اشاره
علامه مرتضی عسکری از پژوهندگان پر تلاش تاریخ اسلام و مباحث امامت و نویسنده کتابهای ارزشمند معالم المدرستین و یکصد و پنجاه صحابی دروغین و عبدالله بن‌سبا و عایشه و بنیانگزار دانشگاه اصول دین و ... می‌باشند. مصاحبه حاضر ارمغانی است که از گفتگو با ایشان در آستانه سفر حج‌برگرفته‌ایم و اینک به خوانندگان ماهنامه کوثر تقدیم می‌شود.
با تشکر از حضرتعالی که وقت‌شریفتان را در اختیار مجله کوثر قرار دادید، لطفا از حادثه غدیر برایمان بگویید و اینکه چرا این واقعه در جحفه اتفاق افتاد؟
بسم الله الرحمن الرحیم:
«یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله یعصمک من الناس.»
مفسرین از فریقین نوشته‌اند که این آیه شریفه درباره علی(ع) نازل شده است و مربوط به غدیر خم است. قبل از توضیح واقعه، یک نکته را باید یادآوری نمایم، و آن این است که: وحیی که بر پیامبر(ص) نازل می‌شده است دو گونه بود: وحی قرآنی و وحی غیر قرآنی.
وحی قرآنی آن است که لفط و معنی از جانب خداوند بر پیامبر(ص) وحی می‌شده است که همین آیات و سوره‌های مبارک قرآن است. وحی غیر قرآنی آن است که معنا از جانب خداوند بر پیامبر(ص) وحی می‌شده و آن بزرگوار آن را با الفاظ خود بیان می‌کرده است، مانند: عدد رکعات نماز، کیفیت نماز، و دیگر احکامی که در قرآن نیست و پیامبر(ص) آن را بیان نموده است.
هر آیه‌ای که نازل می‌شد معنایش به پیامبر(ص) وحی می‌شد، لذا خداوند می‌فرماید:
«و انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم»
آنچه برای مردم در قرآن نازل شده است‌شما باید بیان کنی»و پیامبر(ص) از خود چیزی نمی‌گفت. «ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی»احکامی که با وحی غیر قرآنی بر پیامبر(ص) نازل می‌شد پیامبر(ص) گاه به ملاحظاتی در تبلیغ آن تانی می‌فرمود، مانند: داستان زینب، زن زید پسر خوانده پیامبر(ص)، که خداوند پس از آنکه زید او را طلاق داد به پیامبرش تزویج کرد ولی به خاطر اینکه مردم نگویند زن پسرخوانده خود را گرفته است انجام این دستور را به تاخیر انداخت تا آنکه وحی قرآنی نازل شد، آنگاه پیامبر(ص) بی‌درنگ به خانه زینب رفت.
درباره داستان غدیر هم چنین بوده است، ابتدا در روز عرفه وحی غیر قرآنی بر پیامبر(ص) نازل شد که باید در این اجتماع بزرگ، «حجة‌الوداع» علی را به جانشینی خود منصوب نمایی. ولی پیامبر(ص) در این اندیشه بود که مبادا بگویند او می‌خواهد پسرعموی خود را به خلافت پس از خویش تعیین نماید.
در ابلاغ فرمان تانی کرد و به تاخیر انداخت تا حاجیان به جحفه رسیدند، منطقه‌ای که حاجیان از یکدیگر جدا می‌شدند و آن اجتماع عظیم از هم می‌پاشید. در هیمن جا بر پیامبر وحی قرآنی شد و آیه شریفه نازل شد:
«یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک»
آنچه را در عرفه بر تو نازل کرده بودیم در حجفه برسان.
