توكل، كليد توانگری

محمّد ربّانی‌خواه

انسان، به تنهايي در مسير پر پيچ و خم زندگي، احساس سرگرداني و پوچي خواهد كرد؛ چرا كه لحظاتي در زندگي به وجود مي‌آيند كه از اسباب و وسايل عادّي، كاري ساخته نيست و آنچه دل انسان را آرام مي‌كند، ياد خداست.

(1)بروس بارتون مي‌گويد: «هرگز كسي به دستاورد دلپذيري نرسيده است، مگر آنكه در گوشه‌اي از وجود خود، به چيزي برتر از شرايط زمانه، ايمان داشته باشد». (2)از اين رو، براي به دست آوردن روحيه قوي و رسيدن به هر موفّقيتي، نياز حتمي انسان، اتّصال به قدرت بي‌پايان خداوند است.

توكل چيست؟

توكل، به معناي اعتماد به خداوند در تمام كارها و تكيه بر اراده اوست. امام جواد (ع) مي‌فرمايد: «اعتماد بر خداوند متعال، بهاي هر چيز گراني است و نردبان رسيدن به هر بلندي».( 3) چنين توكلي، با اعتقاد به اينكه همه امور، با اراده و مشيت خداوند سامان مي‌گيرد و آنچه او مقدّر كند، جز به صلاح نخواهد بود، موجب مي‌شود كه علل و عوامل عادّي دنيايي كه موجب ايجاد موانع و مزاحمت‌هاي روحي (از قبيل: نوميدي، عدم اعتماد به نفس، ترس، سستي اراده و عدم تعادل) مي‌شوند، بي‌اثر شوند يا اثر آنها خنثی شود و قاطعيت و عزم و اراده فرد، تقويت شود: «هر كه كار خود را به خدا بسپارد، پشتش قوي مي‌گردد». (4) پيامبر(ص) نيز مي‌فرمايد: «هر كه دوست دارد نيرومندترين مردم باشد، بايد به خداوند، توكل كند». (5) كسي كه به خداوند توكل كند، ديگر نگران نتيجه كار خود نخواهد بود و با اراده قوي، به انجام دادن تكاليف خود در زندگي خواهد پرداخت. چنين نگرشي، روحيه انسان را در برابر سختي‌ها محكم و استوار مي‌كند. دكتر نورمان پيل مي‌گويد: «توكل به خدا، به عنوان يك نگرش مذهبي، فرد را در برابر ناملايمات زندگي، توانا مي‌كند و نيروي روحي بيشتري را در اختيار آدمي قرار مي‌دهد. همچنين او بهتر مي‌تواند سختي‌ها و مشكلات زندگي را قبول كند». (6)

توكل بايد حقيقی باشد

آثار و فوايد بسيار زياد توكل، وقتي به دست مي‌آيد كه مفهوم توكل، به درستي درك شود. همانطور كه گفته شد، توكل به معناي اتّكا به قدرت خداوند و واگذار كردن نتيجه امور به اوست و اعتقاد به اينكه هر امري، با اراده خداوند صورت مي‌گيرد: «ايمان بنده‌اي، راست نيست، مگر آن كه اعتمادش به آنچه در دست خداوند است، بيشتر باشد از آنچه در دست خويش دارد». (7) چنين اعتقادي، موجب احساس آرامش و بي‌نيازي در انسان مي‌شود. از طرفي، سنّت خداوند بر اين قرار گرفته كه با امدادهاي غيبي خود، توكل‌كنندگان را ياري دهد: «هر كه بر خدا توكل كند، امور سخت براي او نرم و آسان مي‌شود و اسباب و وسيله‌ها، برايش فراهم مي‌شود و در آسايش، راحتي و كرامت، جاي مي‌گيرد»(8) و «هر كه از خدا ياري جويد، خداوند، او را ياري خواهد كرد». (9) بنابراين، لازمه توكل، داشتن حسن نيت به خداوند است و اعتقاد به اينكه خداوند، جز صلاح و خير، چيز ديگري براي كسي نمي‌خواهد و آنچه براي انسان مقدّر كرده، به او خواهد داد: «هر كه اطمينان داشته باشد كه آنچه خدا برايش مقدّر كرده، به او مي‌رسد، دلش آرام مي‌گيرد»(10) و اينكه در هر پيشامدي، خيري نهفته است، اگر چه حكمت آن، پوشيده باشد. با اين اعتقاد، انسان از زندگي خود راضي خواهد بود و بر قضا و قدر الهي، خشنود مي‌گردد: «ريشه خشنودي، حسن اعتماد به خداست»(11) و «هر كه به بهره و نصيب خود خشنود شود، راحت شود». (12) چنين حُسن نيتي، توفيق و ياري خداوند را در پي خواهد داشت: «كسي كه حُسن نيت داشته باشد، توفيق، او را ياري خواهد كرد». (13)امام صادق (ع)، مي‌فرمايد: «همانا خداوند، كمك به بندگان را به ميزان انگيزه آنان مقدّر فرموده است. پس هركس كه از نيت درست برخوردار باشد، از حمايت كامل خداوند نيز برخوردار خواهد بود و كسي كه نيتش درست نباشد، به همان اندازه كه كوتاهي كرده، از كمك كمتري نيز برخوردار خواهد بود». (14)پس لازم است كه نيت‌هاي خود را خالص كنيم تا بيشترين بهره را از حمايت خداوند دريافت كنيم. همان‌گونه كه پيامبر(ص) فرموده است: «خداوند مي‌فرمايد: هر گاه دل بنده‌ام را بنگرم و دريابم كه از روي اخلاص و براي خشنودي من، طاعتم را به جاي آورد، هدايت و تدبير امور او را خود به عهده مي‌گيرم». (15)

