در مطلب حاضر نويسنده با بررسي اهميت صله رحم در اسلام، به برخي عوامل و علل ضعيف شدن پيوندهاي خانوادگي و ارتباطات خويشاوندي در جامعه اشاره کرده است.
«صله رحم» هر چند در عرف سنتي و نظام عشيره‌اي به دليل برخي خصوصيات و ويژگي‌ها به عنوان عادي‌ترين پديده رفتاري در نظام تعاملات اجتماعي قلمداد مي‌شود در حالي که از پشتوانه‌هاي فراوان تاريخي، اجتماعي و فرهنگي برخوردار بوده، اما اين سخن هيچگاه به معناي منحصر ساختن ارزش اين پديده اجتماعي به عنوان يکي از ضروري‌ترين اصول مورد نياز در حيات مشترک انساني به جوامع، با ويژگي‌هاي فوق نيست. نظام اجتماعي موجود نيز هرچند به علت وقوع برخي تغييرات ساختاري و بنيادي امکان اجراي اين ارزش مقدس اجتماعي را در سطح گسترده نظام سنتي پيشين ندارد، اما در عين حال با تمهيد برخي زمينه‌ها و زيرساخت‌هاي معنوي و فرهنگي مناسب و تبيين آثار و کارکردهاي اين پديده در زندگي مي‌توان سطوحي از آن را همواره به عنوان يک ارزش اجتماعي در جامعه تثبيت کرد.
معني و مفهوم صله رحم
«صله» از نظر لغت‌شناسي به معناي پيوستن، احسان و عطاست. «ارحام» نيز جمع «رَحِم» و به معناي عضو خاصي از بدن زن است که محل استقرار فرزند و کانون نشو و نماي طبيعي اوست. خويشاوندان نيز به اعتبار انتساب به يک رحم، «ارحام» خوانده مي‌شوند. يعني رسيدگي و احسان به افرادي که مادر مشترک دارند مانند عمو، عمه، دايي، خاله و فرزندان آنها.
«صله ارحام» به معني ارتباط با خويشاوندان است که از واجبات ديني شمرده مي‌شود و قطع آن حرام است. صله رحم در اصطلاح عبارت است از هر کاري که موجب پيوند خويشان مي‌شود، هرچند کار کوچکي مانند نيکو سلام کردن يا جواب دادن سلام يا دادن جرعه‌اي آب به خويشاوندان باشد. به طور کلي به هرگونه عملي که از روي لطف و احسان باشد و سبب تحکيم روابط عاطفي ميان ايشان شود، صله رحم گفته مي‌شود و در مقابل به هر نوع بي‌اعتنايي در برابر خواسته‌هاي مشروع خويشاوندان و ادا نکردن حقوق آنان قطع رحم مي‌گويند که به کدورت و ايجاد فاصله ميان آنها مي‌انجامد.
اهميت صله رحم در اسلام
بر اساس نقل امام صادق(ع)، مردي خدمت پيامبر اکرم(ص) رسيد و گفت: اي رسول خدا، خويشاونداني دارم که با آنان رفت‌وآمد دارم، ولي آنها مرا مي‌آزارند، از اين رو، تصميم گرفته‌ام آنان را رها کنم. رسول خدا(ص) فرمود: در اين صورت، خداوند هم تو را رها مي‌کند. گفت: پس چه کنم؟ فرمود: به کسي که دست رد به سينه تو زده است، بخشش کن و با کسي که از تو بريده است، پيوند برقرار کن و از کسي که به تو ستم کرده است، درگذر. اگر چنين کني، خداوند عزوجل در برابر آنها پشتيبان تو خواهد بود.
در رساله حقوق امام سجاد(ع) آمده است: حقوق ارحام متعدد و متنوع است و برحسب ميزان قرابت و پيوند نسبي ايشان تنظيم مي‌شود. واجب‌ترين اين حقوق، حق مادر و پس از آن حق پدر و در مرحله سوم حق اولاد و در مرحله بعد حق برادران است. براين اساس، حقوق ديگر خويشان بر پايه قرابت آنها تعيين مي‌شود.
