فرقه جبّائیه

جبائیه از آخرین فرقه­های معتزله در اوایل قرن چهارم به شمار می­رود که به طرفداران ابوعلی محمد بن عبدالوهاب جبّائی گفته می­شود. وی از متکلمان مشهور معتزله بصره[1] در قرن سوم می­باشد. بوعلی که در «جبّائی» از شهرهای آباد خوزستان[2]، بین بصره و اهواز،[3] در سال 235 ق. به دنیا آمده است در بصره نزد بزرگانی از معتزله مانند عبدالله شمام علم کلام را آموخت. [4] وی همچنین از اصحاب ابوالهذیل علاف نیز به شمار می­رود.[5]

ابوعلی سرانجام در سال 303ق. در حالی که تا لحظات آخر عمر به دنبال مسائل کلامی بود[6] درگذشت و در زادگاهش، بصره مدفون شد.[7]به پیروان و اصحاب او که راه وی را در مباحث کلامی ادامه دادند «جُبّائیه» گفته می­شود.

شاگردان جبائی

از مهمترین شاگردان او می­توان به پسرش ابوهاشم اشاره کرد که بعد از پدر به ریاست معتزله بصره رسید.[8]

از دیگر شاگردان معروف وی می­توان به ابوالحسن اشعری، مؤسس مذهب اشعری، اشاره کرد.[9] برخی از معتزلیان او را نویسنده یکصد و پنجاه هزار صفحه مطالب علمی می­دانند[10] که بیش از چهار هزار از آن مباحث کلامی بوده است.[11] او مناظراتی با بزرگان عصر خود نیز داشته است.[12]

مخالفت با جبائیه

گفتنی است که برخی از متکلمان امامیه ردیه­هایی بر ابوعلی جبایی نوشته­اند که از آن جمله می­توان به ابوسهل اسماعیل بن علی (م. 311ق.)[13]، ابوجعفر محمد بن عبدالرحمان بن قبه رازی (م. قبل از 319ق.)[14] و ابومحمد حسن بن موسی نوبختی (م . 3269ق.)[15] اشاره کرد. در این باره باید گفت که روشن نیست ردیه­های این بزرگان شیعه بر چه نظریه یا اثری از ابوعلی جبایی وارد شده است. با این حال به ظن قوی می­توان گفت که پیرامون مسائل امامت بوده هم چنان که خود ابوعلی جبائی تنها اختلاف معتزله و شیعیان (در دوران خود را) مسئله امامت می­داند.[16]

از ابوعلی در مباحث مختلف کلامی آرا و عقایدی بر جای مانده که بسیاری از ملل و نحل نگاران، آنها را مورد اشاره قرار داده­اند. در اینجا نظرات وی در حوزه کلام دقیق و کلام جلیل به صورت اجمالی معرفی خواهد شد. پیش از آن باید به این نکته اشاره کرد که منظور از کلام دقیق یا همان لطیف الکلام در علم کلام به آموزه هایی گفته می­شود که بیشتر در حوزه انسان شناسی و جهان شناسی به بحث می­پردازد و منظور از کلام جلیل در علم کلام به آموزه­هایی گفته می­شود که به نحوی به خداوند متعال مربوط شود.

دیدگاه جبائیه

جوهر

ابو علی معتقد است جواهر دارای جنس واحدی هستند و در حقیقت میان آنها اختلافی نیست.[17] او همه جواهر را دارای عرض می­دانسته و خالی بودن جوهر از عرض را محال بیان می­کرد.[18]

عرض

ابو علی، اعراض ایجاد شده توسط موجود زنده را فانی می­دانست.[19] البته باید گفت که او در رنگ­ها، بوها و مزه­ها قائل به بقا بوده است.[20] او امکان دیدن حرکت، سکون، رنگ، اجتماع، افتراق، ایستادن، نشستن و خوابیدن را قبول می­کرد. وی می­گفت دیدن شما در حال حرکت و یا در حال سکون در واقع دیدن حرکت و سکون است. او درباره رنگ، اجتماع، افتراق، ایستادن، نشستن و خوابیدن نیز همین را می­گفت.[21] ابو علی امکان لمس کردن اعراض را نمی­پذیرفت و وجود عرض واحد در مکان­های متعدد را قبول کرده بود.[22]

حرکت

ابوعلی بر خلاف نظر دیگر معتزلیان حرکت شی بدون دافع را نمی­پذیرفت.[23] او تعدد حرکت را در حرکت شی واحد بیان می­کرد. او می­گفت: وقتی جسمی حرکت می­کند به عدد اجزاء شی متحرک در آن، حرکت وجود دارد. او تقسیم، تجزیه و تبدیل حرکت واحد را نمی­پذیرفت.

ابو علی امکان حرکت شی را بدون مبدأ و مقصد، امکان پذیر می­دانست. او حرکت جسم به اعتبار مکانش را از این باب بیان می­کرد.[24]

برای آشنایی بیشتر به مقاله "عقاید جبائیه" مراجعه شود.