پیامبر فورا از شترش پایین آمد دستور داد آنها که جلو افتاده‌اند برگردند و آنها که عقب مانده‌اند خود را برسانند، نزدیک ظهر بود و هوا گرم. کنار برکه آبی به نام غدیر از جهاز شتران منبری ساختند، پیامبر(ص) نماز خواند آنگاه بر آن منبر بالا رفت، خطبه‌ای خواند و بعد از اقرار گرفتن از مردم در تبلیغ درست احکام خداوند، به آنان فرمود:
«الست اولی بالمؤمنین من انفسهم؟ قالوا بلی»
؛ آیا من در ولایت، بر مؤمنان از خود آنان سزاواتر نیستم، گفتند چرا؟»آنگاه دست در دست علی(ع) انداخت و او را بلند کرد چنانکه سفیدی زیر بغل هر دو نمایان شد و تمامی جمعیت علی(ع) را دیدند، فرمود:
«اللهم من کنت مولاه فهذا علی مولاه اللهم وال من والاه و انصر من نصره»
خدایا هر که من مولای اویم این علی مولای اوست، خدایا ولی باش آنکه را که علی را ولی خویش بداند و یاری کن آنکه را که علی را یاری نماید».
پیامبر(ص) عمامه‌ای داشت‌به نام (سحاب) با رنگ مشکی که با نه لایه آن را بر سر می‌بست و در حکم تاج بود، روزهایی که وفود (نماینده‌های قبایل) به دیار آن حضرت می‌آمدند آن را بر سر می‌گذاشت در روز فتح مکه نیز آن را بر سر گذاشته بود، همین عمامه سیاهی که سادات بر سر می‌گذارند، از آن بزرگوار به ارث برده‌اند. پیامبر(ص) این عمامه را روز غدیر خم برسر حضرت علی(ع) گذاشت.
خلیفه دوم، این انتصاب را به حضرت علی(ع) تبریک گفت:
بخ‌بخ لک یا علی، اصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنه‌پاسخ قسمت دوم سؤال: شما می‌دانید که پیامبر(ص) در ایام حیات خویش چندین بار موضوع جانشینی علی(ع) را مطرح کرده بود ولی هیچ کدام خصوصیت جحفه را نداشت، به عنوان مثال اولین مرتبه سال سوم بعثت‌بود که آیه شریفه «و انذر عشیرتک الاقربین» بر پیامبر نازل شد آن حضرت بنی عبدالمطلب را فرا خواند، در جمع آنان فرمود:
«ایکم یبایعنی علی هذا الامر فیکون اخی و وصی و وارثی ...»
کسی جز علی(ع) که آن زمان خردسالترین آنان بود نپذیرفت، پیامبر هم درباره‌اش فرمود:
«هذا اخی و وصی و وارثی فاسمعوا الله و اطیعوه».
این کار بر بسیاری از آنان گران آمد و قتی که از مجلس خارج می‌شدند با تمسخر به ابوطالب می‌گفتند:
«ان ابن اخیک یامرک ان تطیعک ابنک؛ پسر برادرت به تو دستور می‌دهد از پسرت اطاعت کنی!!»در داستان غزوه تبوک هم چنان که در صحیح بخاری آمده وقتی پیامبر(ص) آن حضرت را در مدینه به جای خود گذاشت فرمود:
او ما ترضی ان تکون منی بمنزلة هارون من موسی الا انه لانبی من بعدی.
و موارد متعدد دیگر که همه اینها در اجتماعات محدود بوده و تنها اجتماع عظیم آن هم از اقطار مختلف، در جحفه بوده‌است و در روز هجدهم ذی‌الحجة. مورخان تعداد جمعیتی که آن سال در حجة‌الوداع بوده‌اند را از هفتاد هزار تا یکصد و چهل هزار برشمرده‌اند.
چنان که در تورات آمده، مشابه این کار پیامبر(ص) را، حضرت موسی درباره یوشع بن‌نون انجام داده است و آن حضرت را در ملا عام به دستور خداوند به جانشینی خود تعیین نموده و از بنی‌اسرائیل خواسته است تا از او اطاعت کنند و او را وصی و جانشین موسی بدانند.
پیامبر(ص) نیز چنانکه هم در صحیح مسلم و هم در مسند حاکم آمده، در خطبه‌ای که آن روز خواند، فرمود:
«انی مخلف فیکم الثقلین؛ کتاب الله و عترتی، ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا بعدی».
