اسراف و تبذیر

اسراف و تبذیر

قال علی(ع):« إعطاءُ المالِ فی غَیرِ حَقِّهِ تَبذیرٌ و إسرافٌ » (نهج البلاغه ، خطبه126)

یکی از چیزهایی که در قرآن کریم و روایات به‌شدت مورد نکوهش و مذمّت قرار گرفته، اسراف و تبذیر است؛ به‌طوری‌که اسراف‌کاران در قرآن، برادران شیاطین معرفی شده‌اند:

«إنّ المُبَذِّرینَ کانُوا إخوَانَ الشّیَاطِینَ»[1]

همانا تبذیرکنندگان، برادران شیاطینند.

اسراف و تبذیر، گاهی به یک معنا و برای تأکید به‌کار رفته و هرگونه تضییع، اتلاف نعمت، زیاده‌روی و مطلق بیهوده‌گرایی را شامل می‌گردد. اما هنگامی که در مقابل یگدیگر قرار گیرند، اسراف به‌معنای بی‌جا مصرف کردن و ضایع نمودن نعمت است. مثل اینکه انسان مال خود را در جایی‌که نباید خرج کند مصرف نماید، و یا اینکه مثلاً قسمتی از میوه را خورده، بقیّه را دور بیندازد. تبذیر نیز از ماده «بَذر» به‌معنای ولخرجی و ریخت و پاش است؛ مثل این‌که انسان مالش را بسان بذر بپاشد؛ مثلا برای دو میهمان، به اندازه ده نفر غذا تهیه نموده، باقیمانده و اضافی آن‌را دور بریزد.[2]

تردیدی نیست که اگر مواهب و نعمت‌های الهی در روی زمین به‌طور صحیح و دور از افراط و تفریط مورد بهره‌برداری قرار بگیرد و به هدر نرود، نیاز همه ساکنان آن‌را برآورده ساخته، زندگی آن‌ها را به‌صورت شایسته تأمین و کفایت می‌کند؛ علاوه بر اینکه اساساً رعایت اعتدال و میانه‌روی و دوری از افراط و تفریط، نشانه خردمندی است و انسان را در جمیع شؤون زندگی، از انحراف بازداشته، زمینه سعادت و تکامل را برای او فراهم می‌کند. اعتدال و میانه‌روی در امر معاش، کنترل معقول و منطقی درآمدها و هزینه‌ها در امور زندگی، انسان را از یک سو، از صفت بخل حفظ می‌کند و از سوی دیگر، از ریخت و پاش بی‌مورد و اسراف و تبذیر باز می‌دارد. بسیاری از مردم، حتی کسانی که ظاهراً متشرّع و پای‌بند به موازین شرعی هستند، نسبت به صرف مال، رعایت اعتدال را نمی‌کنند؛ یا راه افراط و اسراف و تبذیر و هزینه‌های بی‌مورد را می‌پیمایند و یا راه تفریط، بخل، امساک و سخت‌گیری ناشایسته را در پیش گرفته، خانواده، اطرافیان و حتّی خود را از مزایا و منافع نعمت‌های الهی محروم می‌سازند. اسلام با گزینش راه اعتدال، این دو راه را مردود شمرده و از یک سو با استفاده صحیح از نعمت‌های الهی، به تمایلات و نیازهای طبیعی انسان‌ها بها داده و از سوی دیگر، خصوصاً در جوامعی که به دلائل مختلف، محرومان و بینوایان در آن بسیار هستند، رفتار اسراف‌گرایان و تجمّل‌پرستان و مال‌اندوزان را به‌شدّت مورد مذمّت و نکوهش قراد داده است.[3] حضرت امام صادق(ع) می‌فرمایند:

«إنَّ القَصدَ أمرٌ یُحِبُّهُ اللّه ُ عَزَّوجلَّ و إنَّ السَّرَفَ (أمرٌ) یُبغِضُهُ (اللّه ُ عَزَّوجلَّ)»

میانه‌روى چیزى است که خداوند عزّوجلّ آن‌را دوست دارد و اسراف، امرى است که خداوند عزّوجلّ از آن نفرت دارد.[4]

آری یکی از چیزهایی که انسان باید در زندگی خود یاد بگیرد و از خداوند درخواست کند، میانه‌روی و اعتدال در زندگی است؛ چیزی‌که امروزه بیش از پیش به آن نیازمندیم. امام سجاد(ع) در دعای خود، خطاب به خداوند عرض می‌کند: خدایا! بر محمّد و آل او درود بفرست و مرا از اسراف و زیاده‌روی بازدار و به بخشش و میانه‌روی مستقیم گردان و مرا بیاموز که اندازه نگاه دارم و به لطف خود، مرا از تبذیر نگاه‌ دار.[5]

پی نوشت:
• [1]. اسراء/27.
• [2]. اسماعیلی یزدی، عباس؛ فرهنگ صفات، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، 1386، چاپ اول، ص574.
• [3]. همان، ص573.
• [4]. محمدی‌ری شهری، محمد؛ میزان‌الحکمه، قم، دارالحدیث، ص329، ویرایش دوم، ج8، حدیث14891.
• [5]. صحیفه سجادیه، علامه شعرانی، قم، قائم آل محمد، چاپ ششم، 1386، دعای سی‌ام، ص194.