نام خلیج فارس؛ از هخامنشیان تا آمریکایی‌ها
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا شامگاه جمعه گذشته در جریان اعلام استراتژی تازه خود در قبال ایران، مرتکب یک اشتباه استراتژیک شد و خلیج فارس را خلیج عربی خواند. گرچه سایت کاخ سفید در انتشار متن کامل سخنان وی به جای عنوان مجعول خلیج عربی که از سوی ترامپ استفاده شد از «خلیج فارس» استفاده کرد.
ترامپ در واقع روی بد جایی دست گذاشت. «خلیج فارس» برای ایرانیان چیزی در حد نام‌خانوادگی است. اشتباه او در سخنرانی جمعه علاوه بر اینکه باعث شد حسن روحانی همتای ایرانی‌اش او را به مطالعه جغرافیا توصیه کند، موجی از انتقادات و محکومیت‌ها از سوی کاربران ایرانی فضای مجازی را در پی داشت.
اما آنچه در ادامه می‌بینید، برخی اطلاعات کمتر انتشاریافته درباره تاریخچه خلیج فارس است؛ اطلاعاتی که مؤسسه فرهنگی موزه‌های بنیاد مستضعفان به عنوان یکی از مهمترین نهادها در زمینه خلیج فارس‌شناسی با در اختیار داشتن حدود ۱۰۰ سند مرتبط با خلیج فارس، در اختیار دارد و نشانه‌ای محکم دال بر حقانیت نام خلیج فارس برای جهانیان است.
مخالفان نام «خلیج فارس» هیچ سندی ندارند، اما هرازگاهی نام «خلیج فارس» را به زبان می‌آورند و با استفاده از عنوانی ساختگی و مجعول، میخواهند جلب توجه کنند؛ شاید از سند ۲۵۰۰ ساله در موزه لوور دال بر موجودیت خلیج فارس اطلاع ندارند.
مدال‌های جنگجویان آمریکایی یا سنگ قبر مبارزانشان و حتی نوشته‌ها و نسخه‌های خطی ایرانی، عربی و خارجی، از مهمترین اسناد برای تایید سندیت نام «خلیج فارس» هستند. حالا تصور کنید یکی از قدیمی‌ترین اسناد درباره خلیج فارس، حدود ۲۵۰۰ سال پیش در مصر و در «کانال سوئز» حک شده و اکنون در موزه لوور خودنمایی میکند.
علی شهیدی، ایران‌شناس و مدرس دانشگاه تهران، کتیبه داریوش در کانال سوئز را یکی از قدیمی‌ترین منابع در تاریخ می‌داند که نام خلیج فارس را تا امروز زنده نگه داشته است.
او در این مورد می‌گوید: معمولاً کتیبه‌های هخامنشی به جز چند کتیبه، اکثراً سه‌زبانه و به زبان‌های فارسی باستان، ایلامی و بابلی نوشته شده‌اند. کتیبه به دست آمده‌ای نیز که در داخل مرزهای امروزی ایران وجود ندارد، سال‌ها قبل در شمال آفریقا و در مصر پیدا شد که امروز به دلیل محتوای آن، به کتیبه سوئز (کانال سوئز) مشهور است.
او با بیان اینکه متن این کتیبه از زبان داریوش بزرگ هخامنشی نوشته شده و محتوای آن به ساخت آبراه یا کانالی اشاره میکند که این آبراه یا کانال، دریای سرخ یا دریای سرخ را به رود نیل وصل میکند، می‌گوید: این راه آبی از خلیج فارس به مصر می‌رسد و برای کوتاه شدن مسیر در پایان مسیر آبی کانالی حفر شده است.
وی با تأکید بر اینکه تعاریف ۲۵ قرن پیش با امروز متفاوت‌اند، ادامه می‌دهد: داریوش بزرگ ۲۵ قرن پیش در کتیبه هخامنشی گفته است: «فرمان دادم که آبراهی بکَنَند از رودی به نام نیل، تا دریایی که از پارس می‌آید»... این یک سرنخ جالب از تاریخی است که منظور هخامنشیان، دریایی است که «از پارس می‌آید»، جمله‌ای که جای دقیق آن را بیان میکند.
وی معادل امروزی دریای پارس را همان خلیج فارس می‌داند و می‌گوید: «دریایی که از پارس می‌آید»، بسیار فراتر از خلیج فارس امروزی بوده است. خلیج فارس امروزی، دریای عمان و بخشی از اقیانوس هند که در این مسیر است را به همراه دریای سرخ تا آبراهی که به نیل وصل می‌شود، شامل می‌شده است.
او با بیان اینکه در طول تاریخ به مرور بخش‌هایی از این مسیر، نام‌های دیگری به خود می‌گیرند، ادامه می‌دهد: در نقشه‌های کهن، به دریای پارس، بحرالفارسی، خلیج فارس و دریای فارس نیز گفته می‌شد.
شهیدی همچنین با اشاره به اینکه روی کلمه «دریای عمان» در قطب‌نماهایی که در سرزمین‌های عربی ساخته شده، کلمه «بحر فارسی» نوشته شده، ادامه می‌دهد: تا سده‌های گذشته و حتی تا اوایل سده حاضر بسیاری از این آثار در منطقه جنوب خلیج فارس اعتبار داشته‌اند.
