كلمات كليدي : تاريخ، پيامبر اكرم(ص)، سيره، مغازي، دلائل
نویسنده : یدالله حاجی‌زاده
پیرامون آخرین پیامبر الهی حضرت محمد(ص) کتابها و تالیفات بسیاری نوشته شده است.
«هیچ شخصیتی همانند حضرت محمد(ص) مورد توجه تاریخ و نویسندگان و متفکران عالی قدر بشر قرار نگرفته است. و درباره احدی از بزرگان و شخصیتهای جهان این اندازه کتاب نوشته نشده است.»[1]
کتابهایی که در خصوص شخصیت رسول گرامی اسلام حضرت محمد(ص) به نگارش در آمده را می‌توان از منظرهای مختلفی، تقسیم‌بندی کرد. در یک نگاه کلی می‌توان این تألیفات را به دو بخش تواریخ عمومی و کتب اختصاصی تقسیم‌بندی کرد.
1- کتب عمومی:
(تواریخ عمومی) شامل کتابهایی است که مطالب آنها عموماً از ابتدای خلقت و آفرینش حضرت آدم(ع) شروع می‌شود. سپس دوره پیامبر اکرم(ص) و حتی بعضاً ادوار پس از آن حضرت را نیز شامل می‌شوند.
2- کتب اختصاصی:
کتب اختصاصی، شامل تألیفاتی است که در این تألیفات تنها به مباحث مربوط به پیامبر اکرم(ص) پرداخته می‌شود. این کتابها را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد:
1. کتبی که با هدف «سیره نگاری» تدوین شده‌اند. این کتابها شامل کتب سیره و مغازی می‌باشند. که مهمترین آنها «سیره ابن اسحاق» (ابن هشام) و «مغازی واقدی» می‌باشند. انگیزه نگارش این آثار ارائه یک تصویر تاریخی از رخدادهای صدر اسلام بر محور شخصیت پیامبر(ص) می‌باشد.
2. کتبی که تحت عنوان «دلائل النبوه» قرار دارند، این کتابها همان گونه که از عنوانشان بدست می‌آید، درباره معجزات و دلائل نبوت رسول خدا می‌باشند. نویسندگان این کتابها با مرور بر رخدادهای سیره در هر جا که توانسته‌اند نشانی از اعجاز و نبوت بیابند، آن را در کتب خویش آورده‌اند. همانند «دلائل النبوه» "ابونعیم اصفهانی" (430 هجری).
3. کتبی در خصوص جنبه‌های اخلاقی رسول خدا(ص) و درباره شخصیت آن حضرت و خصائص وجودی ایشان به بحث می‌پردازند. «الخصائص الکبری» "جلال الدین سیوطی".
با توجه به تقسیم‌بندی مذکور به معرفی برخی از آثار در خصوص آن حضرت می‌پردازیم.
الف) کتب (تواریخ) عمومی
1- اخبار الرسل و الملوک یا تاریخ الطبری: نوشته "محمد بن جریر طبری" (310- 224) این کتاب یکی از مشهورترین کتب تاریخ عمومی است که در آن اخبار تاریخی از ابتدای خلقت گرد آوری شده است. طبری وقتی به زمان پیامبر اکرم(ص) می‌رسد، به تفصیل سیره آن حضرت را نقل میکند. ترجمه جلد سوم و بخشی از جلد چهارم این کتاب حوادث مربوط به پیامبر اکرم(ص) سیره، مغازی و سایر مباحث مربوط به آن حضرت را در بردارد.
2- تاریخ یعقوبی: نویسنده این کتاب "احمد بن ابی یعقوب" (ابن واضح یعقوبی) یکی از بزرگترین مورخان و جغرافی دانان عالم اسلام محسوب می‌شود.[2] وی علاوه بر این، در علوم نجوم نیز تبحر داشت.[3] این کتاب مشتمل بر حوادث تاریخی از زمان حضرت آدم(ع) تا سال 259 هجری است. حوادث مربوط به پیامبر در ترجمه جلد اول آن می‌باشد.
3- مروج الذهب و معادن الجوهر: "علی بن حسین مسعودی" (م 345)
مسعودی نیز از بزرگترین مورخان و جغرافی دانان اسلامی محسوب می‌شود. وی «مروج الذهب» را در سال 332 ه.ق تألیف کرد. این کتاب در 132 باب تدوین شده و به دو بخش قبل و بعد از اسلام تقسیم گشته است. بخش دوم این کتاب از ولادت پیامبر(ص) آغاز می‌شود تاریخ بعثت و هجرت تا پایان حیات آن حضرت را شامل می‌شود علاوه بر این به دوره خلفای راشدین و امویان و عباسیان نیز پرداخته است. حوادث تاریخ اسلام را تا سال 336 ه.ق بیان میکند.[4] مسعودی مطالب هر بخش را به صورت خیلی مختصر بیان کرده بخش مربوط به پیامبر اکرم(ص) را در ترجمه این کتاب، از 50 صفحه می‌باشد.
4- انساب الاشراف: بلاذری، بلاذری از مورخان و نسب شناسان بزرگ قرن سوم هجری است. وفات او به سال 279 ه.ق بوده است. مطالب این کتاب نیز از حضرت آدم(ع) شروع شده و پس از ذکر سایر پیامبران به نسب عدنان[5] پرداخته است. چون به نسب پیامبر اسلام رسیده به طور مفصل سیره آن حضرت را تا زمان رحلت ایشان بیان کرده است. سپس به اخبار و انساب صحابه و سپس علویان و عباسیان و... پرداخته است.
5- البدایه و النهایه: "اسماعیل بن کثیر"، ابن کثیر از مورخان قرن هشتم هجری است که از ابتدای آفرینش مطالب تاریخی را ذکر کرده است. وی اهتمام ویژه‌ای به سیره نبوی داشته است.
6- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر الاعلام: "شمس الدین ذهبی"، جلد اول این کتاب به سیره نبوی و جلد دوم به مغازی اختصاص دارد. این کتاب تاریخ عمومی جهان اسلام است.
7- تاریخ خلیفه بن خیاط: "خلیفه بن خیاط" در این کتاب حوادث قبل از اسلام سپس سیره پیامبر اکرم(ص) و حوادث دوره رسالت را ذکر کرده است.
8- تجارب الامم: "ابوعلی مسکویه رازی" (م421) این کتاب نیز از تواریخ عمومی است که شامل دوره پیامبر اکرم(ص) نیز می‌شود. مسکویه از نگاه عبرت آموزی به حوادث نگریسته است.
9- المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک: "ابوالفرج بن جوزی" (508- 597)
10- الکامل فی التاریخ: "عز الدین ابن اثیر" (م 630) این کتاب از هبوط آدم(ع) شروع شده و شاهان قدیم را ذکر کرده... سپس مباحث مربوط به پیامبر اکرم(ص) را ذکر کرده است.
از تواریخ عمومی که در دوره معاصر نگاشته شده، می‌توان به کتب ذیل اشاره کرد.
1- بامداد اسلام: "عبدالحسین زرین کوب"
2- تاریخ اسلام: "علی اکبر فیاض"
3- تاریخ اسلام: "پژوهش دانشگاه کمبریج"
4- تاریخ سیاسی اسلام: "حسن ابراهیم حسن"
5- تاریخ سیاسی اسلام: "رسول جعفریان"
6- تاریخ سیاسی اسلام: "صادق آئینه وند"
ب) کتب اختصاصی
· کتب سیره و مغازی:
از جمله این کتابها، که به هدف ارائه یک تصویر تاریخی از رخدادهای صدر اسلام و بر محور پیامبر اکرم(ص) نوشته شده‌اند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
1. السیره النبویه: "ابومحمد عبدالله بن هشام حمیری"، اصل این کتاب توسط "ابن اسحاق" (م 151) نوشته شده است. و از طریق ابن هشام به ما رسیده است.
2. الطبقات الکبری: "محمد بن سعد، کاتب واقدی" (م 231) جلد اول این کتاب به پیامبر اکرم (ص) و حوادث دوران آن حضرت اختصاص دارد.
3. المغازی: "محمد بن عمر واقدی" (م 207 هجری) واقدی از مغازی نویسان و فتوح نگاران بزرگ اسلامی است که به تفصیل در خصوص جنگ‌های رسول خدا (ص) به تحقیق پرداخته است.
4. عیون الاثرفی فنون المغازی والشمایل والسیر: "ابن سید الناس" (م 734)
5. السیرۀ النبویه: "عبدالحمن بن خلدون" (م 808)
6. انسان العیون فی سیره الامین المامون (السیرۀ الحلبیه): "برهان الدین حلبی شافعی" (م 1044) این کتاب در سه جلد و به صورت مفصل تاریخ و سیره پیامبر (ص) را بیان کرده است.
7. جوامع السیرۀ النبویه: "ابن حزم اندلسی"
8. بحارالانوار: "علامه مجلسی" جلد 6 این کتاب که تحت عنوان «بحارالانوار السیرۀ النبویه» منتشر شده است، مربوط به پیامبر (ص) می‌باشد.
9. الفصول فی سیرۀ الرسول: "اسماعیل بن کثیر"
10. الدرر فی اختصار المغازی والسیر: "ابن عبدالبر"
11. سیرۀ رسول الله الرحیق المختوم: "صفی الرحمن المبارکفوری"
12. سبل الهدی والرشاد فی سیرۀ خیر العباد: "محمد بن یوسف صالحی شامی" (م 942)
13. الصحیح من سیرۀ النبی الاعظم: "سید جعفر مرتضی عاملی" که به صورت مفصل و در چندین مجلد به بررسی سیری نبوی پرداخته است.
14. موسوعه التاریخ الاسلامی: "محمد هادی یوسفی غروی"
15. تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت: "علی دوانی"
16. تاریخ صدر اسلام: "غلام حسین زرگری نژاد"
17. تاریخ پیامبر اسلام: "محمد ابراهیم آیتی"
18. زندگانی حضرت محمد (ص) خاتم النبین: "سید هاشم رسولی محلاتی"
· کتب دلائل
همان گونه که بیان شد این گونه کتابها درباره معجزات و دلائل رسول اکرم(ص) می‌باشند. از جمله این کتابها می‌توان به:
1. دلائل النبوه: "ابونعیم اصفهانی" (م430)
2. دلائل النبوه: "ابوبکر بیهقی" (م 4589)
3. دلائل النبوه: "ابوداود سجستانی" (م 275)
4. اعلام النبوه: "ابن ابی الدنیا" (م 281)
5. دلائل النبوه: "ابن قتیبه دینوری" (م 276)
6. دلائل النبوه: "ابوسعید خرگوشی" (م 407) و... اشاره کرد.
· کتب خصائص:
همان گونه که در تعریف این کتابها بیان شد، کتبی هستند که در خصوص شخصیت نبی مکرم اسلام و جنبه‌ها و خصوصیت‌های وجودی ایشان بحث می‌کنند. از جمله این کتابها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
1. الشفا بتعریف حقوق المصطفی(ص): "قاضی عیاض اندلسی"
2. الخصائص الکبری: "جلال الدین سیوطی"
3. اخلاق النبی: "ابی محمد جعفر بن حیان اصفهانی"
4. سیری در سیره نبوی: "مرتضی مطهری"
5. سنن النبی: "علامه طباطبایی"