مادر، مظهر عاطفه و سرشار از محبت است. اوست که با رأفت و مهر خود محيط خانه را دلچسب مي‌کند و اوست که در چهارديواري خانه، مدينه فاضله مي‌سازد و به پرورش و سازندگي کودک مي‌پردازد. مادر است که انسان‌هايي شرافتمند و مفيد براي جامعه مي‌پرورد. مادر سرچشمه فضيلت است و تقواي عملي و ايماني او راهنماي اعضاي خانه است. امام صادق(ع) مي‌فرمايد: شخصي نزد پيامبر اکرم(ص) آمد و گفت: يا رسول‌الله! به چه کسي نيکي کنم؟ حضرت فرمود: به مادرت. پرسيد: پس از او به چه کسي؟ پيامبر پاسخ داد: به مادرت. براي بار سوم آن شخص پرسيد: سپس به چه کسي نيکي کنم؟ حضرت فرمود: به مادرت. ديگر بار پرسيد: پس از مادر به چه کسي خوبي کنم؟ رسول خدا(ص) فرمود: به پدرت.
شخصي محضر امام صادق(ع) رسيد و عرض کرد: پدري دارم که بسيار پير و ناتوان است؛ او را به دوش مي‌گيرم و براي قضاي حاجت بيرون مي‌برم. امام فرمود: هرچه مي‌تواني به پدرت خدمت کن و حتي لقمه در دهان او بگذار که اين کار وسيله نجات تو از آتش دوزخ خواهد بود.
براي برقراري صله رحم از شيوه کلامي، رفتاري، قلبي و احسان استفاده مي‌شود. در شيوه کلامي کارهايي چون سلام کردن و سلام فرستادن از طريق واسطه و از مصاديق آن نيز دوري از(غيبت، تهمت، ناسزا و خبرچيني) نسبت به خويشان است. ديد و بازديدها، گفت‌وگوهاي حضوري، مسافرت براي ديدار با خويشان و عيادت جزو شيوه رفتاري است. آرزوي سعادتمندي و دعا براي خويشاوندان از نمونه‌هاي شيوه قلبي مي‌باشد. کمک بلاعوض براي رفع مشکلات مالي و حفظ اموال و دادن هديه نيز جزو شيوه احسان است.
تکامل بخشيدن به يک اجتماع بزرگ که از واحدهاي کوچک تشکيل شده است، از جمله مواردي است که اسلام دستور به آن داده و به همين دليل بر حفظ خويشاوندي پافشاري زياده کرده است، زيرا تقويت بنيه افرادي را توصيه مي‌کند که خونشان در رگ و پوست هم در گردش است. اسلام صله رحم را در کنار عدالت و احسان آورده و از دو طريق عمومي و خصوصي برنامه‌ريزي کرده است 1- هر فرد مسلمان را موظف نموده به وضع توده مردم رسيدگي کند هرچند نسبت خاصي با آنها نداشته باشد. 2- هر مؤمن و مسلماني درباره ارحام و خويشان نزديکش مسئوليت خاصي دارد. از ديدگاه ائمه اطهار(ع) صله رحم با خويشاوندي که در عرف مردم جاري است متفاوت مي‌باشد، زيرا از نظر پيامبر اکرم(ص) افراد اگر در چهل پشت به هم برسند باز خويشاوند محسوب مي‌شوند. امام صادق(ع) نيز مي‌فرمايند: «اگر چهل قدم با مؤمني معاشرت کنيد نسبت به يکديگر حق و مسئوليت پيدا مي‌کنيد و در قيامت خداوند در اين‌باره از بندگانش سؤال مي‌کند.» اينک با توجه به همه سفارشي که دين مبين اسلام درباره صله رحم داشته و احاديث و رواياتي که ائمه اطهار(ع) به کثرت نقل شده است اين پرسش مطرح است که چرا نقش صله رحم امروزه کم‌رنگ شده است؟