در روایتی دیگر داریم آن حضرت فرمود:
«لقد انبئنی اللطیف الخبیر انهما لا یفترقان حتی یردا علی الحوض»
تمامی اینها نشان می‌دهد که قضیه غدیر تعیین جانشین برای پیامبر(ص) بوده است نه چیز دیگری.
چرا حضرت امیر(ع) به واقعه غدیر در سقیفه و بعد از آن احتجاج نکرد؟
اگر شما آن شرایطی که سقیفه تشکیل و موقعیت‌حضرت علی(ع) را مورد توجه قرار دهید خواهید فهمید که حضرت امیر(ع) در سقیفه نیامد تا بخواهد احتجاج بکند، آنچنان که در کتابهای حدیثی و تاریخی آمده است، پیامبر اکرم(ص) روز دوشنبه رحلت کرد، حضرت علی(ع) به همراه چهار نفر دیگر: عباس عموی پیامبر و یکی از فرزندانش، یکی از آزادشدگان پیامبر و یک نفر از انصار مشغول غسل و تجهیز پیامبر(ص) شدند. در همین حال انصار در سقیفه گرد آمدند (سقیفه محل اجتماع عشیره است مربوط به شیخ عشیره که آنجا جمع می‌شوند) تا «سعد بن‌عباده» را به جای پیامبر(ص) برگزینند. آیا در باره سعد بن‌عباده از پیامبر توصیه‌ای رسیده بود؟ فضیلتی داشت؟ یا نه صرفا به خاطر آنکه رئیس قبیله بود مطابق زندگی عشیره‌ای و قبیله‌ای موجود در جزیرة العرب، به دنبال این بودند حال که پیامبر از دنیا رفته باید جانشین او از ما باشد. خبر به مهاجرین رسید، اینها نیز در سقیفه جمع شدند. این در حالی بود که جنازه پیامبر هنوز به خاک سپرده نشده است و دیگران مشغول غسل آن حضرت بودند.
عباس عموی پیامبر در همان حال که مشغول غسل و کفن آن حضرت بودند به علی(ع) پیشنهاد کرد:
«یابن اخی امدد یدیک ابایعک؟ یقال عم رسول الله(ص) بایع ابن‌عمه فلا یختلف علیک اثنان؛ پسر برادم دستت را بده با تو بعیت کنم تا بگویند عموی پیامبر با پسرعموی او بیعت کرده، آنگاه دو نفر هم با تو مخالفت نخواهند کرد.»
حضرت نپذیرفت، فرمود: «ما مشغول تجهیز پیکر پیامبر هستم!» اختلاف مهاجرین و انصار بر سر جانشینی بالا گرفت، مهاجرین استدلال کردند که ما از قریش هستیم وابسته به پیامبر(ص)، عرب نمی‌پذیرد از غیر بستگان جانشین شود. اختلاف دیرینه «اوس» و «خزرج» عده‌ای از انصار را که می‌ترسیدند که حکومت‌به دست رقبایشان بیفتد با مهاجرین همصدا کرد و در نهایت آنها که در سقیفه جمع بودند اکثریت‌با ابی‌بکر بیعت کردند.
همان روز دوشنبه کار را تمام کردند و از آن پس برای ابی‌بکر بیعت می‌گرفتند، روز بعد هم ابی‌بکر را به مسجد پیامبر(ص) که آن زمان حکم دارالحکومة را داشت آوردند خطبه خواند و نماز خواند. تمامی اینها در وقتی بود که علی(ع) مشغول تجهیز پیامبر(ص) بود زیرا بعد از اتمام غسل و کفن بنا شد مسلمانان 5 نفر 5 نفر و یا ده نفر ده نفر بیایند در همان خانه پیامبر بر آن حضرت نماز بخوانند و حضرت علی(ع) در آنجا آنان را راهنمایی می‌کرد. این کار از روز دوشنبه تا چهارشنیه به طول انجامید و شب چهارشنبه هم پیامبر را به خاک سپردند. مراسم دفن که تمام شد، مطابق وصیت پیامبر(ص) به علی(ع) که فرموده بود از دفن و کفن من که فارغ شدی ردا از دوش مگیر تا آنکه قرآنی که در خانه من هست آن را جمع کنی، حضرت علی به جمع‌آوری قرآن پرداخت. این قرآنی بود همراه با تفسیر، نوشته بر روی تخته، پوست، شانه گوسفند و ...، حضرت همه اینها را جمع‌آوری کرد، پس از جمع‌آوری آن را به مسجد آورد که متاسفانه آن را نپذیرفتند. حضرت هم آن قرآن را برگرداند و فرمود: دیگر آن را نخواهید دید! این همان قرآنی است که حضرت حجت(عج) آن را در مسجد کوفه بیرون می‌آورد و احکام اسلامی را به مسلمانان بر اساس آن تعلیم می‌دهد، زیرا آن همین قرآن است ولی با تفسیر و توضیحات.
