عقاید معتزله و نقد آن (ایمان و کفر) (Mutazilite views and their criticism (Faith and

از جمله مسائلی که سبب تمایز و افتراق فرق و مذاهب اسلامی می­شود سنجش بین کفر و ایمان و اجرای ثواب و عقاب بر مومن و کافر است. تعریف ایمان با مبانی مختلف باعث بروز اختلاف در مفاهیم مختلفی مانند توبه، فسق، کفر، تعذیب، عفو و. . . می­شود. یکی از مبانی معتزله با عنوان "منزلة بین المنزلتین" برای پاسخگوئی به این مفاهیم و ارتباط بین آنهاست.

تاریخچه مسأله

تاریخ این مسأله با شروع تفکر معتزلی همراه است. اولین مسأله­ای که موجب تمایز و نیز پیدایش تفکرات معتزلی شد همین مسأله است. اختلاف ایشان با دیگر مذاهب کلامی مانند مرجئه و خوارج و اهل حدیث از این مسأله آغاز می­شود. واصل بن عطاء غزال که مؤسس مکتب معتزلی می­­­باشد خود از جمله شاگردان حسن بصری بود. وی در محضر استادش که در مورد حکم مرتکب کبیره بحث می­نمود اشکال نمود و نظر خود را مبنی بر اینکه مرتکب کبیره نه مؤمن است نه کافر، ابراز نمود و از درس استاد کناره­گیری نمود. [1]

موقعیت نظریه

اولین مسأله­ای که باعث تشکیل مکتب معتزلی شد همین نظریه بود. این نظر از اصول مکتب معتزلی شمره می­شود بطوریکه شیخ مفید می­گوید: هرکسی در این نظر با معتزله هم رأی باشد از معتزله است. [2]

تعریف ایمان

برای اینکه به نظرات مذاهب کلامی در این مسأله پاسخ دهیم باید ابتدا به تعریف ایشان از ایمان رجوع کرد و پاسخ را از این تعریف و نسبت آن با کفر کشف نمود. ایمان در مکاتب مختلف مانند مرجئه و خوارج و اهل حدیث بحث شده است. مرجئه، ایمان را صرفا اعتقاد قلبی می­دانستند و معتقد بودند که اعمال و رفتار هیچ تأثیری بر ایمان نخواهد داشت. به همین دلیل مرجئه، مرتکبین گناه کبیره را مؤمن می­دانستند. [3]

خوارج انجام واجبات و ترک محرمات را جزء لاینفک ایمان دانسته و مرتکب گناه کبیره را کافر می­دانستند.[4]

حسن بصری مرتکب کبیره را منافق می­دانست که قلبا ایمان ندارد ولی در ظاهر ابراز ایمان می­کند.[5]

نسبت بین ایمان وکفر

از دیدگاه مرجئه، خوارج و حسن بصری (با تعاریف مختلفی که از ایمان دارند) ایمان با کفر جمع نمی­شود و از سوئی بین ایمان و کفر نیز منزلت و موقعیتی وجود ندارد؛ انسان یا کافر است یا مؤمن. حتی در نظر حسن بصری مرتکب کبیره واقعا ایمان ندارد و محکوم به کفر است. در مکتب معتزله با نظریه پردازی واصل بن عطاء اگر چه ایمان با کفر جمع نمی­شود ولی تفاوت در این است که جایگاه افتراق بین کفر و ایمان متصور است. ایشان مرتکب کبیره را فاسق دانسته و معتقدند که فاسق نه ایمان دارد و نه کافر است. [6]

دلیل نظریه معتزله

در واقع مبنای معتزله در تعریف ایمان، علت و منشأ نظریه منزله بین المنزلتین شده است. اما مشکل اساسی، عدم درک صحیح ایمان از سوی معتزله می­باشد. ایشان ایمان را مرکب از مجموعه تصدیق و اقرار به اصول دین و عمل (به واجبات و ترک محرمات) می­دانند. به همین دلیل، معتزله مرتکب کبیره (فاسق) را مومن و یا کافر نمی­شمرند؛ زیرا از سوئی به معارف دینی اعتقاد دارد ولی از سوی دیگر از خود بی­ایمانی نشان داده و مرتکب گناه کبیره شده است. به این ترتیب نزد معتزله مومن فاسق و یا کافر فاسق وجود ندارد. [7]

حکم صحیح در مسأله

مکتب امامیه با الهام از کلمات معصومین علیهم السلام به پاسخ صحیح از این مسأله پرداخته ­است. در این مکتب، اسلام مفهومی عام و ایمان، معنائی خاص دارد و همچنین حکم دنیایی و وضع اخروی مرتکبین کبیره مشخص شده است. مسلمان عبارت است از کسی که به وحدانیت خدا و رسالت رسول اکرم(ص) شهادت دهد و منکر این مرحله کافر است. اما مومن کسی است که علاوه بر این شهادت زبانی، اعتقاد قلبی به عقاید اصلی دین و ولایت ائمه معصومین علیهم السلام داشته باشد.

در این صورت اسلام اعم از ایمان می­شود و از مسلمانی که ایمان ندارد به نام منافق یاد می­شود. در نتیجه هر عاملی که ایمان او را از بین ببرد ولی به اسلام او ضرر نزند او را در وادی کفر در مقابل اسلام قرار نمی­دهد. به این ترتیب مومن فاسق و مسلمان فاسق متصور است اما مومن منافق معنی ندارد.