به شيوه زندگي امروزي اصطلاحاً مدرنيته گفته مي‌شود. اين شيوه زندگي مجموعه‌اي از اوصاف و خصايص تمدن جديد را در طي قرون اخير در مغرب زمين به وجود آورده است. در زندگي سنتي گذشته، خانواده يک پديده مقدس، ايستا و بي‌تغيير بوده و مظهر عشق و آرامش اعضا، همچنين يک واحد توليد و درآمد مشترک بود که در آن اعضا به هم نزديک بوده و به صورت يک گروه کاملاً مرتبط در کنار هم زندگي مي‌کردند اما در سده نوزدهم شاهد توسعه سرمايه‌داري صنعتي هستيم که ورود تدريجي صنعت به زندگي، باعث خروج تدريجي صميميت‌ها و همبستگي بين اعضاي خانواده‌ها شد. با ورود اين موج، کار در کارخانه‌ها و واحدهاي توليدي و مشغله کاري فراوان باعث افزايش فاصله‌ها و پررنگ شدن تجمل‌گرايي و مصرف‌گرايي و ظاهربيني و رقابت گرديد و ارتباطات عاطفي رو به کاستي نهاد و زندگي سنتي تقريباً حذف و يا کم‌رنگ شد. اين تغيير و تبديل زندگي از حالت سنتي به صنعتي آثار مهمي در سبک زندگي افراد به جا گذاشته که ما از آنها به عنوان عوامل کم‌رنگ شدن صله رحم در جامعه ياد مي‌کنيم و در زير به مواردي از آن اشاره مي‌نماييم:
آگاه نبودن جامعه به حقوق و وظايف يکديگر
امروزه به خاطر غفلت از ارزش‌هاي ديني و اخلاقي، سطح آگاهي مردم نسبت به اهميت پيوندهاي خانوادگي در زندگي اجتماعي و ميزان اهميتي که دين اسلام براي آن قائل شده و آثار دنيوي و اخروي آن کاسته شده است. با احياي ارزش‌هاي مذهبي و اخلاقي و با جامعه‌پذير کردن افراد در برابر هنجارها و مبارزه با عناصر فرهنگي مزاحم مي‌توان اين عامل را برطرف کرد.
ناهمگوني طبقاتي
از ويژگي‌هاي جامعه امروزي، گرايش به نوگرايي و مدپرستي است. اين مسائل نوعي ناهمگوني طبقاتي ميان افراد جامعه پديد مي‌آورد و فاصله‌هاي اجتماعي ميان آنها را تشديد مي‌کند. در چنين شرايطي افراد معمولاً به ارتباط با کساني علاقه‌مندند که علايق و وجوه مشترکي با آنها دارند. در مقابل هرگونه ناهمساني و اختلاف طبقاتي، فاصله ميان آنها را افزايش مي‌دهد. در نتيجه ديد و بازديدها و جويا شدن از وضعيت خويشان و در يک کلام صله رحم کم‌رنگ مي‌شود.
ضعف توجه به ارزش‌هاي ديني و اخلاقي
به دليل درگير شدن افراد به کار و فعاليت‌هاي اقتصادي و مشغله‌هاي رو به تزايد زندگي، کم‌رنگ شدن هويت فرهنگي و تأثيرپذيري از فرهنگ بيگانه، ارزش‌هاي ديني و اخلاقي دچار ضعف مي‌شود. با ورود برخي از وسايل مدرن مثل «ماهواره» شاهد خروج تدريجي ارزش‌هاي ديني و اخلاقي هستيم. برنامه‌هاي ماهواره‌اي و رسانه جمعي و نظاير آن جاي تعاليم ديني را گرفته يا شکل نادرستي از آن را نشان مي‌دهد. لذا الگوهاي خانواده تغيير يافته و رفته رفته شاهد جايگزيني سبک زندگي ماهواره‌اي به جاي سبک زندگي اسلامي هستيم.
در اين سبک زندگي، صله رحم که يک ارزش الهي واجب است، منزلت و جايگاهي براي آن پيش‌بيني نشده که به طور کلي ارزش به شمار نمي‌آيد تا براي آن جايگاه و منزلتي بيان شود چرا که معارض با فردگرايي حاکم بر سبک زندگي غربي است.
سفره‌هاي رنگين
يکي از علل کم شدن صله رحم مقيد و مشروط شدن صله رحم به پذيرايي‌هاي پرهزينه و پرزحمت است. البته معناي اين سخن اين نيست که انسان شأن و منزلت ميهمان را رعايت نکند و به گونه‌اي پذيرايي نمايد که از آن، بي‌احترامي و ناراحتي از حضور او احساس شود، بلکه منظور دوري کردن از اسراف‌ها و تهيه چندين نوع غذا براي ارضاي عقده‌هاي شخصي، چشم و هم‌چشمي‌ها و يا کم نياوردن و خود را بالاتر شمردن است که متأسفانه گريبانگير بسياري از افراد جامعه شده است.
