آثار حلال و حرام خوری

نويسنده: محمدرضا فراهانی

شايد هيچ ويژگي درمورد خوردن و آشاميدن به درجه اعتباري و ارزشي حلال خوري نرسد؛ زيرا حلال خوري در برگيرنده عناوين ديگري چون پاک و طيب خوري و مانند آنها است. نويسنده در اين مطلب با مراجعه به آموزه هاي اسلام به بيان آثار حلال خوري و نيز حرام خوري در زندگي دنيوي و اخروي پرداخته است.

حليت طيبات و حرمت خبيثات

انسان موجودي است که به خوردن و آشاميدن نياز دارد. اما درعين حال موجودي پاک و طيب است و فطرت و طبيعتش اجازه نمي دهد تا هر چيزي را بخورد و بياشامد. از اين رو همواره دنبال خوراکي و نوشيدني پاک و طيب است و از پليد و ناپاک اجتناب مي کند، به طوري که وقتي خوراکي و نوشيدني اش خبيث و پليد و ناپاک باشد واکنش منفي نشان مي دهد و اگر بالانياورد دچار بيماري و مسموميت مي شود.

خداوند در آياتي از قرآن، گاه به طور کلي و عمومي و گاه به شکل تبيين مصاديق و جزئيات به خوردن و نوشيدن طيبات توجه مي دهد (بقره، آيات 57 و 267؛ مائده، آيات 4 و 5؛ اعراف، آيه 160؛ نحل، آيه 72؛ اسراء، آيه 70؛ طه، آيه81؛ مومنون، آيه51) و مثلاً مي فرمايد: يا ايها الذين آمنوا کلوا من طيبات ما رزقناکم و اشکروالله ان کنتم اياه تعبدون؛ اي کساني که ايمان آورده ايد، از نعمت هاي پاکيزه اي که روزي شما کرده ايم، بخوريد و خدا را شکر کنيد اگر تنها او را مي پرستيد. (بقره، آيه172)

خداوند در آيه 87 سوره مائده به مومنان فرمان مي دهد که طيبات را بر خودشان حرام نسازند: اي کساني که ايمان آورده ايد، چيزهاي پاکيزه اي را که خدا براي استفاده شما حلال کرده، حرام مشماريد و از حد مگذريد، که خدا از حد گذرندگان را دوست نمي دارد.

در آيه 32 سوره اعراف نيز به کساني که بر خلاف شريعت خودشان به تحليل و تحريم مي پردازند و بدعت آفريني مي کنند، هشدار مي دهد و مي فرمايد: اي پيامبر! بگو: «زيورهايي را که خدا براي بندگانش پديد آورده و نيز روزي هاي پاکيزه را چه کسي حرام گردانيده؟» بگو: «اين نعمت ها در زندگي دنيا براي کساني است که ايمان آورده اند و روز قيامت نيز خاص آنان مي باشد.» اين گونه آيات خود را براي گروهي که مي دانند به روشني بيان مي کنيم.

از مجموع آيات قرآن برمي آيد که عنصر اصلي در حلال بودن خوراکي و نوشيدني، طيب و پاک بودن ذاتي آن خوراکي ها و نوشيدني هاست؛ زيرا برخي از نوشيدني ها براي انسان مناسب نيست و طبيعت انسان آن را برنمي تابد. اين دسته ممکن است براي ديگر موجودات قابل استفاده و مناسب باشد، اما مناسب ساختار و طبيعت وجودي انسان نيست. از اين رو، طيب، آن دسته از خوراکي ها و نوشيدني هاي پاک و مناسب با طبيعت انساني است؛ چنانکه خبيث و پليد و ناپاک، آن دسته اي است که تناسبي با مزاج و طبيعت آدمي ندارد.