توكل و ديگر هيچ

ممكن است برداشت نادرستي از توكل، اين ذهنيت را به وجود آورد كه در صورت توكل بر خدا، ديگر احتياجي به تلاش و زحمت نيست؛ امّا چنين تصوّري، درست بر خلاف مفهوم توكل است؛ زيرا توكل، به معناي واگذار نمودن نتيجه امور به خداوند و راضي بودن بر تقديرات الهي است و اين، وظيفه انسان را سنگين‌تر مي‌كند؛ چرا كه كاري كه براي خداوند انجام گيرد، بايد كامل‌تر و بي‌نقص‌تر انجام شود تا سزاوار پيش كشي خداوند را داشته باشد. مثلِ كسي كه توكل كند و تلاش نكند، مانند كشاورزي است كه بدون كاشتن دانه، در انتظار محصول است. امام رضا(ع) مي‌فرمايد: «كسي كه از خدا توفيق بخواهد، ولي تلاش نكند، خود را مسخره كرده است». (16)حكيم سنايي نيز چنين مي‌سرايد:

راه جُستن ز تو، هدايت از او

جهد كردن از تو، عنايت از او

از نشانه‌هاي توكل در مراتب بالاتر را مي‌توان نااميد شدن از غير خدا و تنها، دل بستن به آنچه در نزد اوست (تمام زمين آسمان) دانست. جبرئيل امين، در پاسخ پيامبر كه از او درباره توكل سؤال كرده بود، چنين مي‌فرمايد: «توكل، دانستن اين مطلب است كه مخلوق، نه زياني مي‌زند و نه سودي مي‌رساند، نه اعطا مي‌كند و نه جلوگيري مي‌كند: چشم اميد از خلق بريدن! هر گاه بنده چنين باشد، ديگر براي احدي جز خداوند، كار نمي‌كند و اميد و بيمش از كسي جز خداوند نيست و چشم طمع، به هيچ كس جز خداوند ندارد».( 17) پيامبر(ص) نيز مي‌فرمايد: «هر كه مي‌خواهد توانگرترين مردم باشد، بايد به آنچه در دست خداست، اطمينان بيشتري داشته باشد تا به آنچه در دست غير اوست». (18)مهم‌ترين اثر توكل، احساس انتقال قدرت الهي به انسان است. كسي كه به خداوند توكل مي‌كند، در واقع، با قدرت نامحدود الهي، پيوند خورده و به نيرويي دست يافته كه هيچ چيز را ياراي برابري با آن نخواهد بود: «هر كه به خدا توانگر شود، مردم به او نيازمند مي‌شوند». (19)و چه كلامي دلنشين‌تر از اين وعده الهي كه: «هر كه (در هر كاري) به خدا توكل كند، خدا او را كفايت خواهد كرد». (20)