بنابراین می‌بینید که در جریان سقیفه و انتخاب ابوبکر و حتی دو روز بعد از آن حضرت امیر(ع) به کار غسل و دفن پیامبر مشغول بوده و در هیچ یک از اجتماعات آنها نبوده تا بخواهد به حادثه غدیر با آنان احتجاج کند.
لطفا بفرمایید اولین موردی که حضرت علی(ع) به داستان غدیر احتجاج کرد چه زمانی بود؟
اولین بار که در ملا عام غدیر مطرح شد در زمان خلافت‌خود آن حضرت بود، زیرا تا آن زمان موردی که لازم ببیند و غدیر را مطرح کند پیش نیامد، چون ابوبکر بعد از خود نامه‌ای نوشته بود و طی آن عمر را به جانشینی خود تعیین کرده بود همان نامه را پس از مرگ او برای مردم خواندند و مردم هم با او بیعت کردند بعد از او هم داستان شورای شش نفره پیش آمد که یک نفر از آن شورا علی(ع) بود و به آنجا منتهی شد که همگان می‌دانیم. تا می‌رسد به زمان خلافت‌خود حضرت، چنانکه تفصیل آن در کتاب الغدیر آمده است.
روزی حضرت در مسجد کوفه بر بالای منبر فرمود: هر کس حدیث غدیر را شنیده است‌بگوید، چند نفر برخاستنند و زبان به اظهار آنچه در غدیر گذشته است نمودند. این اولین بار بود که بدون ترس در ملا عام فضائل علی(ع) گفته می‌شد و از غدیر سخن به میان می‌آمد و مردم همه می‌شنیدند و تا امروز آن شنیده‌ها در باره غدیر برای ما مانده است.
مردم در روز غدیر از کلمه مولا چه معنایی را فهمیدند، آیا خلافت و سرپرستی جامعه بعد از رسول الله بود یا دوستی و محبت آن حضرت؟
اگر ما بودیم و همین لفظ «مولا» جای این پرسش بود که مولا به چه معنا است؟ و نوعا کسانی که دچار کج‌فهمی می‌شوند همین کار را می‌کنند، ولی اگر ما باشیم و ظرف زمانی که پیامبر(ص) این جملات را فرمود، آن اجتماع عظیم را در آن سرزمین به وجود آورد، بعد برای آنان خطبه خواند، مقدمه‌چینی نمود، و از مردم اقرار گرفت‌بر اینکه «الست اولی بکم من انفسکم» آنگاه علی(ع) را به مردم معرفی نمود و فرمود:
«من کنت مولاه فهذا علی مولاه اللهم وال من واله و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله»
و خلیفه دوم به عنوان یک صحابی و عرب زبان این انتخاب را چنین تبریک می‌گوید که: «بخ‌بخ لک یا علی اصبحت مولای و مولا کل مؤمن و مؤمنة» و مطابق نظر برخی مفسران آیه «الیوم اکملت لکم دینکم» نیز پس از این انتصاب نازل می‌شود. و کارهای دیگری که در آن روز انجام شد. همه اینها را در کنار هم بسنجید و در نظر بگیرید بدون شک خواهید گفت: که مقصود پیامبر(ص) از مولا چیزی جز تعیین خلیفه و جانشین پس از خویش نبوده است و مولا در این جملات پیامبر(ص) معنایی جز ولایت و سرپرستی جامعه اسلامی نداشته است.