از نظر قرآن اموري چون خمر و مال قمار و مردار و مانند آنها مال خبيث و ناپاک و پليد است که با مزاج و طبيعت انساني سازگار نيست. (بقره، آيه219؛ مائده، آيات3 و 90 و 91)

از نظر قرآن انسان ها براساس عقايد ممکن است به خباثت دچار شده و طبيعت خود را از دست بدهند. کفار و مشرکان از اين دسته انسان هايي هستند که از طبيعت طيب و پاک خارج شده و به خباثت تبديل شده اند. از اين رو ازدواج ميان زنان و مردان مومن را به عنوان ازدواج ميان طيب دانسته و ازدواج ميان کافران و مشرکان را ازدواج خبيث با خبيث بر شمرده است. (نور، آيه26)

بر اساس ديدگاه قرآن مسئوليت پيامبران از جمله پيامبر(ص) استفاده از طيبات در زندگي (مومنون، آيه51) و فرمان دادن مردم به استفاده از طيبات به عنوان حلال و ترک خبيثات به عنوان حرام است. خداوند در آيه 157 سوره اعراف مي فرمايد: همانان که از اين فرستاده، پيامبر درس نخوانده- که نام او را نزد خود، در تورات و انجيل نوشته مي يابند- پيروي مي کنند؛ همان پيامبري که آنان را به کار پسنديده فرمان مي دهد و از کار ناپسند باز مي دارد و براي آنان چيزهاي پاکيزه را حلال و چيزهاي ناپاک را بر ايشان حرام مي گرداند و از دوش آنان قيد و بندهايي را که بر ايشان بوده است برمي دارد. پس کساني که به او ايمان آوردند و بزرگش داشتند و ياري اش کردند و نوري را که با او نازل شده است پيروي کردند، آنان همان رستگارانند.

ثروت حلال و ثروت حرام
برخي از امور قابليت آن را دارد که حلال و حرام شوند؛ به اين معنا که با اقداماتي، مالي پاک يا پليد مي شود يا خبيثي به طيب بدل مي شود. (نساء، آيه2) به عنوان نمونه در همين آيه بيان شده که چگونه مال پاک مي تواند با مخلوط شدن با مال يتيم خبيث شود؛ يا مال با رباخواري يا معامله باطل تبديل به خبيث شود.

مؤمن بايد طيب خوار و حلال خوار باشد و هرگز قصد مال خبيث نکند و به دنبال آن نرود (بقره، آيه267) اما برخي از امور است که انسان ها را به طور طبيعي به سوي رجس و پليدي و ناپاکي مي برد. اصولاً دينار و درهم و زر و سيم اين گونه است. پيامبر(ص) فرموده است: ان الدينار و الدرهم اهلکا من کان قبلکم و هما مهلکاکم؛ دينار و درهم، کساني را که پيش از شما بودند، نابود کرد و آن دو شما را هم به نابودي مي کشند. (کافي ج2، ص316، ح6)

از نظر پيامبر(ص) زر و سيم براي امت اسلام همانند گوساله سامري است که موجب گمراهي امت مي شود و برخي به جاي خداوند، اين گوساله زر و سيم دينار و درهم را مي پرستند و معبود خويش قرار مي دهند. آن حضرت(ع) مي فرمايد: ان لکل امه عجل، و عجل هذه الامه الدينار و الدرهم؛ هر امتي گوساله اي دارد (که او را منحرف مي کند) و گوساله اين امت دينار و درهم است (محجه البيضاء ج7 ص328)؛ يعني همانطور که گوساله بني اسرائيل، پيروان حضرت موسي (ع) را گمراه کرد و آنان گوساله پرست شدند، مال و ثروت هم موجب انحراف امت پيامبر مي گردد.

اين خداي زرين امت اسلام، هم مال را تباه مي کند و هم آمال و آرزوهاي مردم را از مسير درست خارج کرده و آنان را به جاي حرکت در عرفان و معنويت الهي و خدايي شدن به سوي خود مي کشاند؛ چنانکه حضرت علي(ع) فرموده است: حب المال يفسد المال، و يوسع الآمال؛ مال دوستي عاقبت انسان را تباه مي کند و آرزوها را گسترده و طولاني مي کند. (ميزان الحکمه ج4 ص2983 ح19329)

