نگاهی به «الكافی» در سالروز وفات مرحوم كلينی
الكافی مفهوم «عقل دينی» را از دريای روايات شيعی بيرون كشيد
روزنامه جوان
تاریخ انتشار: 18 اردیبهشت ماه 1397
مریم زاهدی
شيخ ابوجعفر محمد بن يعقوب بن اسحاق رازی معروف به شيخ كلينی، از مشهورترين فقهای شيعه است كه در زمان حيات امام حسن عسگری(ع) در نيمه اول قرن چهاردهم هجری به دنيا آمده است. وی كه متولد حومه شهر ری (روستايی به نام كلين در نزديكی حسن آباد امروزی) است، علوم اسلامی را نزد پدر و دايی و نیز در ری فراگرفت. وی از نوابغ دوران در علوم دينی بود و به زودی حوزه علميه ری را تحت زعامت گرفت. شيخ كلينی كه مهم‌ترين دغدغه‌اش، جمع‌آوری روايات ائمه معصوم بوده است در پی اين هدف، ساليان زيادی را پای درس فقها و راويان حديث در قم و بغداد گذراند.
عصر كلينی
كلينی در دورانی پر از آشوب و متلاطم به دنيا آمد كه شايد منازعات و جدل‌های جدی ميان مكاتب و ضعف فرقه‌های اسلامی، از مهم‌ترين ويژگی‌های آن به شمار رود. حكومت خلفای عباسی از اواسط قرن سوم هجری قمری، كم‌كم اقتدار پيشين را از دست داد و رو به افول گذاشت و درون ممالك اسلامی شكل‌گيری حكومت‌های محلی همچون «فاطميان» در مصر و بخش‌های «اميرنشين» زير نظر خليفه كه در عمل، مستقلاً به اداره ممالك تحت اختيار خود می‌پرداختند بر شدت ضعف حكومت عباسيان افزود. در اين فضای ضعف حكومت و كاهش اقتدارگرايی آن، فرقه‌های اسلامی فرصت يافتند عقايد خود را منتشر سازند و پايه‌های نظری و عقيدتی تشيع در اين عصر، مدون شد. در اين عصر، گروهی از مسلمانان اولين فرقه يا گرايش فكری درون اسلامی را با نام «معتزله» رقم زدند كه در واقع تقرير متفاوتی از مسائلی چون جبر اختيار، توحيد و صفات الهی، مبدأ آفرينش دنيا و... ارائه می‌كرد كه با روش فقهی حديث‌گرا در تعارض بود.در مقابل، فرقه اشعری مسلكی شكل گرفت كه اعتقاد به گونه‌ای افراطی از بنيادگرايی در احاديث داشتند. جريان اهل حديث با نوعی پايبندی خردگريزانه نسبت به روايات و درك سطحی و ظاهری از آنها به اعتقاداتی چون تجسم خداوند روی آوردند كه اين نگاه البته ميان اهل سنت حنبلی صاحب طرفدار بود. جريان اهل رأی در مقابل كه شمار زيادی از حنفيان را نيز در برمی‌گرفت، بر ضرورت استفاده از تعقل در دين و حتی احكام تعبدی پای می‌فشرد. اين جدل رفته رفته به ميان علمای شيعه نيز كشيده شد و در عصر حيات كلينی، بازار اين مباحث داغ بود. در اين دوره است كه كلينی با جمع‌آوری كتاب مهم كافی، می‌كوشد تا مسائل مهم مورد اختلاف ميان اين ف‍رَق را با جمع‌آوری روايات امام معصوم به داوری گذارد و توجه ويژه به علم و خردگرايی خاصه در دو بخش نخست كتاب اصول كافی، نشانگر جمع خردگرايی و حديث بود.
عصر كلينی را می‌توان دوران مدون كردن روايات و تدوين متون به حساب آورد. متون روايی در قرن سوم با پيدايش مجموعه وسيعی از «جوامع حديثی» و «مسندها» و «سنن» همراه می‌شود كه از آن جمله می‌توان به «مسند احمد»، «صحيح بخاری»، «صحيح مسلم» و «صحيح ترمذی» اشاره كرد. البته كتب جامع در حوزه‌های غيرروايی در حوزه‌هايی چون كلام، تاريخ و فلسفه نيز رفته‌رفته از اين قرن نگاشته می‌شوند كه به عنوان مثال می‌توان تاريخ طبری را از آن زمره به حساب آورد.