فساد اخلاقي برخي خويشاوندان
يکي ديگر از عواملي که به تضعيف يا قطع پيوندهاي خويشاوندي مي‌انجامد، فساد اخلاقي و گرايش به ناهنجاري‌هاست. بدون شک انسان‌ها تمايل دارند با افراد درستکار و موجه و شايسته ارتباط و با آنان رفت و آمد داشته باشند؛ از اينرو کساني که جايگاه معنوي خويش را نزد خويشاوندان از دست مي‌دهند ارتباط ديگر اعضاي فاميل با آنها کم‌رنگ مي‌شود.
ثروت و موقعيت اقتصادي شاخص ارتباط خويشاوندي
با تضعيف هويت فرهنگي و ديني، ثروت و موقعيت اقتصادي ممتاز، جزء ارزش‌هاي اجتماعي شده است. با رشد فردگرايي و تجمل‌پرستي، ارتباط با خويشاوند مستمند مايه خجالت افراد است، زيرا آنقدر در فردگرايي غوطه‌ورند که حس انسان‌دوستي جاي خود را به خود دوستي داده است و فرد ثروتمند احساس مي‌کند با کمک مالي به خويشاوند بي‌بضاعت در مال و ثروتش نقصاني پديد خواهد آمد در صورتي که سنن ديني بر اين معاضدت تأکيد دارد.
علي‌رغم اين ميل در برخي ثروتمندان شريعت يکي از کارکردهاي صله‌رحم را زيادي رزق و مال و دفع فقر دانسته و پيامبر اکرم فرموده‌اند صله‌رحم باعث زيادي عمر و از بين رفتن فقر مي‌شود.
خانه‌هاي کوچک
يکي از عواملي که گاه سبب ضعف يا قطع پيوند با خويشاوندان مي‌شود آپارتمان‌نشيني و کوچک شدن فضاي سکونت خانواده‌هاست. امروز گاهي روابط ميان خويشاوندان و دوستان به برگزاري ميهماني‌هاي تشريفاتي- بسته به توانايي مالي، شأن اجتماعي و سطح توقع طرفين- محدود مي‌شود که اين امر هزينه زيادي بر ميزبان تحميل مي‌کند. بديهي است برپايي اينگونه ميهماني‌ها و پذيرايي‌هاي همراه با تشريفات و چشم هم‌چشمي، مستلزم داشتن امکاناتي چون خانه مسکوني مناسب و بزرگ است. نبود اين امکانات فرد را از برقراري ارتباط صميمانه و مستحکم با خويشان و دوستان بازمي‌دارد؛ زيرا توان مقابله به مثل و پذيرايي مناسب را ندارد. از اينرو به قطع رابطه مي‌انجامد. بنابراين براي برقراري پيوندهاي خويشاوندي بايد از سطح توقع‌ها کاسته شود.
آفات زباني
از ديگر آسيب‌هاي اجتماعي روابط خويشاوندي، غيبت و ديگر گناهان زباني است که در بسياري موارد زمينه‌اي براي از بين بردن حقوق و آبروي مردم مي‌شود. در گفتگوهاي خويشاوندي ممکن است عده‌اي به مزاح تمسخر شوند و يا عيب‌جويي و غيبت روي دهد. همه اين رفتارها به شدت مذمت شده و در مقابل، براي رفتارهايي مانند رازداري، پوشاندن عيوب ديگران و احترام و اکرام مؤمنان، اجر و ثواب اخروي در نظر گرفته شده است. بنابراين بهتر است در گفت‌وگوي بين خويشاوندان مسائلي چون حفظ شخصيت مردم و عدم افشاء عيوب خود و ديگران و احترام بزرگترها رعايت شود. گفت‌وگوهاي فاميلي مي‌تواند حول محور درس آموختن از يکديگر، مشورت و استفاده از تجارب بزرگان فاميل باشد.
ارتباطات مجازي «اينترنت، تلفن همراه، پيامک» به جاي ارتباطات چهره به چهره
بسياري از افراد امروزه به جاي ديد و بازديد حضوري و جويا شدن از احوال خويشاوندان، از ارتباط مجازي استفاده مي‌کنند، در صورتي که در ديد و بازديد حضوري و چهره به چهره، برقراري ارتباطات و بيان احساسات و رفع مشکلات بهتر صورت مي‌گيرد و باعث استحکام روابط خانوادگي و ايجاد آرامش که از مهم‌ترين دلايل انجام صله‌رحم است مي‌شود اما به سبب دل‌مشغولي‌ها و يا اشتغال فراوان و کمبود وقت، دوري مسير و کم شدن حس مسئوليت‌پذيري نسبت به ديگران، اين ارتباط ديداري جاي خود را به ارتباط مجازي داده است.