هرچند انسان به مال و ثروت در زندگي دنيوي نياز دارد، ولي بايد به اين نکته توجه داشت که اينها امانت الهي در دست انسان هستند و بايد در جاي خود و به ميزان مقدر هزينه و خرج شود. اگر نگاه انسان به مال و ثروت اين گونه باشد ديگر نمي تواند انسان را فريب داده و سرگرم خود کرده يا انسان آن را معبود خويش قرار دهد. امام صادق(ع) درباره جايگاه و ارزش واقعي مال و ثروت در زندگي انسان مي فرمايد: ثروت از آن خداست و او آن را نزد بندگان خود امانت گذاشته و دستور داده است که از آن درحد متعارف بخورند و بياشامند و لباس تهيه کنند و ازدواج کنند و براي سواري از آن استفاده کنند و بقيه آن را به مومنان نيازمند ياري دهند، بنابراين کسي که در هر قسمت، از آن حد معمول تجاوز کند و بيشتر مصرف کند مرتکب گناه شده است و آنچه زيادي خورده يا آشاميده يا پوشيده يا در امر ازدواج و سواري صرف کرده است، حرام است. (بحارالانوار ج103 ص16 ح74)

اما ابليس و شياطين بيکار نمي نشينند و به اعتبار سوگندي که براي گمراهي مردم خورده اند دست به هر کاري مي زنند. اين گونه است که مسير فکري و رفتاري آدمي را تغيير مي دهند و انسان ها را تشويق مي کنند تا حلال خدا را حرام کنند و طيبات را به خبيثات بدل کرده و آنگاه استفاده کنند. امام صادق(ع) درباره اين شيطنت ابليس فرموده است: ابليس ملعون مي گويد: درمورد بني آدم، هرچه مرا خسته و ناتوان کند، يکي از اين سه چيز مرا نسبت به آدميزاد ناتوان نمي کند (يعني درمورد فريب آنان موفق مي شوم): به دست آوردن مال از راه غير حلال، جلوگيري کردن او از پرداخت واجب مالي، يا مصرف کردن آن در راه ناروا و حرام. (خصال صدوق ص132 ح141)

روزي انسان تقسيم شده است و اين انسان است که حلال را حرام مي کند. امام باقر(ع) فرمود: خداوند براي هر انسان رزق حلالي را مشخص و حتمي کرده است که بطور کامل به او خواهد رسيد، و از طرفي رزق حرامي از طريق ديگر به او عرضه مي شود، پس اگر از آن حرام مقداري برداشت به همان اندازه از مال حلال او کم مي شود و پيش خدا علاوه بر آن دو مال، زيادي و افزوني است که خداوند در قرآن مي فرمايد: از فضل و زيادي که پيش خدا است از او درخواست کنيد. (بحارالانوار ج103 ص11 ح49؛ سوره نساء آيه32)

از مهم ترين پرسش هايي که در قيامت از فرد مي شود، يکي درآمد و مال او است که چگونه کسب کرده و خرج کرده است؟ ابي برده الاسلمي گويد: از پيامبر عظيم الشان شنيدم که فرمود: انسان در قيامت قدم از قدم برنمي دارد تا اينکه از چهار چيز سوال شود: 1- از بدن خود که در چه راهي آن را به کار گرفت، 2- و از عمرش که در کجا و چه راهي سپري کرد، 3- و از مالش که از کجا به دست آورد و در کجا مصرف کرد، 4- و از محبت ما خاندان. (بحارالانوار، ج103، ص11، ح47)

اهميت و آثار و برکات کسب حلال

در آيات و روايات برکات و آثاري براي کسب حلال و طيب بيان شده که در اينجا به برخي از آنها اشاره مي شود:

1- بهترين عبادت: چنانکه گفته شد انسان بايد دنبال طيبات باشد و از خبيث اجتناب کند. کسب مال حلال خود راهي براي بهره گيري از طيبات الهي است. از همين رو در روايات کسب حلال به عنوان بهترين عبادت معرف مي شود. پيامبر اکرم(ص) فرموده است: العباده سبعون جزءا و افضلها جزءا طلب الحلال؛ عبادت هفتاد بخش است و بهترين بخش آن طلب حلال. (ثواب الاعمال و عقابها ص 385 ح1)

