در منابع اسلامی بر صلۀ رحم بسیار تأکید شده است و از قطع رحم و قهر و دوری از خویشاوندان نهی شده و آثار و مضرات دنیوی و اخروی بسیاری برای آن بیان شده است. همه ما وقتی بزرگ‌ترها و پدربزرگ و مادربزرگ‌ها از گذشته و صمیمیت و ازدیاد روابط فامیلی صحبت می‌کنند، حسرت آن ایام را می‌خوریم. پس چه موانعی، چه ذهنیتی و چه رفتاری، در سبک زندگی ممانعت می‌کند تا ما به آن دوران سرشار از صمیمیت و پررنگی صله ارحام باز گردیم و راههای مرتفع کردن آن چیست؟ در نوشتار حاضر راهکارهایی از آیات و روایات جهت گسترش عطوفت بین خویشاوندان به طور اخص و همچنین غیر خویشاوندان (مانند همسایه‌ها، هم‌کلاسی‌ها و...) به طور اعم ارائه می‌شود.
***
درجات صله رحم
در سبک زندگی اسلامی، بر صله رحم همچون عیادت مریض، تشییع جنازه و... تأکید شده است. افراد جامعه می‌توانند در مناسبت‌های مختلف مانند ایام نوروز و یا در زمان‌های مختلف مانند جمعه‌ها و یا تعطیلات رسمی دیگر، دید و بازدید و دیدار از اقوام داشتهباشند. برخی گمان می‌کنند که صله رحم، منحصر در دید و بازدید حضوری است. در حالی که این گونه نیست. صله رحم درجات گوناگونی دارد. می‌توان به نوع حضوری، مکاتبه‌ای و تلفنی‌اشاره کرد. برخی مواقع با تلفن کردن به خویشاوندی که در شهر دیگری زندگی می‌کند و حال و احوال‌پرسی کردن با وی صله رحم تحقق می‌یابد. در زمان حاضر با گسترش مدرنیته و ورود اینترنت به جامعه و گوشی‌های همراه مجهز، به راحت‌تر از گذشته می‌توان صله رحم داشت. پس دیگر بهانه‌ای برای کسی باقی نمی‌ماند و برای قهر و خصومت و دوری از دیگران نمی‌توان توجیه مناسبی یافت.
اقسام قطع رحم
از دانشمندان بزرگ اسلامی مرحوم ملااحمد نراقی است. ایشان در مباحث مربوط به علم اخلاق و خودسازی مطالب ارزنده و بسیار کاربردی را مطرح کرده‌اند. خوب است که به عنوان یک مسلمان از کتاب‌های وی استفاده کنیم و نظرات اسلام را در اخلاقیات و معنویات بدانیم. یکی از کتاب‌های معروف مرحوم نراقی، «معراج السعاده» است. در کتاب مذکور درباره قطع رحم و اقسام آن چنین گوید:
«و قطع رحمى كه حرام است، اين است كه: به گفتار، يا كردار، ايذاء به خویشاوندت برسانى. و با او رفتار ناشايست كنى، يا سخن ناخوش نسبت به او بگویى، كه دل او شكسته گردد. يا او را احتياجى و ضرورتى باشد به سكنایى يا لباسى يا خوراكى يا نحو آن و تو قدرت بر رفع احتياج او داشته باشى و زيادتر از قدر ضرورت خود متمكن باشى و از او مضايقه كنى.