در ميان اين حجم تأليفات و گردآوری منابع تاريخی، شاهد وجود پراكندگی زياد در روايات شيعی هستيم كه در بيش از 400 كتب حديثی كه به «اربعمائه» مشهور بود، پخش شده بود. گرچه منابع حديثی شيعه، علاوه بر وجود مقدس پيامبر اكرم، شامل قول ائمه معصومين و سيره ايشان نيز می‌شد، تلاشی سنگين و بی‌وقفه می‌طلبيد تا مهم‌ترين روايات شيعه در مجموعه‌ای واحد جمع آوری گردد كه البته اين همت را مرحوم شيخ كلينی با تلاش 20 ساله خود در تأليف «كافی» به خرج داد. وی در پايان مقدمه خود، به درخواست دوستی ناشناس اشاره می‌كند كه به شيخ می‌گويد «ای كاش كتابی نگاشته می‌شد كه در همه زمينه‌های دينی، روايت صادقين را در خود جمع داشت و به اين ترتيب اختلاف بين روايات كه عامل سردرگمی است، از بين می‌رفت و مرجعی برای هر جويای حقيقتی می‌شد.» و شيخ كلينی به اين درخواست جواب مثبت داده و به جمع آوری احاديث می‌پردازد.
نام كتاب نيز از همين درخواست و پاسخ برگرفته شده است، بدين سان كه شيخ كلينی در بخش واپسين مقدمه كتاب خود خطاب به آن دوست ناشناس نوشته است:«وقلت انك تحب ان يكون عندك كتاب كاف يجمع فيه علم الدين»: گفتی كه مايلی نزدت كتابی باشد كه با جامعيت در علوم دين، «كافی» باشد.
شرح كافی
شايد در طول تاريخ شيعه، زعمای دین از كمتر كتابی چون «الكافی» تقدير کرده باشند. عالمان شيعه بيشترين حد ستايش را از اين كتاب و شيوه تنظيم روايات در آن در قياس با ساير كتب حديثی به عمل آورده‌اند. شيخ مفيد از بزرگ‌ترين زعمای شيعه در عصر غيبت، معتقد بود «اين كتاب از گرانقدرترين كتاب‌های شيعه و مفيدترين آنهاست» (من أجلّ كتب الشيعة وأكثرُها فائدة است). محمد بن مكی معروف به شهيد اول نيز بر اين باور که «در اماميه كتابی در حديث همپايه الكافی نوشته نشده است» و محقق كركی كتاب الكافی را كتابی بی‌مانند و «الجامع الكبير لاحاديث أئمة الهدى» خوانده و می‌نويسد:«اين كتاب شامل مجموعه‌ای از احاديث است كه در كتاب‌های ديگر ديده نمی‌شود.»
علت اين ستايش‌ها ويژگی‌های خاصی است كه اين كتاب در زمان خود داشته است. نخستين اهميت و ويژگی كافی، نزديكی به دوران امام معصوم (ع) است، به طوری كه آن را می‌توان نخستين جامع احاديث شيعه به حساب آورد كه پيش از غيبت كبری به نگارش درآمده است. تنوع موضوعات در كافی و دسته‌بندی جالب و قابل الگوگيری شيخ كلينی دومين ويژگی آن است كه سه بخش اعتقادات، احكام و متفرقه شامل اخلاقيات و... را در برمی‌گيرد. ويژگی ديگر كافی اين است كه مرحوم كلينی سعی كرده است سلسله سند را به صورت كامل بياورد.
كافی مشتمل بر حدود 16 هزار و100 روايت از معصومين عليهم السلام است. اين روايات در سه بخش «اصول»، «فروع» و «روضه» تنظيم شده‌اند كه در واقع نخستين بخش يعنی اصول را می‌توان دربرگيرنده مهم‌ترين روايات اين كتاب دانست.
اصول كافی متضمن روايات اعتقادی و اخلاقی است كه پايه‌های اعتقادات شيعه در آن بيان شده است. تأملی در نخستين ابواب اصول كافی، به وضوح وجه تمايز شيعه را با ساير اديان و فرق نشان می‌دهد، خاصه آنجا كه «عقل» و «علم» نخستين و دومين فصل‌های كتاب روايی مرحوم كلينی به شمار می‌روند.
باب «العقل و الجهل» نخستين بخش از اصول كافی است. از نظر مرحوم كلينی «عقل معيار تكليف و ثواب و عقاب الهی است» و برای همين كوشيده است با گردآوری روايت منسوب به ائمه اطهار پيرامون اهميت تعقل در دين و البته با توجه به لزوم پرهيز از خردگرايی غيرتعبدی، به تعريف «عقل دينی» بپردازد و آن را بستر و محفلی اساسی برای دينداری مؤمنان در نظر گيرد.