2- عمل به واجب الهی: وظيفه هر مسلماني آن است که حلال طلبي را به عنوان يک عبادت مهم در نظر بگيرد و به دنبال آن باشد. آن حضرت(ص) در اين باره نيز فرموده است: طلب الحلال فريضه علي کل مسلم و مسلمه؛ پي مال حلال رفتن، بر هر مرد و زن مسلمان واجب است. (جامع الاخبار، ص389، ح1079)

۳- ياد عملی خدا: امام صادق فرمود: يکي از سخت ترين واجبات بر بندگان خدا ياد کردن زياد خدا است. سپس فرمود: مقصودم ذکر «سبحان الله و الحمدلله و لااله الاالله و الله اکبر» نيست، گرچه آن هم ياد خداست، ولي منظورم اين است که در برخورد با آنچه که خدا حلال يا حرام کرده خدا را ياد کند، اگر اطاعت خدا بود به آن عمل کند و اگر معصيت الهي بود آن را رها کند. (کافي ج2 ص80 ح4)

4- آمرزش الهی: پيامبر خدا(ص) فرمود: کسي که روزي حلال بخورد، فرشته اي بالاي سرش قرار مي گيرد و براي او طلب آمرزش مي کند تا وقتي که از خوردن آن فارغ شود. (ميزان الحکمه ج3 ص2701 ح17648)

5- نورانيت قلب: پيامبر گرامي اسلام فرمود: کسي که چهل روز مال حلال بخورد، خداوند قلب او را نوراني مي کند. (بحارالانوار ج103 ص16 ح71)

6- همه خير و خوبی: انسان خوب از نظر اسلام حلال طلب است. راوي گويد: از امام صادق(ع) شنيدم که مي فرمود: هيچ خيري نيست در کسي که دوست ندارد مال حلال جمع کند تا آبروي خود را با آن حفظ کند و قرض خود را با آن ادا کند. چنين کسي انسان بي خير است. (بحارالانوار، ج103، ص7، ح30)

7- غذای برگزيدگان: رزق و روزي حلال نصيب هرکسي نمي شود. بزنطي گويد: به امام هشتم(ع) گفتم: فدايت شوم! دعا کن خدا به من روزي حلال عطا کند. فرمود: مي داني حلال چيست؟ گفتم: پيش ما حلال همان کسب پاک و پاکيزه است فرمود: امام زين العابدين(ع) مي فرمود: حلال، غذاي برگزيدگان است. سپس فرمود: اين چنين بگو! خدايا از تو روزي فراخ و وسيع مي خواهم. (کافي، ج5، ص89)

8- جهاد در راه خدا: موسي بن بکر گويد: امام هفتم(ع) فرمود: کسي که درپي روزي حلال براي خود و خانواده اش باشد، همانند کسي است که در راه خدا جهاد کند. (بحارالانوار، 103، ص3، ح7)

9- سعادت و خوشبختی: امير مومنان(ع) فرمود: طوبي لمن ذل في نفسه و طاب کسبه؛ آفرين به کسي که خاکساري دروني دارد و کسب او پاکيزه (و حلال) است. (بحارالانوار، ج103، ص2، ح3)

۱۰- کمک ديندار: کسب حلال يکي از مهم ترين کمک کننده ها به مومن در دينداري اش است. عمرو بن سيف از امام صادق(ع) نقل مي کند که ايشان فرمود: تلاش در به دست آوردن روزي حلال را رها نساز، زيرا که آن کمک به دينداري توست و هميشه مرکب خود را ببند و به خدا توکل کن يعني با توکل زانوي اشتر را ببند. (بحارالانوار، ج103، ص5، ح18)

۱۱- ازدواج با حورالعين: کسب حلال فوايدي دارد که برخي گفته شد. همچنين ترک حرام خواري نيز فوايدي دارد که از جمله آنها بهره مندي از حور العين در قيامت و ازدواج با زنان بهشتي است. امام صادق(ع) فرموده است: سه خصلت است که در هر که باشد وارد بهشت مي شود و خداوند از حوريان بهشتي نصيب او مي کند، هر طور و هر قدر که او بخواهد: 1- فرو بردن خشم؛ 2- صبر و مقاومت بر شمشيرها به خاطر خداي متعال؛ 3- وقتي کسي به مال حرام مي رسد، آن را به خاطر خدا ترک کند. (بحارالانوار، ج 75، ص 171، ح 5)

۱۲- دو هزار نماز مستحب: در اهميت ترک لقمه حرام آمده که آن ترک کردن، برتر از دو هزار رکعت نماز است. پيامبر گرامي اسلام فرمود: رها کردن لقمه اي حرام، پيش خدا محبوب تر است از دو هزار رکعت نماز مستحبي. (تفسير المعين: ص 26)

۱۳- هفتاد هزار حج مقبول: همچنين ترک لقمه حرام و حرا م خواري در موقعيتي که انسان مي تواند حرام خواري کند به اندازه هفتاد هزار حج مقبول دانسته شده است. اين نشان مي دهد که ترک حرام خواري در موقعيت آن خيلي سخت است؛ زيرا وسوسه گران در کمين هستند. پيامبر اکرم (ص) فرمود: رد کردن يک دانگ از حرام (يک ششم دينار يا درهم) پيش خدا معادل هفتاد هزار حج قبول شده است. (جامع الاخبار، ص 442)

آثار کسب حرام و حرام خواری

حرام خواري آثار و پيامدهاي بدي دارد که بايد انسان آن را بشناسد و براي رهايي از آن بکوشد. از جمله پيامدهاي زيانبار حرام خواري مي توان به موارد زير اشاره کرد:

1- عدم استجابت دعا: امام صادق(ع) فرمود: دعاي چهار نفر مستجاب نمي شود: 1- کسي که در خانه بنشيند و بگويد: خدايا روزي مرا برسان که خداوند به او مي گويد: آيا دستور ندادم که پي روزي بروي و تلاش کني؟ 2- مردي که مغلوب زنش شده است، که خداوند مي گويد: آيا اختيار او را به دست تو واگذار نکردم؟ 3- فردي که داراي مال و ثروت باشد و آن را تباه کند و گويد: خدايا روزي ام را برسان که خداوند مي فرمايد: آيا دستور ندادم که ميانه رو باش و اسراف نکن سپس اين آيه را خواند که: بندگان خدا کساني هستند که هنگام انفاق اسراف نمي کنند و بخل هم نمي ورزند بلکه ميان اين دو، راه ميانه را مي گيرند. 4- مردي که پول داشته و آن را قرض داده بدون آنکه سندي بگيرد خداوند مي فرمايد، مگر تو را دستور ندادم که شاهد بگيري؟ (بحارالانوار 103 ص 12 ح 53)

2- توشه آتش جهنم: پيامبر اکرم(ص) فرموده است: کسي که مالي را از راه غير حلال به دست آورد، آن مال توشه او به طرف آتش جهنم خواهد بود. (بحارالانوار ج 103 ص 10 ح 45)

3- آتش دوزخ: کسي که بي مبالاتي در حرام خواري دارد بايد خود را مهياي آتش دوزخ کند. پيامبر اکرم(ص) فرمود: خداوند متعال مي فرمايد: کسي که برايش مهم نباشد که دينار و درهم را از چه راهي به دست مي آورد، براي من هم مهم نخواهد بود که او را از کدام در جهنم وارد آتش دوزخ بکنم. (بحارالانوار، ج 103، ص 5، ح 17)

4- فقر و تنگدستی: بسياري از مردم از فقر و تنگدستي مي نالند. در حالي که اگر به رفتار خودشان توجه داشته باشند مي توانند علت آن را بيابند. رباخواري و حرام خواري و خباثت خواري خود مهمترين عامل فقر و تنگدستي است. پيامبر اکرم(ص) فرموده است: کسي که مالي از راه غيرحلال به دست آورد، خداوند او را تنگدست مي کند. (بحارالانوار، ج 103، ص 5، ح 17)

5- عدم قبولي حج و صله رحم و بطلان ازدواج: روايت شده که: خدمت امام باقر(ع) از مردي ياد شد. امام فرمود: وقتي کسي مالي از راه حرام به دست آورد خداوند حج و عمره و صله رحم را از او قبول نمي کند، بلکه ازدواج با آن مال هم باطل خواهد بود. (بحارالانوار، ج 103، ص 11، ح 47)

6- حسرت عظيم در قيامت: اميرمؤمنان(ع) فرمود: بزرگ ترين حسرت روز قيامت حسرت خوردن کسي است که مالي را از راه غير حلال به دست آورد و براي فرد ديگر به ارث گذارد و او آن را در راه اطاعت و بندگي خدا صرف کرده و به واسطه آن وارد بهشت شود و اولي به واسطه آن مال حرام (نخورده) وارد جهنم گردد. (بحارالانوار ج 103 ص 12 ح 57)

7- اعراض خدا: پيامبر اکرم(ص) فرموده است: کسي که مال مومني را به ناحق از او بگيرد و به او ندهد، خداوند پيوسته از او اعراض کرده و کارهاي نيک او را نکوهيده مي دارد و آنها را درنامه اعمال نيک او مي نويسد تا توبه کند و مالي راکه از آن مومن گرفته به او برگرداند. (بحار الانوار ج 104 ص 294 ح 8)

8- غضب الهی و لعنت فرشتگان: پيامبر اکرم(ص) فرمود: هنگامي که لقمه حرام در شکم انسان قرار گيرد، هر فرشته اي که در آسمانها و زمين است او را لعنت مي کند و تا وقتي که آن لقمه در شکم اوست خدا به او نگاه نمي کند و هر کسي که لقمه حرام بخورد به سوي خشم خدا رفته است، پس اگر توبه کند خدا مي پذيرد و اگر قبل از توبه بميرد، آتش به او سزاوارتر است. (جامع الاحاديث ص 289)

9- خوردن از گوشت خبيث در دوزخ: امام صادق(ع) در ضمن حديث معراج فرمود که پيامبر اکرم(ص) فرمود: گروهي را ديدم که سفره هايي از گوشت هاي پاک و پاکيزه و گوشتهاي آلوده جلويشان گسترده بود ولي آنان از گوشتهاي آلوده و کثيف مي خوردند و غذاهاي پاکيزه را وا مي گذاشتند. از جبرئيل پرسيدم: اينها چه کساني اند؟ جبرئيل گفت: اينها کساني هستند که مال حلال را رها کرده، مال حرام مي خورند و آنان از امت تو هستند اي محمد! (بحارالانوار ج 75 ص 172 ح 9)

10- خروج از ولايت علي(ع) و اهل بيت(ع): امام صادق(ع) فرمود: اميرمومنان(ع) بارها مي فرمود: کسي که مال مومني را به حرام بخورد، او از دوستان ما نيست. پس کسي که ولايت علي(ع) را پذيرفته است، نبايد مال حرام بخورد و اگر بخورد بايد در ولايت خود ترديد کند. (بحارالانوار ج 104 ص 296 ح 17)

11- عدم قبولی نماز تا چهل روز: پيامبر اکرم(ص) فرمود: کسي که لقمه حرام بخورد تا چهل شب نمازش قبول نمي شود و دعايش تا چهل روز مستجاب نمي شود و گوشتي که آن لقمه حرام مي روياند به آتش سزاوارتر است. (بحارالانوار ج 66 ص 313 ح 7)

12- حرام شدن بهشت بر حرام خوار: زيدبن ارقم آورده است که پيامبر اکرم(ص) فرمود: پيکري که از حرام تغذيه شده باشد وارد بهشت نمي شود. (جامع الاحاديث ص 289)

روزنامه كيهان، شماره 21200 به تاريخ 14/8/94، صفحه 6 (معارف)