بحث آداب معاشرت كه ششمین قسمت آن با عنوان «فرزندان، گلهاى زندگى» در شماره 2 سال جارى، خدمت خوانندگان محترم، عرضه شد اینك به خواست خدا در ادامه آن، مطالبى درباره صله ارحام، تقدیم مىشود.
روزى كه آفرینش انسان با اراده یگانه هستىبخش به وقوع پیوست، زندگى اجتماعى نیز لازمه حیات و هستى بشر قرار گرفت، چراكه انسان براى ادامه حیات خود، بىنیاز از دیگران نبوده و نمىتواند به تنهایى زندگى كند. و اصلاً لازمه زندگى جمعى نیاز انسان به همدیگر است و چون زندگى بشر یك زندگى اجتماعى است، براى هرچه بهتر شدن این زندگى و آرامش و امنیّت آن، مقرّرات و آداب و رسومى لازم است كه بدون پایبندى به آنها، بشر، زندگى راحت و آرامى نخواهد داشت.
اسلام در تعالیم اخلاقى خود در این زمینه، علاوه بر نیكى و احترام به همه همنوعان خود، عواطف خویشاوندى را ارج نهاده و بشر را به نیكى كردن به منسوبین و بستگان نزدیك تشویق نموده تا زندگى اجتماعى، شیرینتر گردد. چراكه اگر انسان به بستگان نزدیك خود، احترام و نیكى نكند، با دیگران به طریق اولى برخوردش پسندیده نخواهد بود؛ و اگر به این فرمان اخلاقى -اجتماعى اسلام عمل شود، طبعا در گوشه و كنار جامعه اسلامى، فرد و یا خانواده گرفتار و فقیر و درمانده پیدا نمىشود. چنانكه در حدیثى مىخوانیم:
«
أفى المال حقٌّ سوى الزّكاة؟ قال: نعم برّ الرّحم إذا ادبرت
(وسائل الشیعة، ج9، ص: 52 ح 11501)».
«از پیامبر پرسیدند آیا غیر از زكات، حق مالى دیگرى بر گردن انسان هست؟ فرمود: آرى نیكى و احسان به ارحام و بستگان نزدیك كه به عللى از تو بریده و قطع رابطه كردهاند».
به همین خاطر است كه اسلام براى تقویت روح خدمتگزارى و طرز برخورد و معاشرت با مردم را به دو طریق عمومى و خصوصى، برنامهریزى كرده است:
1. هر فرد مسلمان، موظف است به وضع توده مردم رسیدگى كند، هرچند نسبت خویشاوندى با آنها نداشته باشد.
2. هر انسان مسلمان، علاوه بر وظیفه بند اول، در مورد بستگان نزدیك خود مسؤولیت خاصى دارد.
جایگاه بستگان نزدیك
گذشته از آداب و رفتار با اشخاص گوناگون و كلّ انسانها، رفتار با فامیل و بستگان دور و نزدیك حائز اهمیّت مىباشد كه مسؤولیّت بیشترى نسبت به سایر مردم متوجه انسان است زیرا از دیدگاه اسلام، بعد از پدر و مادر و فرزندان، كه نزدیكان درجه یك انسان محسوب مىشوند، رفتار با دیگر خویشاوندان نزدیك و بستگان، از اهمّیّت به سزایى برخوردار است كه خالق هستى از آنان در آیات متعدد به عنوان «رحم» و «ارحام» نام مىبرد.
گرچه در بعضى از آیات یاد شده، منظور از رحم، شكم مادر مىباشد ولى در چند مورد هم (احزاب، محمد، ممتحنه، انفال و نساء) به معنى بستگان آمده است. البته به خاطر نزدیك بودن انسان به فامیل تعبیر «رحم» و «ارحام» آورده شده چراكه انسان در شكم مادر، نزدیكترین فرد به مادر مىباشد.
همچنین خداوند متعال در 15 آیه با تعبیر «قُربى» از بستگان دور و نزدیك انسان، سخن به میان آورده و درباره نیكى كردن به آنان سفارش كرده است. گرچه بعضى از آیات، در موارد مختلفى بیان شده، ولى غالبا اشاره به بستگان و احترام به آنان مىباشد.
اسلام در مورد احترام و نیكى كردن به ارحام و خویشان تأكید فراوان ورزیده است. چنانكه مرحوم طبرسى در تفسیر ارزنده خود «مجمع البیان» در اولین آیه سوره نساء، عطف لفظ «ارحام» را بر «اللّه»، دلیل بر وجوب صله ارحام گرفته و حدیثى از پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله مىآورد به این مضمون كه فرمود:
«خداوند مىفرماید من خداى رحمان، رحم را خلق نمودم و از اسم خودم براى او اسمى انتخاب كردم. پس هر كس صله رحم كند، او را به رحمت خود وصل مىكنم و هركس قطع رحم كند از رحمت من بریده است».
