سازمان ملل، شوراي امنيت، شوراي اقتصادي و اجتماعي، عمليات حفظ صلح، كميته ستاد نظامي، علوم سياسي
نویسنده : فاطمه امانی توانی
یکی از ارکان اصلی سازمان ملل متحد، شورای امنیت است و مطابق ماده 24منشور سازمان ملل مسئولیت اولیه حفظ صلح و امنیت بینالمللی را بر عهده دارد.برای آن‌که شورای امنیت بتواند به نحوی مطلوب این وظیفه اصلی را انجام دهد به ناچار باید از دستگاه‌های فرعی دیگر کمک بگیرد. در ماده 29 منشور سازمان ملل نیز به این امر تصریح شده، مطابق این ماده، شورای امنیت می‌تواند هرگونه سازمان‌های فرعی را که برای انجام وظایف خود لازم می‌داند تاسیس نماید و این ارکان فرعی باید تحت نظارت شورای امنیت به وظایف خود عمل کنند.بعضی از این ارکان مانند کمیته ستاد نظامی در منشور سازمان ملل پیش‌بینی شده و برخی دیگر از این ارکان مانند کمیسیون خلع سلاح از طرف مجمع عمومی ایجاد گردیده و دسته سوم از این ارکان و نهادها توسط خود شورای امنیت به وجود آمده که در ذیل به بررسی ارکان فرعی شورای امنیت و در ادامه نیز به بررسی ارکان فرعی شورای اقتصادی و اجتماعی می‌پردازیم.
عملیات حفظ صلح ملل متحد
سازمان ملل در کوششی به منظور حفظ بقای خود و همین‌طور در پی رسالت اصلی‌اش، یعنی حفظ صلح و امنیت بینالمللی، این عملیات را شکل داد،[1]و به دنبال آن «هیأت ناظر بر صلح»برای اعزام بازرسان و هیأت‌های نظارت بر صلح در هنگام بحران‌های بینالمللی شکل گرفت.[2]
بر اساس منشور سازمان ملل متحد تنها در یک مورد آن هم در اجرای ماده 42منشور می‌توان از نیروی نظامی استفاده کرد و استفاده از نیروی نظامی باید مطابق با مواد منشور سازمان باشد.[3]
نیروهای حافظ صلح برای انجام عملیات خود به شیوه‌های زیر عمل می‌نمایند:
1. حقیقت‌یابی و تدوین گزارش؛
2. نظارت؛
3. سرپرستی؛
4. جداسازی نیروها؛
5. کمک در حفظ نظم و قانون؛
6. برقراری صلح؛[4]
در برپایی عملیات حفظ صلح اعم از هیأت‌های ناظر و نیروهای حافظ صلح باید از اصول زیر پیروی کنند:
1. رضایت دول میزبان طبق ماده 2 از فصل 7 منشور؛
2. برپایی عملیات از سوی شورای امنیت و حمایت مستمر آن؛
3. عدم توسل به زور؛
4. بی‌طرفی.[5]
مهم‌ترین وظایفی که تاکنون این نیروها بر عهده داشته‌اند شامل وظایفی مثل، نظارت بر آتش بس و تضمین آن، ایجاد مناطق حایل، حفظ نظم و قانون، جلوگیری از منازعات داخلی، برگزاری همه‌پرسی و انتخابات مجلس مؤسسات، بازگرداندن تبعیدیان و پناهندگان به وطن خود و نظارت بر رعایت حقوق بشر است.[6]
کمیته ستاد نظامی
طبق ماده 47 منشور سازمان ملل متحد کمیته ستاد نظامی برای اهداف ذیل تشکیل شده است:
1. برای راهنمایی و کمک به شورای امنیت درباره کلیه مسائل مربوط به نیازمندی‌های نظامی، حفظ صلح و امنیت بینالمللی و فرماندهی نیروهای مسلح که در اختیار شورا قرار داده شده است.
2. کمیته ستاد نظامی مرکب خواهد بود از رؤسای ستاد اعضای دائم شورای امنیت یا نمایندگان آنها.
3. کمیته ستاد نظامی تحت نظر شورای امنیت، مسئول هدایت استراتژیکی نیروهای مسلحی است که در اختیار شورای می‌باشد.
4. کمیته ستاد نظامی می‌تواند با اجازه شورای امنیت و پس از مشورت با سازمان‌های منطقه‌ای مربوطه کمیته‌های فرعی منطقه‌ای تاسیس نماید.[7]
کمیسیمون خلع سلاح
این کمیسیون در تاریخ 11ژانویه 1952م توسط مجمع عمومی ایجاد شد که تحت نظر شورای امنیت انجام وظیفه می‌کند وظیفه این کمیسیون مطالعه و تهیه پیشنهادات در خصوص موارد زیر است:
1. پیشنهاداتی که در خصوص تحدید و تقلیل تدریجی کلیه قوای نظامی کشورها باشد.
2. پیشنهاداتی که شامل نابود کردن کلیه سلاح‌های جنگی خطرناک باشد.
3. پیشنهاداتی که به منظور نظارت دقیق انرژی اتمی و منع استعمال آن در جنگ و استفاده از آن در راه صلح باشد.
