فعاليت های رسانه ای واجب كفايی

فقه رسانه؛ بايدها و نبايدها -2

نويسنده: خليل منصوری

در نخستين بخش اين مطلب، مقدماتي پيرامون چيستي فقه، منابع و مباني فقه و اجتهاد و جايگاه رسانه در فقه مورد بررسي قرار گرفت اينک ادامه مقاله از نظر خوانندگان عزيز می‌گذرد.

نسبت فقه رسانه با اخلاق رسانه ای

يکي از مسايل و موضوعاتي که بايد مد نظر قرار گيرد، تبيين رابطه ميان فقه رسانه و اخلاق رسانه است. مي دانيم که اخلاق مجموعه اي از بايدها و نبايدهايي است که فطرت انسان بدان گرايش دارد. انسان با چراغ عقل و راهنمايي دروني فطرت به بايدها و نبايدهايي مي رسد که در ميان بشريت که بر فطرت خود باقي مانده اند، يکسان و فراگير است.

اما فقه ، بايدها و نبايدهايي است که شارع به عنوان مالک انسان وضع مي کند. البته بر اساس آموزه هاي قرآني، ميان دريافت ها و بايد و نبايدهاي فطري با احکام اسلامي مطابقت وجود دارد. (روم، 30)

اسلام بر اساس آنکه مطابق با فطرت است، همه احکام فطري را در قالب احکام خمسه شرعي با توجه به اهميت و ارزش گذاري متفاوت آن، تبيين کرده و حکم ارشادي فطرت را در قالب حکم مولوي شريعت اسلامي تعريف نموده است. اين گونه است که بايدها و نبايدهاي فطري که ضمانت اجرايي نداشتند، در قالب احکام خمسه داراي ضمانت اجرايي مي شوند.

به سخن ديگر، احکام فطري که در قالب بايدها و نبايدهاي اخلاقي است به دليل عدم ضمانت اجرايي مي توانست از سوي انسان ها ناديده گرفته و خطوط قرمز و زرد آن به عنوان خط سبز قلمداد شده و از آنها عبور شود؛ زيرا در صورت عبور از احکام فطري تنها سرزنش و توبيخ و در برخي از موارد طرد اجتماعي انجام مي شود؛ اما وقتي در قالب احکام خمسه در مي آيد، عبور از آنها در حکم گناه و برخي از موارد جرم تلقي مي شود و مؤاخذه و مجازات و کيفر دنيوي در قالب حد و ديات و عذاب هاي اخروي را به دنبال دارد. در حقيقت شارع حکم ارشادي فطرت را به عنوان حکم مولوي جعل و وضع مي کند و براي آن ضمانت اجرايي در قالب گناه و جرم تعريف مي کند.

مشروعيت رسانه از منظر اسلام

رسانه همانند هر ابزار و فعاليت ديگري دو چهره مثبت و منفي دارد. از آنجا که رسانه به ويژه در جهان امروز، بزرگترين ابزار تأثير فرهنگي و تعليم و تربيت، گفتمان سازي، سبک سازي زندگی، افکار سازي و تغيير عقايد و افکار و رفتار است و انواع پيام ها از راه رسانه تبادل مي شود، در همه عرصه هاي زندگي بشر حضور و نفوذ مستقيم و غيرمستقيم دارد و در حوزه هاي نظامي و جنگ نرم و سخت مورد توجه همگان از عالي ترين دارندگان نقش اجتماعي يعني رهبران تا کارگزاران و توده هاي مردم است. از همين رو بايد از سوي رهبران اجتماعي مسلمان نيز در دستور کار قرار گيرد.

خداوند در آيه 60 سوره انفال مي فرمايد: و هر چه در توان داريد از نيرو و اسبهاي آماده بسيج كنيد، تا با اين [تداركات‌]، دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان‌] ديگري را جز ايشان- كه شما نمي‌شناسيدشان و خدا آنان را مي‌شناسد- بترسانيد. و هر چيزي در راه خدا خرج كنيد پاداشش به خود شما بازگردانيده مي‌شود و بر شما ستم نخواهد رفت.