با توجه به آثار و پيامدهاي زندگي مدرن کنوني و تأثيري که در رفت و آمدها و ارتباط با خويشان و آشنايان گذاشته است شاهد ضعف ارتباطات خويشاوندي در جهان معاصر و بويژه در جامعه اسلامي خود هستيم. از جمله نمودهاي بارز تغييرات اجتماعي بوجود آمده مرحله ديگري از تمدن بشري، تحت نام تمدن شهرنشيني صنعتي هستيم و جامعه اسلامي ما نيز به‌رغم تأکيد فراوان اسلام و جايگاه آداب اجتماعي در نظام ارزشي و هنجارهاي آن، به سبب وقوع برخي تغييرات ساختاري و متأثر شدن از برخي از جريانات وارداتي فرهنگي از اين عارضه ناخوشايند در امان نمانده است. ضعف توجه به تعاليم اجتماعي دين، عدم بهره‌گيري درست از آن در سازماندهي و مديريت زندگي پيچيده امروز، تنزل شأن و موقعيت ارزش‌هاي اخلاقي، مهاجرت، تقسيم کار صنعتي، فعاليت اقتصادي مستمر براي تأمين هزينه‌هاي معيشت با اجابت به حرص و طمع، کثرت ارتباطات بروني و از ميان رفتن بسياري از کارکردهاي شبکه خويشاوندي در عرف موجود، نگرش‌هاي محاسباتي و فردگرايي و تجمل‌گرايي، کمبود و کوچک شدن فضاي مسکوني، تأثيرپذيري از فرهنگ، دوري مسير، تکبر و فخرفروشي و بسياري از عوامل ديگر ادعاي فوق را تأييد مي‌کند. اميد است با تکيه بر ارزش‌هاي اخلاقي و مذهبي و برقراري سبک زندگي اسلامي و بازگرداندن اين ارزش‌ها به شالوده زندگي، بتوانيم نقش صله‌رحم را که از مهم‌ترين احکام الهي و قطع آن از گناهان کبيره و حرام است، رونق بخشيم.
چه بايد کرد؟
بحران‌هاي اجتماعي و رواني در جهان معاصر موجب تضعيف و تزلزل نهاد خانواده شده است، درپي اين بحران‌ها شاهد کاهش يا سقوط ارزش‌هاي اخلاقي و ديني هستيم که نهاد مقدس خانواده را دستخوش متلاشي شدن کرده و ارکان خانواده سنتي را تضعيف نموده و ساختار ديگري از خانواده پديد آورده است. بنابراين براي دوري از تزلزل نهاد خانواده، نقش پدر و مادر بسيار مهم است. بهترين الگو براي فرزندان، پدران و مادران هستند، براي رونق صله رحم نيازمند دوري از تجمل‌گرايي و فردگرايي و پيوستن به باورهاي مذهبي و اخلاقي هستيم، بايد تلاش شود تا سبک زندگي اسلامي دوباره احيا شود، آغاز آن از عملکرد پدر و مادر در خانه پي‌ريزي مي‌شود تا رفته‌رفته به جامعه سرايت کند، همان‌طور که رهبر معظم انقلاب هم تأکيد فراواني در برقراري سبک زندگي اسلامي داشته‌اند اين مسئله در پيشرفت جامعه و سعادتمندي آن نقش بسزايي دارد. به اعتقاد ايشان بايد سبک زندگي اسلامي در مقام نظر و تفکر سامان يابد و در تفکر ديني نوع صله‌رحم تبيين شود، از سوي ديگر صله رحم در تعميق سبک زندگي اسلامي تأثير ژرف دارد، مشروط بر آنکه صله‌رحم برگرفته از روش و بينش قرآني و ديني باشد.
منابع:
1- ارکاني بهبهاني، م، بي‌تا، آداب معاشرت با خويشاوندان، موسسه پاسدار اسلام، بي‌جا.
2- گناهان کبيره: ج1، ص164.
3- حسين‌زاده، ع، بي‌تا، خانواده موفق- ارتباط والدين و فرزندان، مؤسسه آموزشي و پرورشي امام‌خميني کاشان.
4- راغب اصفهاني، بي‌تا، مفردات الفاظ قرآن، تهران، مرتضوي.
5- مصطفوي، حسن، التحقيق في کلمات القرآن کريم، بي‌جا، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.