کدام آیات قرآن را هم شیعه و هم سنی اتفاق دارند که در باره داستان غدیر است؟
آیه «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک...» همگان بر این باورند که مربوط به داستان غدیر است، آیه «الیوم اکملت لکم دینکم ...» را نیز برخی از علماء اهل سنت مانند «حاکم» گفته‌اند که این آیه نیز مربوط به غدیر است.
آیا حضرتعالی تالیف خاصی در باره غدیر دارید؟
در جلد اول کتاب «معالم المدرستین» من احادیثی را که مربوط به تعیین جانشینی علی(ع) بوده است آورده‌ام از جمله به موضوع غدیر نیز به تفصیل پرداخته‌ام.
برای به فراموشی سپردن شدن غدیر چه جریانهایی تلاش کرده‌اند؟
به عقیده من پس از وفات پیامبر(ص) و تمام طول هفتصد سال حاکمیت مکتب خلفا، همواره تلاش بر این بوده است که از غدیر نامی به میان نیاید و مسلمانان آنچه را که در آن روز گذشته ندانند، زیرا غدیر تنها یک حادثه تاریخی نبود بلکه غدیر به معنی تعیین جانشینی علی(ع) به خلافت پس از پیامبر و فرزندان او پس از آن حضرت بود، بنابراین طبیعی است که تلاش شود یا غدیر را مردم نشناسند و یا آنگونه که بوده است نفهمند، تا برداشتهای انحرافی نمایند.
به نظر شما امروز جریانهای مخالف غدیر چیست و تلاشهای آنها کدام است؟
اگر درست ریشه‌یابی کنیم خواهیم دید مخالفت‌با غدیر امروز در مخالفت‌با نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران متبلور شده است و جریان وهابیت‌یکی از آنهاست.
به نظر من مسیحیت پس از آنکه در جنگهای صلیبی علیه مسلمانان کاری از پیش نبرد و برنامه‌ریزی کرد که با ما یک جنگ فرهنگی آغاز کند و متاسفانه در این جنگ فرهنگی ما غافل بوده‌ایم، کار به جایی رسید که توانستند دین اسلام را از متن جامعه به گوشه خانه‌ها و کتابخانه‌ها ببرند و ما نتوانیم نظامی به عنوان نظام اسلامی و قرآنی داشته باشیم. البته علماء بسیاری در برابر این حرکت استعماری بپا خاستند و در این اواخر حرکتها و قیامهایی را رهبری کردند. شیخ فضل‌الله‌ها، نواب صفوی‌ها و ... ولی آنکه توانست از تجربه پیشینیان به خوبی استقبال کند و قیامی را تا رساندن به سر منزل مقصود و تشکیل حکومت اسلامی رهبری کند تنها امام خمینی رحمة‌الله علیه بود و بدون شک دست‌یاری خداوند همواره پشتیبان این قیام بوده است. قیامی که نظامی را در ایران برپا نمود که صد در صد نظام اسلامی است، هر چند ممکن است‌برخی از مسؤولان و کارگزاران آنگونه باید به وظیفه خود عمل ننمایند ولی اصل نظام به تمام معنی کلمه، اسلامی است، قوانین که از مجلس شورای اسلامی می‌گذرد و فقهای شورای نگهبان آن را تایید می‌کند قوانین و دستورات اسلامی است.
نظامی که از روز اول نامشروع بودن اسرائیل را اعلام داشت و مبارزه با صهیونیسم را شعار خود قرار داد از فلسطینیان حمایت کرد، چهل هزار مستشار آمریکایی را بیرون ریخت، مظاهر فساد و بی‌بند و باری را در مملکت از بین برد و منافع جهانخواران را به خطر انداخت، و مهمتر از اینها تاثیری بوده است که بر مسلمانان مصر، الجزایر، ترکیه و سایر نقاط جهان داشته است. طبیعی است که دشمنان این نظام به مقابله برخیزند و برای نابودی این نظام مقدس تلاش و کوشش نمایند، جنگ عراق علیه ایران، تحریک شیوخ خلیج و علم کردن جریان وهابیت علیه شیعیان در پاکستان و ایران و ... اینها همه به خاطر مخالفت‌با این نظام اسلامی است.