در جهان معاصر رسانه هم در قالب ابزار دفاعي و هم ابزار هجومي مورد کاربرد است و نمي توان نقش رسانه را به عنوان يک وسيله دفاعي و حتي هجومي ناديده گرفت.

البته در اسلام هرگز هدف وسيله را توجيه نمي کند و به هر ابزار و وسيله اي مشروعيت نمي بخشد. لذا براي ابلاغ پيام نمي توان از ابزارهاي نامشروعي چون سکس استفاده کرد و پيام حق و مشروع و انساني را از اين راه به ديگران منتقل کرد.

شکي نيست که رسانه و ابزارهاي رسانه اي در نشر فضيلت و گسترش فلسفه دين و احقاق حقوق و گسترش فرهنگ عدالت خواهي و ستم ستيزي نقش اساسي دارد و مهمترين ابزار آموزشي و پرورشي در جهان امروز است. پس در مشروعيت آن به عنوان يک ابزار کارآمد و مفيد و سازنده شکي نيست.

اما اين مشروعيت - چنانکه خواهد آمد - داراي خطوط قرمز و زردي در قالب محرمات و مکروهات است. در يک جمله کوتاه اگر بخواهيم حکم فقه اسلامي را به رسانه و ابزارهاي پيام رساني در جهان امروز بيان کنيم، بايد حکم اباحه و جواز را براي کليت آن داشته باشيم.

در مشروعيت يا عدم مشروعيت هر ابزاري از جمله ابزار رسانه و فعاليت هاي آن بايد به کارکردهاي آن توجه داشت؛ زيرا اين کارکردها است که نه تنها مشروعيت و عدم مشروعيت اسلامي يک ابزار را مشخص مي کند، بلکه وضعيت مشروعيت و ابعاد فقهي آن را در چارچوب حالات احکام خمسه نيز روشن مي سازد.

مهم ترين کارکردهاي ابزارهاي رسانه اي شامل موارد زير است:

الف. روشن ساختن افکار عمومي و بالا بردن سطح معلومات و دانش مردم در مسائل گوناگون خبري، انتقادي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي، کشاورزي، فرهنگي، ديني، علمي، فني، نظامي، هنري، ورزشي و نظاير اينها؛

ب. پيشبرد اهداف اسلام و گفتمان و سبک زندگي اسلامي و تبيين آن براي همه اقشار مختلف مردم با اهتمام به تفاوت هاي فرهنگي و فکري و فهم و رفتار؛

ج. تلاش براي نفي مرزبندي هاي کاذب و تفرقه انگيز و قرار ندادن اقشار مختلف در تقابل و مقابل هم؛

د. مبارزه با مظاهر فرهنگ استعماري از جمله اسراف، تبذير، اعمال بيهوده، تجمل پرستي، اشاعه فحشا و مانند آنها و نيز ترويج و تبليغ فرهنگ اصيل اسلامي و گسترش فضايل اخلاقي و رفتارهاي هنجاري.

دلايل وجوب کفائی فعاليت های رسانه ای

از آيات قرآن و روايات اسلامي مي توان دريافت که فعاليت هاي رسانه اي در راستاي ابلاغ دين و گفتمان و فرهنگ اسلامي و تعليم و تربيت الهي اسلامي، از واجبات کفايي است.