دومين باب از كتاب اصول كافی، توسط كلينی «فضل‌العلم» نام گرفته است. اين كتاب نيز در واقع ادامه كتاب «عقل و جهل» به شمار می‌رود كه در آن بر لزوم تفقه و عميق انديشی در دين و پرهيز از راه‌های غيريقين آور و گمانه‌زنی تأكيد شده است. ابتدای اين فصل به روايات در مدح فضيلت دانش اندوزی اشاره كرده و سپس طی رواياتی به نهی از گمانه‌زنی در مسائل دينی و استفاده از روش‌های غيرمعتبر همچون قياس برای تشخيص اصول و احكام دين كه نتيجه آن بدعت در دين خداست، پرداخته است. همچنين از قرآن و سنت، به عنوان دو منبع كمك كننده عقل در تشخيص احكام و مسائل در اين باب اشاره شده است.
اما باب توحيد كه از فصول بسيار مهم اصول كافی به شمار می‌رود، مسئله شناخت خدا و آگاهی به صفات او را موضوع گردآوری روايات قرار داده است. جالب اينجاست كه بسياری از روايات گردآوری شده در اين فصل، ميان متكلمان اسلامی و فلاسفه مورد مناقشه و بحث‌های فراوان قرار گرفته است. براهين مربوط به «حادث بودن عالم» كه روايتی منسوب به امام صادق(ع) در مناظره با جمعی از اهل كفر است، آغازگر اين بخش كتاب است و در ادامه موضوعاتی نظير «شیء بودن خداوند يا تنزيه او از جسمانيت»، «امكان رؤيت خداوند»، «صفات ذاتی و فعلی» و مسائل مهم ديگر دارای جنبه فلسفه و خداشناسی در روايات همچون «بداء»، «جبر و اختيار»، «مسئله شرور»، «سعادت و شقاوت» و «هدايت انسانها» مدنظر مرحوم كلينی قرار گرفته‌اند.
«كتاب الحجه» از ديگر ابواب مهم اصول كافی است كه در آن، مهم‌ترين تمايز ميان شيعيان و اهل سنت يعنی اعتقاد به امام و حجت را با جمع آوری آيات مربوطه، مطرح نموده است. در اين بخش، كلينی كوشيده است ضمن تبيين تفاوت ميان پيامبر و امام در ديدگاه شيعه، مجموعه‌ای از صفات و ويژگی‌های ائمه اطهار(ع) را بيان نمايد. كتاب الحجه، در قسمت‌هايی به نام «ابواب التاريخ» به تاريخ زندگانی هر يك از چهارده معصوم پرداخته است و دست آخر نيز بخشی به امام زمان(عج) و ويژگی‌های ايشان و عصر غيبت و عصر ظهور اختصاص يافته است. نكته قابل توجه در اين بخش البته آن است كه تمركز كلينی بر جمع آوری همه احاديث مربوط به موضوع مذكور، سبب شده تا برخی روايات را كه به نظر می‌رسد دارای جنبه‌های غلوآميز نيز هستند در زمره ساير روايات در اين بخش اضافه نمايد كه گاه طی ساليان و قرون بعد، مورد مناقشه قرار گرفته‌اند.
علاوه بر ابواب فوق كه به بيان اساسی‌ترين مفاهيم و معارف شيعه می‌پردازد، كتاب اصول كافی دارای بخش‌های ديگری با نام‌های «الايمان و الكفر»، «الدعاء»، «فضل القرآن» و «العشره» نيز است.
«فروع كافی» كه از نظر حجم، بخش اعظم كتاب «كافی» را در برمی‌گيرد، بر خلاف اصول كافی كه به اصول اعتقادی شيعيان می‌پردازد، به احكام و اصول فقهی در قالب روايات معصومين پرداخته و در 26 باب اين مسائل را بيان نموده است. «كتاب الطهاره»، «كتاب الصلاه»، «كتاب الزكاه و الصدقه»، «كتاب الصيام»، «كتاب الحج»، «كتاب الجهاد»، «كتاب المعيشه» و «كتاب النكاح» تعدادی از اين ابواب هستند.با نگاهی به اين تقسيم‌بندی، می‌توان متوجه شد دسته‌بندی حال حاضر در تشريح مسائل فقهی رسائل عمليه نيز به گونه‌ای وام دار شيوه نظام تقسيم موضوعات شيخ كلينی است.
«روضه الكافی»نيز سومين بخش اين كتاب است كه در آن روايات مختلف و متفاوت در موضوعات گوناگون بدون ترتيب و دسته‌بندی خاصی آورده شده است. برخی از موضوعاتی كه روايات اين كتاب بدان‌ها پرداخته‌اند شامل «تفسير برخی آيات قرآن»، «توصيه و اندرزهای اخلاقی ائمه اطهار»، «رؤيا و انواع آن»، «دردها و درمان آنها»، «تاريخ حيات پيامبران، ائمه و برخی صحابه» و از اين جمله مسائل است.
منبع: روزنامه جوان