يا ظالمى نسبت به او ظلمى كند و تو بتوانى آن را دفع كنى و كوتاهى نمایى. يا از راه كينه و حسد از او كناره كنى و دورى جویى، و بدون عذر در وقت مرض عيادت او نكنى. و چون از سفر آيد به ديدن او نروى. و چون او را مصيبتى روى دهد به تعزيه او حاضر نشوى، و امثال اينها. و جميع اينها قطع رحم است.» (معراج السعاده، ص530)
علل قطع رحم و راهکارهایی جهت رفع آن
علل و زمینه‌های پیدایش قطع رحم را می‌توان در 3 بستر بررسی کرد. به بیان دیگر اگر کسی بخواهد روابط ایده‌آل و حسنه‌ای با دیگران داشته باشد، لازم است که به فکر سه حوزه وجودی خویش بوده و برای آن برنامه‌ریزی کند. این برنامه‌ریزی‌ها و تلاش برای تحقق آن، همان چیزی است که مجاهده نفس نامیده می‌شود و حضرت امام خمینی(ره) در سخنرانی‌ها، نامه‌ها و کتبشان، با عنوان جهاد اکبر از آن یاد می‌کردند و عیار انسان‌ها با همین سنجیده می‌شود. اینک می‌پردازیم به موانع صله رحم در سه بعدی که ذکر کردیم:
بُعد روحی
الف) قناعت و دوری از تجمل‌گرایی افراطی
برخی می‌خواهند نسبت به مهمان سنگِ تمام گذارند و پذیرایی به قول معروف شاهانه داشته باشند اما چون نمی‌توانند و قدرت مالی آن را ندارند، خویشانشان را دعوت نمی‌کنند و خجالت می‌کشندومتقابلاً به دعوت آنها هم پاسخ منفی می‌دهند. سبک زندگی اسلامی با تجمل‌گرایی، افراط در پذیرایی، رفاه‌طلبی افراطی و‌اشرافی‌گری مخالف است و آن را اسراف می‌داند. چه‌اشکالی دارد که با مهمان راحت باشیم و خود را به تکلف نیندازیم. چه کسی گفته که سفره باید رنگین بوده و در آن چند نوع غذا باشد؟ چرا باید به فکر دسرهای مختلف باشیم و حتماً چندین نوع میوه برای مهمان آماده کنیم!؟
ب) کنار گذاشتن حقد و کینه‌ها و عداوت‌ها
لازم است که قدرت بخشش را در خود افزایش دهیم و کینه‌ها را کنار گذاریم. منشأ عداوت را به‌دست آوریم و راهکارهایی را جهت زدودن آن به کار بریم. اگر مثلاً عداوت ناشی از مسائل مالی است، با گفتوگو آنها را حل کنیم.
پ) کنار گذاشتن خجالت و کم‌رویی و ارتقاء اعتماد به نفس
ت) ایجاد روحیه برون‌گرایی و اجتماعی بودن (درون‌گرایی ممنوع)
برون‌گرایی ریشه در وراثت نیز دارد اما تا حدی اکتسابی است و می‌توان آن را در روح و روان گسترش داد. افراد برون‌گرا دارای موهبتی هستند و آن موهبت ارتباط با دیگران و صمیمیت است. مطالعه کردن و عالم شدن به فواید صله رحم و ارتباط، می‌تواند در افزایش برون‌گرایی کارساز باشد.
بُعد عملی
در ذیل مواردی در حوزه عمل و کردار ذکر می‌شود. مواردی که باید به آنها عمل شود تا نتیجه حاصل شود. این موارد عبارت‌اند از:
الف) برنامه‌ریزی جهت از دست ندادن وقت
مثلاً در روز جمعه و یا روزهای تعطیل دیگر، وقتی را به دیدار دوستان و خویشاوندان اختصاص دهیم. از قبل برنامه داشته باشیم و زمینه دید و بازدید را فراهم کنیم. اگر قرار است که برای روز جمعه یکی از خویشان را دعوت کنیم، از قبل مثلاً از روز چهارشنبه به وی اطلاع دهیم.
ب) اعتدال و میانه‌روی در فضای مجازی
طبق آمارها، افراد بخشی از اوقات فراغت خود را در شبکه‌های اجتماعی می‌گذرانند. برخی شبکه‌های مختلف ماهواره را تنظیم کرده و به فیلم‌ها، سریال‌ها، برنامه‌ها و مستنداتی روی آورده‌اند که در برخی مواقع نه تنها اثر تربیتی ندارد بلکه بالعکس مخرب و خانمان‌سوز است. روی آوردن افراط‌گونه به فضای مجازی، با دیگران بودن و صله رحم را کاهش می‌دهد. این امر تا آنجا پیش رفته است که حتی متأسفانه در کمیت و کیفیت روابط اعضای خانواده نیز اثر گذاشته است. پس بهتر است که از فضای مجازی به موقع و حساب‌شده استفاده کنیم و حق فضای حقیقی را به آن ندهیم.
