كلمات كليدي : تاريخ، پيمان برادري، انصار، مهاجر، مدينه
نویسنده : طلعت ده پهلواني
انعقاد پیمان برادری میان مسلمان (مهاجرین، انصار) در مدینه به عنوان یکی از مهم‌ترین و نخستین اقدامات سیاسی، اجتماعی پیامبر اسلام، پس از هجرت از مکه به مدینه از اهمّیت ویژه‌ای برخوردار است که رمز تشکیل امت واحده در صدر اسلام را در خود نهفته دارد. پیامبر(ص) به یاری انصار به عنوان یک گروه اجتماعی خارج از مکه توانست، پایگاه قدرتمندی برای حمایت وی و یارانش در مقابل اشراف مکه فراهم کند و همچنین موقعیت حساس شهر یثرب برای پیامبر(ص) اهمیت ویژه‌ای داشت. عقد و پیمان اخوت دینی، دشمن‌های دیرینۀ نسبی و اختلافات قبیله‌ای را کاهش می‌داد، رسوم جاهلی و اسباب تفاخر را درهم می‌شکست، امتیازات نسبی را از بین می‌برد و روحیّۀ صفا و برادری دینی جانشین آن می‌شد.[1]
امام علی(ع) فرمود: «پیامبراکرم(ص) شکاف‌های اجتماعی را به وحدت اصلاح و فاصله‌ها را به هم پیوند می‌داد.»[2]
از آنجا که مهاجر و انصار پرورش یافته دو محیط مختلف بودند، در طرز تفکر و معاشرت، فاصلۀ زیادی با هم داشتند "اوس" و "خررج" که جمعیت انصار را تشکیل می‌دادند صد و بیست سال با هم جنگ کرده بودند.[3] با این اختلافات حیات دینی و سیاسی اسلام به هیچ وجه امکان پذیر نبود. پیامبر(ص) تمام این مشکلات را حل نمود از طرف خداوند مأمور شد مهاجر و انصار را با هم برادر کند روزی در یک انجمن عمومی به مسلمانان فرمود:
«تأخّوا فی الله اخوین اخوین»
دوتا دوتا باهم برادر شوید.[4]
زمان و مکان بستن این پیمان
پس از استقرار مسلمانان مهاجر از مکه به مدینه، اینک زمان آن رسیده بود که پیامبر(ص) پیمان برادری میان مهاجر و انصار ببندد. رسول‌خدا(ص) بین صحابه‌اش از مهاجرین و انصار رفت و فرمود:
«برادر شوید، سپس دست علی(ع) را گرفت و فرمودند که برای من برادری نظیر علی بن ابی‌طالب(ع) نیست.»[5]
ابن اسحاق هم دربارۀ محل دقیق پیمان و تعداد دقیق کسانی را که با هم پیمان بستند و پیامبر(ص) میان آنها برادری برقرار کرده، ذکر نکرده، و فقط فهرست تعدادی از مهاجرین و انصار را یادآوری می‌کند و در صدر این فهرست برادری پیامبر(ص) و علی را بیان می‌کند. در روایتی در باب زمان عقد این پیمان آمده است که: «پیامبر(ص) پس از استقرار در مدینه، و پس از ساخت مسجدالنبی این پیمان را منعقد کرد.»[6]
بعضی از مورخین نوشته‌اند، که پیمان در مسجد مدینه صورت گرفته است،[7]
تعداد شرکت کنندگان در پیمان
برخی از متکلمین و مورخین، در باب عقد اخوت ما بین برخی افرادی که در این پیمان شرکت کرده‌اند، نظرات گوناگون دارند. در کتاب سیرۀ ابن‌اسحاق آمده است که «پیامبر(ص) میان یارانش (مهاجر، انصار) پیمان برادری بست تا دو تن دو تن در راه خدا برادر شوند؛ آنگاه دست علی بن ابی‌طالب(ع) را گرفت و فرمود: این برادر من است؛ پس علی بن ابی‌طالب(ع) برادر پیامبر(ص) می‌شود. "حمزة بن عبدالمطلب" با "زید بن حارثه" (پسر خوانده پیامبر(ص)) برادر می‌شود، حمزه(ع) در جنگ احد وقتی آماده نبرد می‌شود، وصیت می‌کند که اگر کشته شد، زید بن حارثه میراث‌دار وی خواهد شد.[8]
"جعفر بن ابی‌طالب" با "سعد بن معاذ" برادر می‌شود و "ابوبکر بن ابی‌قحانه" با "خارجة بن زهیر"، "عمر بن خطاب" با "عتبان بن مالک"، "ابو عبید حراج" که "عامر بن عبدالله" نام داشت، با "سعد بن معاذ" برادر می‌شوند. "زبیر بن عوام" با "سلمه بن سلامة" از قبیلۀ «بنی‌زهره» هم‌پیمان می‌شود. "طلعة بن عبیدالله" با "کعب بن مالک"، "مصعب بن عمیر بن هاشم" با "ابوایوب انصاری"، "عمار بن یاسر" با "حذیفة بن یمان"، "ابوذر غفاری" با "منذر بن عمرو"، "بلال" (آزاد شدۀ ابوبکر) با "ابو روَیحه عبدالله بن عبدالرحمن"، "سلمان فارسی" با "ابوالدارد ابویمر بن ثعلبه" پیمان اخوت بستند»[9] "بلاذری" در «انساب الاشراف» در باب این پیمان به تعداد افراد اشاره نکرده است فقط فهرستی از چهل و شش نفر که در مدینه با هم برادر شده‌اند را ارایه کرده است.[10] "ابن‌خلدون" هم نام سی و چهار تن از شرکت کنندگان را ارایه کرده است.[11] در «سبل الهدی» تعداد شرکت کنندگان را سیصد نفر اعلام نموده که نیمی از آن را انصار و نیم دیگر را مهاجرین تشکیل می‌دهند.[12] "ابن سعد" تعداد شرکت کنندگان را 90 نفر ذکر کرده است.[13]
در «نهایة المسؤل» نیز این تعداد نود نفر ذکر شده است[14] و همچنین در کتاب «نهایة الارب فی فنون الادب» نیز این تعداد نود نفر ذکر شده است.