این مدرس دانشگاه تأکید میکند: کتیبه ایرانی داریوش بزرگ در سوئز، قدیمی‌ترین اثری است که از لفظ «دریای پارس» استفاده کرده، با قدمتی نزدیک به ۲۵ قرن، یعنی ۲۵۰۰ سال پیش یک متن با این نام وجود دارد.
مسیر کانال سوئز و مکان قرارگیری کتیبه روی نقشه
او در ادامه با اشاره به نقشه‌های زیادی که در طول تاریخ دوره اسلامی به فارسی و عربی با نام «بحرالفارسی» وجود داشته‌اند، ادامه می‌دهد: کتیبه «کانال سوئز» امروز در موزه لوور قرار دارد و البته در طول تاریخ آسیب‌هایی دیده بوده که باستان‌شناسان و متخصصان زبان‌های باستانی دست به دست هم دادند تا قطعات را کنار یکدیگر قرار دهند.
وی ادامه می‌دهد: بخش‌هایی از متن کتیبه آسیب دیده که با توجه به نوع خط آن، بخش‌های ریخته شده به کمک متن کتیبه‌های دیگر بازسازی شده‌اند.
شهیدی تأکید میکند: این کتیبه شهرت جهانی دارد و مورخان و باستان‌شناسان جهان از وجود و محتوای آن آگاه‌اند.
حفر کانال سوئز در قرن هفتم قبل از میلاد توسط دومین فرعون مصر از سلسله بیست و ششم به نام «نکو» آغاز شد، اما به دلیل بروز مشکلات این کار به پایان نرسید، تا اینکه یک قرن بعد بار دیگر به دستور داریوش ساخته و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. سه کتیبه از داریوش به یادبود ساخت این کانال در ۳۳ کیلومتری شمال سوئز در ساحل غربی کانال فعلی پیدا شده‌اند.
روی یکی از کتیبه‌های کوچک نوشته شده: «من، داریوش، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهای دارای همه گونه مردم، شاه در این زمین بزرگ دور و دراز، پسر ویشتاسپ هخامنشی.» و در کتیبه بزرگتر با ۱۲ سطر به دستور داریوش برای حفر کانال اشاره شده است؛ «من پارسی هستم. از پارس مصر را گرفتم. من فرمان کندن این جوی (ترعه) را دادم، از رودخانه‌ای به نام نیل، که در مصر جاری است تا دریایی که از پارس می‌رود. پس از آن این جوی کنده شد، چنانکه فرمان دادم و کشتی‌ها از مصر از میان این جوی به سوی پارس روانه شدند، چنانکه میل من بود.»
تقدیر آمریکایی‌ها از سربازانشان با مدال خلیج فارس
پس از پایان جنگ ایران و عراق، آغاز حمله ارتش عراق به کویت در مردادماه ۱۳۶۹ بود. اما چون عراق با این حمله موجب بروز بحرانی بین‌المللی شد و اخطار شورای امنیت را نپذیرفت، آمریکا با ائتلافی از کشورهای دیگر به کویت و سپس به عراق حمله کرد و ارتش عراق را از کویت بیرون راند. به پایان رسیدن جنگ بین این دو کشور حدود دو سال زمان برد، پس از آن ارتش آمریکا در سال ۱۳۹۲ از سربازانش که در این جنگ که به نام «جنگ خلیج فارس» شهرت یافته بود، با مدالی که نام خلیج فارس (Persia- Gulf) بر آن حک شده بود و به گردن سربازانی که در این جنگ شرکت کرده بودند انداخت، تقدیر کرد.
دورِ این مدال کلمه «Persia- Gulf Veterans Nationa- Medal» به معنای «مدال ملی سربازان جنگ خلیج فارس» نقش بسته و در مرکز آن توضیح داده شده که «مدال ملی رزمندگان خلیج فارس، ویژه مردان و زنان نیروهای مسلح ایالات متحده که در جنگ خلیج فارس به کشورشان خدمت کردند».
کهن‌ترین سند تاریخی و جغرافیایی با نام «خلیج فارس»
«مسالک و ممالک» نیز از نفیس‌ترین نُسخ خطی اثر ابواسحاق ابراهیم بن محمد فارسی اصطخری در زمینه تاریخی و جغرافیایی است که در قرن چهارم هجری قمری (۱۰ میلادی) نوشته شده است. این اثر نقشه شهرها و کشورها، راه‌های ارتباطی و نقشه، موقعیت ممالک، کوه‌ها و دریاها را مشخص کرده که از مهمترین نقشه‌های این کتاب می‌توان به موقعیت و نام خلیج فارس با عنوان «بحر صوره فارس» اشاره کرد.
این نسخه خطی دوم دی ماه ۱۳۸۷ در فهرست کمیته ملی حافظه جهانی یونسکو و به شماره ۱۰۰۵ به ثبت رسیده و اکنون در موزه دوران اسلامی، موزه ملی ایران نگهداری می‌شود.
روزنامه ابتکار
تاریخ: پنج شنبه 27 مهر ماه 1396
علیرضا صدقی