ج) دوری از ایجاد تنش و بهبود روابط میان‌فردی
تا آنجا که ممکن است با دیگران طوری برخورد کنیم که عاطفه، مهربانی و صمیمیت بیشتر شود. حتی برخی مواقع لازم است که کوتاه بیاییم تا مشکل و تنشی به‌وجود نیاید. به قول حافظ:
آسایش دو گیتی مرهون این دو حرف است
با دوستان مروت با دشمنان مدارا
د) یادگیری برقراری ارتباط سالم و استفاده از الگوها (به قول معروف داشتن روابط عمومی بالا)
افرادی را که قدرت برقراری ارتباط بالایی دارند، سرمشق و الگوی خود قرار دهیم و به رفتار و تعامل آنها، ذره‌بین‌وار نگریسته و از آنها یاد بگیریم. مثلاً به نظر من، مقام معظم رهبری حضرت آیت‌اللّه العظمیخامنهای (حفظه‌اللّه‌تعالی) الگوی بسیار مناسبی است. ایشان با طبقات مختلف جامعه، از مسئولین رده بالا تا افراد و شهروندان معمولی، دیدار و گفتوگو دارند. برخی مواقع نزد خانواده شهدا می‌روند و برخی مواقع، دیگران مانند هنرپیشه‌ها و شعرا نزد ایشان می‌آیند و با هرکدام، ارتباط پسندیده و شایسته‌ای دارند.
هـ) یاری رساندن و برطرف کردن احتیاجات دیگران
یکی از راهکارهای خدمت است. اگر کسی خدمتی به دیگران انجام دهد و مشکلی از مشکلاتش را حل کند، آن شخص را به خود جذب کرده است.
غزالی گوید:
حقوق صحبت و دوستى، ده جنس است: یکی از حقوق يارى دادن بود در همه حاجت‌ها پيش از آنكه در خواهد و بگويد، و قيام كردن به مهمات به دلى خوش و پيشانى گشاده. و سلف چنين بودهاند كه به در سراى دوست شدندى هر روز، و از اهل خانه بپرسيدندى كه «چه كار است، و هيزم و نانتان هست، و غير اين از نمك و روغن؟» و كار ايشان همچون كار خويش مهم داشتندى. (كيمياى سعادت، ج1، ص401)
و) اظهار محبت به‌صورت شفاهی و زبانی
اگر محبتی به خویشاوندی دارید، بیان کنید. پنهان داشتن محبت، ثمره و فایده‌ای ندارد. اظهار محبت سبب به‌دست آوردن قلوب است و در بیشتر شدن ارتباطات تأثیر بسزا دارد.
ز) وقت‌شناس باشد و مراعات وقت دیگران را بکند
مثلاً اگر میزبان کارمند است و باید صبح زود به اداره رود، تا دیروقت ننشیند. خلاصه در دید و بازدیدها و رفت‌وآمدها، سعی شود که طرف مقابل اذیت نشود و رنجیده خاطر نگردد.
بُعد ذهنی
الف) دوری از غیبت کردن و تلقین و بیان محاسنِ‌اشخاص به دیگران
هرچقدر که بر خوبی‌ها و جهات مثبت افراد و خویشاوندان تمرکز کنیم، روابطمان با آنها قوت می‌گیرد زیرا در ذهنمان خوبی‌هایشان تثبیت شده است. بالعکس یادآوری بدی‌ها و نکات منفی افراد، سبب می‌شود که از آنها متنفر شویم.