این کمیسیون باید مرتباً گزارش کار خود را به شورای امنیت و مجمع عمومی سازمان ملل تسلیم نماید و برای پیشرفت کار خود دو کمیته فرعی ایجاد نموده است:
کمیته شماره یک: مامور مطالعه و تنظیم مقررات مربوط به قوای نظامی کشورها و از بین بردن سلاح‌های خطرناک است.
کمیته شماره دو: مامور نظارت بر قوای نظامی کشورها از جمله سلاح‌های اتمی است.[8]
سایر سازمان‌های وابسته به شورای امنیت
طبق ماده 29 منشور ملل متحد، شورای امنیت می‌تواند هرگونه ارکان فرعی که برای انجام وظایف خود لازم می‌داند ایجاد نماید. ماده 28 نظامه‌نامه داخلی منشور نیز می‌گوید که شورای امنیت می‌تواند برای یک موضوع خاص، یک مخبر، یک کمیسیون یا یک کمیته مخصوصی انتخاب کند؛ که شورای امنیت با استفاده از این اختیار، عده زیادی کمیسیون و کمیته انتخاب کرده است که برخی از آنها دائمی و برخی دیگر موقت هستند، که بعد از رسیدگی به یک موضوع منحل می‌گردند.
1- کمیته‌های دائمی: شامل دو کمیته می‌باشد:
· کمیته متخصصین: وظیفه آن اظهارنظر نسبت به نظام‌نامه داخلی و طرز عمل در شورای امنیت است و هرگونه مطلبی که از طرف شورا بدان مراجعه شود رسیدگی می‌کند.
· کمیته قبول اعضاء جدید: رسیدگی به کلیه تقاضاهای عضویت در سازمان ملل متحد از سوی کشورهایی که عضو سازمان نیستند.
2- کمیته‌ها و کمیسیون‌های موقت: که این کمیته‌ها در مواقع ضروری تشکیل و بعد از خاتمه کار منحل می‌گردند ولی بعضی از آنها هنوز منحل نشده‌اند که عبارتند از:
· کمیسیون سازمان ملل متحد برای اندونزی.
· کمیته ستاد ملل متحد در سازمان نظارت متارکه جنگ در فلسطین.
· نمایندگی سازمان ملل متحد در هند و پاکستان.[9]
ارزیابی دقیق از عملکرد تک تک این ارکان کاری دشوار و نیازمند مطالعه و بررسی دقیق می‌باشد. اما در یک نگاه کلی می‌توان گفت با توجه به ماهیت نظام ملل متحد و نقش قدرت‌های بزرگ نمی‌توان از این ارکان انتظار زیادی داشت ولی با وابستگی متقابل بیشتر کشورها به هم و مسائل و مشکلات جهانی این ارکان می‌توانند، در جهت پیشرفت و توسعه دولت‌ها و سازمان‌ها عمل کنند. بنابرین گسترش نظام بین‌الملل بیشتر از طریق ارکان فرعی صورت می‌گیرد و این ارکان سهم زیادی در اجرای مقاصد و اصول منشور ملل متحد دارند، در واقع مسائلی مانند، توسعه، افزایش جمعیت، آلودگی محیط زیست و مسائلی دیگر از این قبیل بیشتر همکاری‌های بینالمللی را می‌طلبد، که این ارکان با توجه به تنوع و گستردگی خود می‌توانند نقش مهمی را در تحولات جهانی داشته باشند.
ارکان فرعی شورای اقتصادی و اجتماعی
طبق ماده 68منشور سازمان ملل، این شورا می‌تواند کمیسیون‌های برای مسائل اقتصادی، اجتماعی، ترویج حقوق بشر و هرگونه کمیسیون‌های دیگری که برای اجرای وظایف‌اش ضروری باشد تاسیس کند.[10]
ارکان فرعی شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد شامل موارد زیر است که عبارتند از: نه کمیسیون کارکردی شامل: کمیسیون آمار، کمیسیون جمعیت و توسعه، کمیسیون توسعه اجتماعی، کمیسیون حقوق بشر، کمیسیون مربوط به موقعیت زنان، کمیسیون مواد مخدر، کمیسیون پیش‌گیری از جرایم و عدالت کیفری، کمیسیون علوم و تکنولوژی برای توسعه و کمیسیون توسعه پایدار.
پنج کمیسیون منطقه‌ای شامل: کمیسیون اقتصادی برای آفریقا (مستقر در آدیس‌آبابا، اتیوپی)، کمیسیون اقتصادی و اجتماعی آسیا و اقیانوس آرام (مستقر در بانکوک، تایلند)، کمیسیون اقتصادی اروپا (مستقر در ژنو و سوئیس)، کمیسیون اقتصادی آمریکای لاتین و منطقه کاراییب (مستقر در سانتیاگو، شیلی)، کمیسیون اقتصادی آسیای غربی (مستقر در اردن).
چهار کمیته دائم شامل:کمیته برنامه و هماهنگی، کمیسیون اسکان بشری، کمیته منابع طبیعی، کمیته سازمان‌های غیر دولتی و گروه کارشناسان بین‌الدولی در زمینه استانداردهای بینالمللی حسابداری و گزارش‌دهی، و شماری ارگان کارشناسی پیرامون موضوعاتی از قبیل برنامه‌ریزی توسعه، منابع طبیعی، منابع جدید و تجدیدشدنی انرژی برای توسعه و حقوق اقتصادی، سیاسی و فرهنگی می‌باشد.[11]