البته مسلمانان دارند بیدار می‌شوند و می‌فهمند که نباید آلت دست دشمنان واقع شوند و در برابر نظام جمهوری اسلامی بایستند و امیدوارم که وحدت اسلامی جایگزین تفرقه‌ها و تشتتهای موجود گردد.
جناب‌عالی به عنوان یک محقق، در باره غدیر چه موضوعاتی را شایان تحقیق می‌دانید؟
به نظر من از نظر تحقیق و تتبع ما در مورد غدیر کمبود نداریم، بزرگان زحمتهای فراوانی کشیده‌اند، شما هر چه تلاش و تحقیق کنید نخواهید توانست‌بیش از آنچه علامه امینی در الغدیر و میرحامد حسین در عبقات و ... انجام داده‌اند کاری عرضه کنید.
ولی آنچه امروزه نیاز است عرضه درست این تحقیقات گرانبها است‌به مردم، با زبانی که مردم ما بتوانند آن معارف را بفهمند، مجلات ما باید با زبانی رسا و همگانی به صورت مقالات علمی، داستانی و ... از این منابع سرشار بهره گیرند و حقایق دینی ارائه دهند، امروز تلویزیون می‌تواند وسیله خوبی برای معرفی غدیر باشد. سریالها و فیلمها ساخته شود و از این وسیله تبلیغاتی برای آگاهی مردم استفاده شود. البته زیر نظر حداقل پنج نفر از علماء حوزه تا دچار انحرافاتی نشود. چون موضوع هم تاریخی است و هم اعتقادی، نظارت اسلام‌شناسان لازم است. من به دست‌اندرکاران احیاء و بزرگداشت غدیر هم گفتم که مهم محتوایی است که عرضه می‌کنید صحیح و ساده و قابل فهم عموم باشد. سر و صدا و شعار دادن کاری از پیش نمی‌برد.
حضرتعالی در دفاع از تشیع آثار و تحقیقات فراوانی دارید آخرین تحقیقات در دفاع از شیعه چه بوده است؟ لطفا در صورت امکان توضیحاتی بفرمایید؟
یکی از موضوعاتی که همواره مورد طعن بر شیعه بوده است مساله چگونگی جمع‌آوری قرآن است و در نهایت تحریف آن که روایاتی به دروغ به شیعه نسبت داده شده است. این موضوع همواره مطرح بوده است که آیا قرآن در زمان پیامبر(ص) جمع‌آوری شده است؟ یا زمان ابوبکر یا زمان عثمان و چگونگی جمع‌آوری؟ بنده تاکنون دو جلد کتاب در این موضوع نوشته‌ام و جلد سوم آن هم در دست تالیف است تحت عنوان «القرآن الکریم و روایات المدرستین» جلد اول آن درباره روایاتی است که از مکتب خلفا درباره قرآن رسیده است. جلد دوم آن روایاتی است که از مکتب اهل بیت(ع) در باره قرآن رسیده است، در این جلد اثبات شده است که قرآن به همین شکل که هست‌خداوند آن را جمع کرده ودر سینه پیامبر قرار داده است «ثم ان علینا جمعه و قرآنه» و پیامبر آن را به ما رسانده است.
در زمان پیامبر صدها نفر بوده‌اند که قرآن را نوشته‌اند و یا حفط کرده‌اند، البته این نوشته‌ها همراه با توضیحها و تفسیرهایی نیز بوده است. در زمان ابوبکر قرآنی را بدون تفاسیر آن شروع به نوشتن کردند و در زمان عمر به اتمام رسید و پیش حفصه دختر عمر گذاشته شد.در زمان عثمان همان قرآن را درآوردند، هفت نسخه از روی آن نوشتند و مابقی قرآنها را از بین بردند.
بنابراین آنچه هست همان قرآنی است که در زمان پیامبر نازل شده، بدون هیچ تحریفی، این عقیده شیعه است.
منبع: