آداب و آثار سفر از منظر قرآن

در مطلب حاضر نويسنده ضمن اشاره به برخی از اهداف و آثار سفر از ديدگاه قرآن، پاره ای از آداب مربوط به سفر را توضيح داده است.

چيستی و آثار سفر

يکی از مهمترين عوامل ايجاد انگيزه در انسان، توجه يابی به اهميت و ارزش کاری است که می خواهد انجام دهد؛ زيرا اگر انسان نسبت به کاری آگاهی داشته و آثار و برکات آن عمل را در زندگی خود بداند، با جزم علمی به ميدان عمل می رود و با عزم و همت عالی ارادی در کار وارد شده و تا پايان استقامت ورزيده و تا به مقصد و مقصود نرسيده دست از تلاش و کوشش برنمی دارد و همه موانع را از سر راه برداشته و مقتضيات را تأمين می کند. از همين رو در آيات قرآن برای ايجاد انگيزه و عزم جدی و همت عالی در عمل، به حوزه انديشه ای و تبيين آثار هر کار و حتی احکام شرعی توجه بسياری مبذول شده است؛ چرا که انسان با شناخت آثار هر کاری ارزش و اهميت آن را می شناسد و بدان دل می بندد و برای تحقق آن تلاش می کند و تا رسيدن به مقصود از پا نمی نشيند. (زخرف، آيه 14)

سفر را سفر گفته اند؛ چون انسان از خانه بيرون می زند و در جاده ميان شهری قرار گرفته و در سرزمين باز به حرکت در می آيد به طوری که برای همگان آشکار می شود. واژه سفر به معنای آشکار شدن است. از همين رو بيرون شدن از شهر خود و آشكار شدن در زمين باز و خارج از منازل را سفر می گويند. (لسان العرب، ج 6، ص 276، «سفر».) همچنين به زن بی‌حجاب که مو و يا چهره خود را آشکار می کند، سافر و سوافر می گويند؛ چنانکه بامدادان را نيز سافر می گويند و خداوند می فرمايد: وَالصُّبْحِ إِذَا اَسْفَرَ؛ و سوگند به بامداد چون آشكار شود.(مدثر، آيه ۳۴)

قرآن برای سفر اهداف و آثاری بيان می کند که به دو مورد آن اشاره می شود:

1. اهداف اقتصادی و تجارت: يکی از مهمترين اهداف انسان ها از سفر، کار و تجارت است. از آنجا که همه وسائل و نيازهای زندگی به ميزان نياز و متناسب در يک محيط فراهم نيست، انسان ها دست به مسافرت تجاری می زنند. خداوند در سوره قريش، مهمترين اهداف سفرهای آنان را سفرهای تجاری دانسته که برای تأمين نيازهای مردم قريش انجام می شد؛ زيرا سرزمين قريش، محيطی نبود که قابل کشت و زرع باشد. خداوند درباره سفر و مسافرت برای کسب روزی و رزق می فرمايد: وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْاَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ؛ و گروهی ديگر در زمين سفر می‌كنند و در پی روزی خدا هستند. (مزمل، آيه 20) پس کسب روزی، فراهم آوری آسايش و ديگر فعاليت های اقتصادی و تجاری از جمله اهداف سفر است که در اين آيات و آيات ديگر بيان شده است.
2. اهداف علمی - فرهنگی: از ديگر اهداف سفر اهداف علمی – فرهنگی است؛ زيرا انسان در سفر با محيط های جديد، اقوام، فرهنگ ها، علوم و تجربياتی آشنا می شود که در محيط زندگی خود آشنا نشده و نمی شود. لازمه اينکه انسان بايد در جهان پيرامون نظر کند (اعراف، آيه 185؛ ق، آيه 6؛ غافر، آيات 21 و 82)، اين است که تا سفرهای خشکی و دريائی و آسمانی داشته باشد. عبرت گيری در همه ابعاد از جمله عبرت در حوزه سنت های الهی حاکم بر جامعه مانند سنت نابودی و استيصال به سبب گناه و جرم و ظلم، خود نوعی تجربه گيری است که از طريق سفر به دست می آيد. (همان؛ حج، آيات 45 و 46؛ نمل، آيه 69) انسان با سفر و مسافرت می تواند تحليل دقيق و علمی از سنت های الهی درباره جان، جامعه و جهان به دست بياورد و قوانين حاکم بر آنها را به دست آورده و بتواند پيش بينی علمی داشته باشد و خود را برای شرايط گوناگون آماده سازد. خداوند در آيات 43 و 44 سوره فاطر می فرمايد: انگيزه اين كارشان فقط استکبارورزی و گردنكشی در روی زمين و نيرنگ زشت بود و نيرنگ زشت جز دامن صاحبش را نگيرد؛ پس آيا جز سنت و سرنوشت شوم پيشينيان را انتظار می برند و هرگز برای سنت خدا دگرگونی نخواهی يافت. آيا در زمين نگرديده اند تا فرجام كار كسانی را كه پيش از ايشان زيسته و نيرومندتر از ايشان بودند بنگرند؛ و هيچ چيز نه در آسمانها و نه در زمين خدا را درمانده نكرده است؛ چرا كه او همواره دانای تواناست. همين مطلب در آيه 82 سوره غافر و آيات ديگر قرآن نيز بيان شده است. به طور کلی قرآن انسانها را به انجام سفر تشويق می کند تا با دقت و تدبر در آثار پيشينيان از عملکردهای آنان عبرت بگيرند و روش اشتباه آنان را تکرار نکنند.

برخی از احکام و آداب سفر

سفر همانند هر فعل از افعال مکلفين دارای احکام و آدابی است که بايد مراعات شود؛ زيرا اسلام دين زندگی است و بر آن است تا سبک زندگی را چنان سامان دهد که فلسفه زندگی و هدف يا اهداف آفرينش از طريق آن تحقق يابد. از اين رو در آيات قرآن به احکام و آداب سفر توجه شده است. از جمله مهمترين احکام و آداب سفر می توان به موارد زير اشاره کرد:

1. حرمت عينی روزه: مسافرت موجب می شود که روزه باطل شود و حرام است مسافر روزه بگيرد. شخص در طول سفر نمی تواند و نمی بايست روزه بگيرد و پس از سفر بايد روزه‌های واجب خود را قضا کند. (بقره، آيات 183 تا 185)
2. وجوب عينی قصر نماز: نماز مسافر شکسته است و می بايست نمازهای چهار رکعتی را دو رکعت بخواند. البته نماز مغرب سه رکعتی خوانده می شود. خداوند می فرمايد: واِذَا ضَرَبتُم فِي الاَرضِ فَلَيسَ عَلَيكُم جُناحٌ اَن تَقصُروا مِنَ الصَّلوةً؛ هرگاه مسافرت کرديد پس باکی نيست که نمازتان را بشکنيد و کوتاه کنيد.(نساء، آيه 101) اين حکم بر اساس روايت منقول از امام باقر(ع) تأکيد می شود. (من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 278، ح 1)
3. وجوب کفايی سفر علمی: چنانکه گفته شد از جمله اهداف و آثار سفر، سفرهای علمی است. از نظر قرآن برخی از افراد هر ملت و گروهی بايد برای تحصيل علوم به ويژه علوم اسلامی مسافرت کرده و پس از آموزش به ميان قوم بازگشته به تعليم و تربيت مردمشان بپردازند. پس سفر علمی برای گروهی از هر مردمی واجب کفايی است. (توبه، آيه 122)
4. وجوب کفايی سفر جهادی: همچنين سفر برای جهاد برای شمار مورد نياز در جبهات جهاد به عنوان يک واجب کفايی در آيات قرآن بيان شده است. (توبه، آيات 42 و 122)
5. وجوب کفايی سفر تبليغی: از نظر قرآن افرادی به ميزان کفايت بايد برای امر تبليغ دين اسلام به مسافرت بروند. پس سفر، برای ارشاد مردم و تبليغ اسلام از نظر قرآن يک واجب کفايی است. (توبه، آيه 122)
6. وجوب تيمم در سفر برای فاقد آب: از نظر قرآن، تيمّم، وظيفه مسافر فاقد آب در سفر است. پس اگر آب تنها به ميزان نوشيدن باشد، برای غسل و وضو می بايست تيمم کند. (نساء، آيه 43؛ مائده، آيه 6)
7. جواز سفر تجاری: جايز است که انسان برای کسب درآمد اضافی، تجارت کند و به سفر برود.(مزمل، آيه 20)
8. وجوب شکر خدا: از آداب مسافرت شکر و سپاس نسبت به نعمت های الهی است. پس يادآوری نعمتهای الهی و شکرگزاری نسبت به آن واجب است. (زخرف، آيات 12 تا 14)
9. وجوب تذکر نسبت به آخرت: لازم است تا مسافر هنگام سفر دنيوی متوجه سفر حقيقی اخروی باشد. پس توجّه به سفر آخرت، هنگام سفر و سوار شدن بر وسيله نقليه ضروری است. (همان)
10. وجوب تسبيح: تسبيح خداوند با گفتن سبحان الله از آداب واجب و لازم مسافرت است که بايد در هنگام سوار شدن بر وسيله نقليه گفته شود. خداوند می فرمايد: و همان كسی كه جفتها را يكسره آفريد و برای شما از كشتی ها و دام ها وسيله ای كه سوار شويد قرار داد تا بر پشت آنها قرار گيريد؛ پس چون بر آنها برنشستيد نعمت پروردگار خود را ياد كنيد و بگوئيد پاك است كسی كه اين را برای ما رام كرد و گرنه ما را يارای رام ساختن آنها نبود؛ و به راستی كه ما به سوی پروردگارمان بازخواهيم گشت. (همان)
11. درخواست امنيت: انسان برای کسب امنيت در سفر بايد از خداوند آن را بخواهد.(همان) داشتن امنيت در سفر از عنايت های الهی است.(قريش، آيات 1 تا 4)
12. توقف ميان راهی: از آداب سفر آن است که مسافر در مکان هايی در ميانه راه توقف و استراحت کوتاهی کند و برای ادامه سفر آماده شود. (نحل، آيه 80)
13. سبک باری: مسافر بايد سبک بار باشد و وسايل زياد و سنگينی را همراه خود بر ندارد.(همان)
14. اسباب قابل حمل و نقل: همچنين مسافر بايد اسبابی را با خود بردارد که قابل حمل و نقل آسان باشد. (همان)
15. آسانی و آسايش در جمع و پخش وسايل: وسايل و اسبابی را انتخاب کند که به سرعت و شتاب قابليت جمع کردن و پخش مجدد داشته باشد. (همان)
16. وجوب کفايی کمک به مسافران در راه: همانطوری که بر ساکن شهرها است که بر مسافران تهيدست و نيازمند کمک، ياری مالی و مانند آن داشته باشند؛ همچنين مسافران موظفند تا به کمک ديگر مسافران نيازمند بشتابند. (بقره، آيه 215)
17. وجوب محافظت و مراقبت از همسفران: لازم است تا همسفران مراقب و مواظب يک ديگر باشند و امنيت و آرامش و آسايش يک ديگر را در حد توان به عنوان امين و امانت دار تأمين کنند.(يوسف، آيه 66)
18. فراهم آوری جهاز و وسايل سفر: بايد وسايل سفر را از پيش آماده و بارگيری کرد تا در سفر با مشکلاتی مواجه نشود. (يوسف، آيه 59)
19. سفر در روز: بهترين سفر آن است که در روز انجام گيرد مگر آنکه شرايط به گونه ای باشد که در شب سفر کرد. (صافات، آيات 133 تا 138؛ اسری، آيه 1) اما بيتوته کردن در شب بهتر است.(قصص، آيات 21 تا 29)
20. توکل و توسل در سفر: انسان بايد در هر سفری توکل بر خدا کند و توسل نمايد؛ البته برخی از سفرها همچون سفر دريايی و هوايی خطرناک و همراه با بيم و اميد است و انسان احساس می کند نيازمندی بيشتری به توسل و توکل دارد؛ ولی اين امر نبايد به دور از اخلاص باشد. (يونس، آيه 22؛ اسراء، آيات 67 تا 69؛ عنکبوت، آيه 65؛ يس، آيات 41 تا 44؛ انبياء، آيه 81) سفر هوايی حضرت سليمان نبی(ع) با استفاده از باد در قرآن آمده است. (سباء، آيه 12)
21. تحقيق پيش از سفر: انسان بايد برای آنکه سفرش با خوشی همراه باشد و امکانات مناسب را در اختيار داشته و از آسايش و آرامش بهره مند شود، پيش از هر سفری بايد تحقيق جامعی از مقصود و مقصد داشته باشد و از اخبار هواشناسی و نيازهای منطقه ای آگاه باشد و اسباب مناسب را به ويژه برای سفرهای فصلی چون تابستانی و زمستانی فراهم آورد. (کهف، آيات 86 تا 90؛ قريش، آيات 1 تا 4) همچنين انسان بايد قبل از سفر مقصد و مقصود خود را مشخص کند و برای آن برنامه ريزی داشته باشد. (کهف، آيات 60 تا 65)
22. تأمين نيازهای سفر: در هنگام سفر در هر موقعيت و مناسبتی بايد کاری کرد که اسباب آسايش و آرامش همسفران فراهم آيد و اگر نيازی به آتش يا گرما و نور يا امور ديگری است مهيا شود. (طه، آيات 9 و 10؛ نمل، آيه 7؛ قصص، آيات 21 تا 29)
23. مراعات امنيت در ورودی های شهر: مسافران بايد برای حفظ خود و پرهيز از مشکلات به ويژه در هنگام ورود به شهرها شرايطی را فراهم آورند که امنيت و آرامش آنان با مشکلی مواجه نشود؛ استفاده از ورودی ها و خروجی های چندگانه می تواند آمد و شد را آسان و از بسياری از مشکلات بکاهد. (يوسف، آيه 67)
24. استفاده از راهنما: از ديگر آداب سفر استفاده از راهنما است که می تواند نقشه يا افراد يا تجهيزات امروزی باشد.(نحل، آيه 16) در صورت اشتباه بايد تصحيح مسير کرد و به اصلاح آن اقدام نمود زيرا عوامل درونی و بيرونی حتی شيطان نيز برای ايجاد خطا و انحراف وارد عرصه سفر افراد به ويژه سفرهای خاص می شود. (کهف، آيات 60 تا 68)
25. خوردن ناهار: اگر انسان در شهر و ديار خود بيشتر به وعده صبحانه يا شام توجه دارد، در سفر نياز است تا تغذيه را افزايش دهد تا از فشار و رنج سفر کاسته شود و فرصتی برای تجديد قوا فراهم آيد. (کهف، ايات 60 تا 65)
26. وصيت در سفر: وصيّت در مسافرت، هنگام ظاهر شدن آثار مرگ و کتابت آن و گرفتن شاهد بر آن لازم و ضروری است (مائده، آيه 106)؛ زيرا جمله «شهادةً...» خبريّه در مقام انشاء است و بر وجوب دلالت می كند. (زبدة البيان، ص 599 - 600) همچنين شرط اسلام و عدالت، برای شاهدان وصيّت، در صورت سفر و نبود مسلمان عادل ساقط می شود و نيازی به اين شروط در هنگام وصيت نيست. (همان) البته بايد توجه داشت که سفر و مسافرت از عوامل مرگ نيست چنانکه برخی از کافران و منافقان گمان کرده اند؛ بلکه هر گاه مرگ آدمی برسد فرقی نمی کند که در سفر باشد يا حضر. پس نه حضر موجب حفظ انسان از اجل و مرگ می‌شود و نه سفر موجب مرگ يا برعکس؛ زيرا عامل مرگ نه سفر است نه حضر؛ چنانکه عامل رهايی از مرگ نيز هيچ کدام از آنها نيست. (آل عمران، آيه 156؛ فتح، آيات 11 و 12)
27. وجوب ثبت قرض و وام: انسان در سفر ممکن است قرض و وامی دريافت کند. گرفتن رهن و وثيقه از بدهكار در سفر، در صورت نبود كاتب برای ثبت سند لازم و ضروری است (بقره، آيات 282 و 283)؛ زيرا «دين» در آيه به معنای قرض است. (المصباح، ج 1 - 2، ص 205، «دان»؛ مفردات، ص 323، «دين»)

البته در آيات و روايات آداب و احکام ديگری برای سفر گفته شده که در اين مقال به همين مقدار بسنده می شود.

روزنامه كيهان، شماره 21585 به تاريخ 24/12/95، صفحه 8 (معارف)