«ارحام» چه كسانى هستند و «صله رحم» چیست؟
واژه «ارحام» از نظر لغوى به معنى اقربا و بستگان و نزدیكان انسان است كه مفرد آن «رَحِم» مىباشد. همچنین رحم به زهدان زن، جاى بچه در شكم مادر، بچهدان نیز اطلاق شده است
«صله رحم» یعنى نیكى و احسان كردن و پاداش دادن به بستگان، اما معیار نیكى و صله رحم كردن چیست؟ باید به مكتب قرآن و اهلبیت پیامبر صلى الله علیه وآله مراجعه نماییم كه مفسّران واقعى قرآن و وحى مىباشند.
به خواست خدا در شماره آینده تعدادى از روایاتى را كه در این مورد، وارد شده‌اند، خواهیم آورد.
نیكى به خویشان از دیدگاه قرآن
در قرآن مجید آیات متعددى درباره نیكى به همنوعان جامعه بالاخص بستگان و نزدیكان و ارتباط با آنها و همچنین قطع رابطه با آنها اختصاص یافته است كه از آنها استفاده مىشود:
احترام و نیكى به نزدیكان، و ارتباط عاطفى با خویشان نزدیك، كار كسانى است كه به مرتبه بالایى از ایمان دست یافتهاند و مؤمنان واقعى از بهترین دارائى خود به ارحام فقیر خود احسان مىكنند و قطع رحم و بریدن ارتباط با خویشاوندان نزدیك یك نوع پیمانشكنى با خدا و در حدّ گسترش فساد در روى زمین شمرده شده و مورد لعن و نفرین خدا قرار گرفته است.
اگر افراد یك جامعه تا این حدّ دچار انحطاط اخلاقى باشند، كه حتى احترام و نیكى كردن به نزدیكان خود را نیز به فراموشى بسپارند و ارتباط عاطفى خود را قطع نمایند، دیگر امیدى به بقا و دوام آن جامعه نخواهد بود و مانند جوامع غربى و صنعتى، یك جامعه خشك و بىروحى خواهد بود كه بشریت را به طرف بدببختى و بىبند و بارى و ظلم ستم سوق خواهد داد. اما اگر به دستورات حیاتبخش و آرامشبخش اسلام و قرآن در این زمینه عمل شود، یك جامعه سالم و زیبا و دلنشین خواهد بود و در واقع مؤمنین واقعى و خوشبختترین افراد جامعه كسانى هستند كه به دستورات خداوندى در این زمینه به خوبى عمل نمایند و اینك آیات قرآن:
«نیكى، (تنها) این نیست كه (به هنگام نماز) روى خود را به سوى مشرق و (یا) مغرب كنید (و تمام گفتگوى شما، درباره قبله و تغییر آن باشد، و همه وقت خود را مصروف آن سازید)، بلكه نیكى (و نیكوكار) كسى است كه به خدا و روز رستاخیز، و فرشتگان و كتاب (آسمانى) و پیامبران ایمان آورده و مال (خود) را با همه علاقهاى كه به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و مسكینان و واماندگان در راه و سائلان و بردگان انفاق مىكند، نماز را برپا مىدارد و زكات را مىپردازد، و (همچنین) كسانى كه به عهد خود -به هنگامى كه عهد بستند- وفا مىكنند، و در برابر محرومیتها و بیماریها و در میدان جنگ، استقامت به خرج مىدهند، اینها كسانى هستند كه راست مىگویند (و گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است) و اینها هستند پرهیزكاران».
«و (به یاد آورید) زمانى را كه از بنىاسرائیل پیمان گرفتیم كه جز خداى یگانه را پرستش نكنید، و به پدر و مادر و یتیمان و بینوایان نیكى كنید، و به مردم نیك بگوئید، نماز را برپا دارید و زكات بدهید…».
«اى مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید! همان كسى كه همه شما را از یك انسان آفرید، و همسر او را (نیز) از جنس او خلق كرد، و از آن دو، مردان و زنان فراوانى (در روى زمین) منتشر ساخت. و از خدایى بپرهیزید كه (همگى به عظمت او معترفید، و) هنگامى كه چیزى از یكدیگر مىخواهید، نام او را مىبرید! (و نیز( از (قطع رابطه با) خویشاوندان خود، پرهیز كنید! زیرا خداوند مراقب شماست».
«خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیكان فرمان مىدهد…».
«پس حق نزدیكان و مسكینان و در راه ماندگان را ادا كن! این براى آنها كه رضاى خدا را مىخواهند بهتر است و چنین كسانى رستگارانند».
«اگر (از این دستورها) روىگردان شوید، جز این انتظار مىرود كه در زمین قفساد و قطع پیوند خویشاوندى كنید؟!».
«آنها كه پیوندهایى را كه خدا دستور به برقرارى آن داده، برقرار مىدارند، و از پروردگارشان مىترسند و از بدى حساب (روز قیامت) بیم دارند…».
«آنها كه عهد الهى را پس از محكم كردن مىشكنند و پیوندهایى را كه خدا دستور به برقرارى آن داده، قطع مىكنند، و در روى زمین فساد مى نمایند، لعنت خدا براى آنهاست و بدى (و مجازات) سراى آخرت!».
http://motaharfamily.ir