‌دهد، هیچ گونه اهتمام جدی جهت پیگیری و تحقق آن وجود ندارد. مهمترین سندی که در سطح بین المللی جهت شناسایی این حق به تصویب رسیده، سندی غیر الزام آور است که در تصویب آن 34 دولت رأی ممتنع داده‌اند.[18] قبل از تصویب این سند، نیز سندی غیر الزام آور با عنوان «اعلامیه مربوط به آماده سازی جوامع برای زندگی در صلح» به تصویب رسیده بود. همان گونه که اقدامات بعدی جامعه بین المللی در تصویب اسناد غیر الزام آوری چون «حق ملت‌ها بر صلح» [19] به موجب قطع نامه شماره 10/41 مورخ 24 اکتبر 1986 مجمع عمومی سازمان ملل متحد و قطع نامه «اجرای اعلامیه مربوط به حق ملت‌ها بر صلح»[20] شماره 14/45 مورخ 7 نوامبر 1990 و... نیز بیانگر این رویکرد است که هیچ گونه عزم جدی و مؤثر برای تحقق این حق در سطح بین المللی از جانب دولتها وجود ندارد.
نکته دیگری که در خصوص اعلامیه حاضر در خور توجه است این که، ملاحظه مواد اعلامیه حاضر، به ویژه مواد 1 و 2 نشان دهنده آن است که این اعلامیه حق بر صلح را به عنوان حقی جمعی [21] برای تمامی ملت‌ها مورد شناسایی قرار داده است، اما در قطع نامه کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل متحد و همچنین قطع نامه مجمع عمومی شماره 730/33 سال 1978، بحث از حق زندگی در صلح[22] برای تمامی ملت‌ها و افراد بشری مورد شناسایی قرار گرفته است.
همچنین این نکته نیز قابل توجه است که با وجود این که ثمره تلاش‌های بین المللی در ارتباط با شناسایی حق بر صلح تنها تدوین چند سند غیر الزام آور در این ارتباط از جمله سند حاضر بوده است، اما در سطح منطقه ای، منشور آفریقایی حقوق بشر و ملت‌ها (1981)[23] در بند 1 ماده 3 صریحا حق بر صلح و امنیت ملی و بین المللی را مورد شناسایی قرار داده است.