ب) مطالعه فواید صله رحم از نظر روان‌شناسی، جامعه‌شناسی
انسان‌ها ذاتاً منفعت‌طلب بوده و از ضرر و زیان‌گریزان هستند. اگر نسبت به منافع صله رحم، علم و معرفت داشته باشند، به‌سوی آن رفته و برای تحقق آن تلاش خواهند کرد. صله رحم، باعث زيادتى عمر، وسعت رزق و جمعيت احوال می‌شود. و ظاهر آن است كه: زياده بر ثواب آخرت، و فوايد دنيويه، هيچ عملى از اعمال خير به صله ارحام نرسد. و اثر هيچ طاعتى زودتر از آن به ظهور نرسد.
پیامبر(ص) فرمود: كه: «هر كه خوش داشته باشد كه اجل او تأخير بيفتد و روزى او زياد شود، بايد صله رحم به جاى آورد.» (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 152، ح 16؛ متقی هندی، كنز العمال، ج 3، ص 65، ح 6967)
و حضرت اميرالمؤمنين(ع) در خطبهاى فرمودند كه: «پناه مىبرم به خدا از گناهانى كه تعجيل مىكنند، تا برطرف كردن صاحب خود. عبداللّه بن كوّاء عرض كرد كه: يا اميرالمؤمنين! آيا گناهى هست كه در فناى آدمى تعجيل كند؟ فرمود: بلى، قطع رحم. به درستى كه: اهل خانوادهاى با هم اجتماع مىكنند و دوستى مىنمايند، و مواسات و نيكویى مىكنند با يكديگر، در حالى كه ايشان اهل فسق و فجورند، ولى به جهت دوستى و نيكویى با هم، خدا روزى ايشان را وسيع مىنمايد. و اهل يك خانواده از هم دورى مىكنند، و قطع رحم مىنمايند، ايشان را محروم مىسازد و حال اينكه از اهل تقوى و پرهيزكارى هستند». (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 347، ح 7)
پ) معرفت پیدا کردن به مضرات قطع رحم
جهت آگاه شدن خوانندگان عزیز، برخی از ضررهای قطع رحم ذکر می‌شود:
«و به اجماع علما، از جمله محرمات عظيمه، و گناهان شديده است. و موجب عذاب آخرت و بلاهاى دنياست. و از اخبار مستفاد مىشود و به تجربه ثابت است كه قطع رحم موجب فقر و پريشانى و كوتاهى عمر مىگردد. و به اين سبب كه هر خانواده كه در آن نفاق و شقاق ميان ايشان حاصل شد، و خويشان با يكديگر بناى نزاع و ناخوشى گذاردند، همگى به فقر و فاقه مبتلا، و در اندك وقتى سلسله ايشان از هم مىپاشد، و زندگى ايشان به سر مىآيد. (معراجالسعاده، ص526-529)
و در مذمت قطع رحم همين قدر بس است كه قاطع رحم را خداوند عالم در قرآن مجيد لعن فرموده و مىفرمايد: «كسانى كه عهد خدا را مىشكنند، بعد از پيوند كردن آن، و قطع مىكنند آن چيزى را كه خدا امر به وصل آن كرده- كه رحم باشد- و در زمين فساد مىكنند، ايشاناند كه از براى آنهاست لعنت و بدى عاقبت.»(رعد ـ 25)
از امام صادق(ع)منقول است كه: «نمىدانم چيزى را كه عمرها را زياد كند مگر صله رحم. حتى اينكه مىشود كه: از عمر كسى سه سال باقى مانده باشد و صله رحم به جا آورد خدا عمر او را سى سال زياد كند، و سى و سه سال بگرداند. و مىشود كه: از عمر كسى سى و سه سال باقى مانده باشد و قطع صله رحم نمايد خدا سى سال عمر او را كم كند و سه سال بگرداند». (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 152، ح 17)
صله رحم در متون دینی
آیات و احادیث بسیار زیاد و متواتری درباره صله رحم و منافع دنیوی و اخروی آن از لسان پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) رسیده است. به برخی از آنها از بابِ مشت نمونه خروار، اشاره می‌شود.