بنابراین در منابع تاریخ اسلام، فهرست کامل و جامعی از تعداد شرکت کنندگان و مشخصات آن افراد را ذکر نکرده است؛ ولی اغلب منابع معتبر این تعداد شرکت کنندگان را نود نفر ذکر کرده‌اند.
اهداف و ثمرات پیمان
یکی از کارکردهای پیمان اخوت در آغاز، احساس مسئولیت بیشتر مسلمانان نسبت به یکدیگر خصوصاً در مسائل مالی بود. زمانی که مسلمانان دو به دو با هم برادر شدند، هر یک از آنها و به ویژه انصار، می‌کوشیدند تا برادران دینی خود را در مواقعی که نیاز مالی دارند، حمایت کنند؛ به طوری که عدّه‌ای از انصار، حتی حاضر شدند نیمی از اموال خود را به مهاجرین ببخشند.[15] حتی یکی از آنها به هم‌پیمان خود اعلام کرد، حاضر است؛ یکی از زیباترین زنان خود را طلاق دهد و به عقد برادر مهاجرش درآورد.[16] تا وقوع جنگ احد در واقع عقیده هر یک از شرکت کنندگان در پیمان نسبت به برادر خود چنان بود که می‌توانستند از میراث برادر خود سهم ببرند.[17] روایت شده که در زمان خلیفۀ دوم که دستور به تنظیم دیوانها کرد و دیوانها بر مبنای نسبت تنظیم شده از بلال که در آن هنگام به جبهه‌های جنگ شام رفته بود، سؤال کرد که سهم خود را به چه کسی واگذار می‌کنی؟ بلال در پاسخ گفته بود «به "ابو رویحه" که هرگز از او جدا نخواهم شد، به سبب آن پیمان برادری که رسول‌خدا(ص) میان من و او برقرار فرمود»[18] خلیفه هم سهمیۀ او را به سهم ابو رویحه از بیت‌المال ضمیمه کرد. حمزه بن عبدالمطلب که با زید بن حارثه برادر شده بود، در جنگ احد به شهادت رسید، در وصیت نامۀ خود، زید بن حارثه را وصی خود قرار داده بود.[19]
روایت شده است حضرت رسول خطاب به انصار فرمودند که برادر مهاجرش فرزندان و اموال و دارایی خویش را در مکه رها ساخته و به میان شما آمده، انصار جواب دادند: آنها در اموال ما شریکند. پیامبر(ص) از اینکه مهاجرین بدون کار و تلاش صاحب نیمی از اموال انصار شدند، مخالفت ورزید، ولی در عوض به انصار پیشنهاد داد که به مهاجرین که با نوع فعالیت و کارها در مدینه آشنایی ندارند، آموزش‌های لازم را بدهند و در مقابل کارهایی که برایشان انجام می‌دهند سهمی را به آنها اختصاص دهند.[20]
پیامبر(ص) با طرح پیمان اخوت و برادری موفق شد، وحدت اسلامی را تحقق بخشد.
سلیمان قندوزی می‌گوید: امام علی(ع) بعد از همه با پیامبر(ص) پیمان اخوت بست، آن حضرت با پیامبر(ص) عرض کرد که اصحاب خود را با یکدیگر برادر کردی؛ ولی عقد اخوت میان من و دیگری برقرار نکردی؟ پیامبر(ص) در جواب فرمود: «به خدایی که مرا برای هدایت مبعوث کرد سوگند، به این علت کار برادری تو را عقب انداختم که می‌خواستم در پایان با تو برادر شوم تو نسبت به من مانند هارونی نسبت به موسی، جز اینکه پس از من پیامبری نیست، تو برادر و وارث منی.»[21]