خداى تعالى جلّ شأنه- مىفرمايد: «بندگى كنيد خدا را و هيچ چيز را شريك و انباز از براى او قرار مدهيد و نسبت به والدين و خويشان، نيكى و احسان به جا آوريد.» (نساء ـ 36)
و می‌فرماید: «ای مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید! همان کسی که همه شما را از یک انسان آفرید و همسر او را (نیز) از جنس او خلق کرد و از آن دو، مردان و زنان فراوانی (در روی زمین) منتشر ساخت. و از خدایی بپرهیزید که (همگی به عظمت او معترفید و) هنگامی که چیزی از یکدیگر می‌خواهید، نام او را می‌برید! (و نیز) (از قطع رابطه با) خویشاوندان خود، پرهیز کنید! زیرا خداوند، مراقب شماست.»
از حضرت پيغمبر- صلّى اللّه عليه و آله- مروى است كه: «دشمنترين اعمال به سوى خدا شرك به خداست، و بعد از آن قطع رحم». (الترغيب و الترهيب، ج 3، ص 336)
و فرمود كه: «قطع مكن رحم خود را اگر چه او تو را قطع كند. (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 347، ح 6)
و از حضرت امام محمد باقر- عليه السّلام- مروى است كه: «ثواب هيچ طاعتى، زودتر از صله رحم به صاحب آن نمىرسد.» (محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 74، ص 134، ح 104؛ محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 347، ح 4)
پیامبر اکرم-صلّى اللّه عليه و آله- فرمودند كه: «وصيت مىكنم حاضرين امت خود، و غائبين ايشان را، و كسانى كه در پشت پدران و رحم مادران هستند، تا روز قيامت، كه صله رحم به جا بياورند، اگر چه دورى ميان ايشان يك ساله راه باشد. به درستى كه: اين، جزء دين است.» (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 151، ح 5؛ محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج 74، ص 105 و 114، ح 68 و 73)
و نيز فرمود كه: «به تحقيق قومى خوب نيستند، و از اهل معصيت هستند، و ليكن صله رحم به جاى مىآورند، به اين سبب مالهاى ايشان زياد مىشود. وعمرهاى ايشان طولانى مىگردد. پس اگر خوب باشند چگونه خواهند بود.» (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 155، ح 21)
و در حديثى ديگر فرمودند كه: «به درستى كه خانوادهاى از اهل فسق و فجور هستند، و به سبب صله رحم مالهاى ايشان بسيار، و عدد ايشان زياد مىگردد». (متقی هندی، كنز العمال، ج 3، ص 364، خ 6957)
و فرمود كه: «ثواب صدقه، ده مقابل است. و ثواب قرض هجده مقابل. و ثواب احسان با برادران دينى بيست مقابل. و ثواب احسان با خويشان، بيست و چهار مقابل است». (شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 67، ح 1738؛ محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج 74، ص 104، ذيل ح 62)
و نيز فرمود: «هر كه خواهد كه خدا عمر او را زياد كند، و روزى او را وسيع گرداند، بايد صله رحم به جا آورد.» (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 156، ح 29)
و از حضرت امام محمد باقر- عليه السّلام- مروى است كه: «صله ارحام، خلق را نيكو مىگرداند. و دست را گشاده مىكند و روزى را وسعت مىدهد. و اجل را به تأخير مىافكند». (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 152، ح 12)
و در حديث ديگر از آن سرور منقول است كه: «صله ارحام، اعمال را پاكيزه مىكند و بلاها را دفع مىكند و حساب روز شمار را آسان مىسازد و أجل را به تأخير مىافكند». (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 150، ح 4؛ محمدباقر مجلسی، بحار الأنوار، ج 74، ص 111، ح 71) و از حضرت امام جعفر صادق- عليه‌السّلام- مروى است كه: «صله رحم، حساب روز قيامت را آسان مىكند و صله رحم است كه عمر را طولانى مىكند، و از بديها آدمى را محافظت مىنمايد». (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 157، ح 32) و فرمود كه: «صله رحم، و نيكى با همسايگان، خانهها را آباد مىكند و عمرها را زياد مىكند». (محمدبن‌یعقوب کلینی، كافى، ج 2، ص 152، ح 14)
روزنامه کیهان
تاریخ انتشار: شنبه 03 شهریور ماه 1397