برخي دلايل وجوب کفايي فعاليت هاي رسانه اي و استفاده از ابزارهاي رسانه آن شامل ادله قرآني و روايي زير است:

1- آيه استعداد: و هرچه در توان داريد از نيرو و اسب هاي آماده بسيج کنيد، تا با اين تدارکات، دشمن خدا و دشمن خودتان و دشمنان ديگري را غير از آنان - که شما نمی‌شناسيدشان و خدا آنان را مي شناسد- بترسانيد و هرچيزي در راه خدا خرج کنيد پاداشش به خود شما بازگردانيده مي شود و بر شما ستم نخواهد رفت. (انفال، آيه 60) بی‌گمان يکي از مهمترين ابزارهاي دفاعي و حتي تهاجمي در دنياي معاصر، ابزار قدرتمند رسانه است که در جنگ نرم و تغيير افکار و تسخير قلوب بسيار نقش اساسي دارد و می‌تواند فلسفه و گفتمان و سبک زندگي انسان ها را تغيير دهد و موقعيت دشمن را به خطر اندازد و در جنگ نرم و رواني، دشمن را زمينگير يا وادار به عقب نشيني کند و موجبات ترس و وحشت آنان را فراهم آورد. پس رسانه به عنوان يک ابزار و وسيله دفاعي و تهاجمي بايد مورد استفاده قرار گيرد. از اين منظر فعاليت رسانه اي يک واجب کفايي است که بايد حتماً گروهي به آن وارد و در آن توانمند شوند.

2- دعوت به نيکی و امر به معروف و نهی از منکر: يکي از واجب هاي عمومي مسلمانان امر به معروف و نهي از منکر است که اين وظيفه براي بخشي از جامعه به عنوان يک وظيفه سازماني تعريف مي شود. از اين رو خداوند فرمان مي دهد تا از امت بخشي به عنوان دعوت کننده به خير و آمران به معروف و ناهيان از منکر مسئوليت اجتماعي در اين زمينه را به عهده گيرند. شايد ابزار رسانه يکي از مهم ترين ابزارهايي باشد که مي تواند دعوت کننده مردم به خير و نيز امر به معروف و نهي از منکر باشد. بر اين اساس ابزار رسانه در جهان معاصر به عنوان کاربردي ترين ابزار دعوت به خير بايد مورد استفاده برخي از اقشار جامعه قرار گيرد. اين بايد در حد واجب کفايي قابل اثبات است. خداوند مي فرمايد: و بايد از ميان شما، گروهي، مردم را به نيکي دعوت کنند و به کار شايسته وادارند و از زشتي بازدارند و آنان همان رستگارانند. (آل عمران، آيه104)

3- آيه نفر: يکي از ادله اي که براي فعاليت هاي رسانه مي توان به آن استناد کرد، آيه نفر است. خداوند مي فرمايد: و شايسته نيست مؤمنان همگي کوچ کنند. پس چرا از هر فرقه‌اي از آنان، دسته اي کوچ نمي کنند تا در دين با ژرف نگري و فهم عميق از آن آگاهي پيدا کنند و قوم خود را وقتي به سوي آنان بازگشتند بيم دهند، شايد که آنان [از کيفر الهي] بترسند؟ (توبه، آيه102)

اين آيه بيان مي کند بر گروهي از مؤمنان است که تا سرزمين هاي خويش به سوي مرکز اسلام کوچ کرده و در دين تفقه نمايند و سپس به ميان قوم بازگردند و مردم را انذار کنند. يکي از روش هاي انذاري بهره گيري از رسانه و فعاليت هاي رسانه اي است.

4- آيه تعليم و تزکيه: در قرآن يکي از وظايف مهم پيامبران(ع) تعليم و تزکيه دانسته شده است. البته نوع تعليم و تزکيه آنان با تعليم و تزکيه ديگران تفاوت ماهوی دارد؛ زيرا آنان در تعليم و تزکيه خود در جان مردمان تصرفاتي نيز دارند که براي مؤمنان در درجات پائين شدنی است. خداوند مي فرمايد: اوست آن کس که در ميان بي سوادان فرستاده اي از خودشان برانگيخت، تا آيات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب حکمت به آنها بياموزد و آنان قطعاً پيش از آن، در گمراهي آشکاري بودند. (جمعه، آيه2) همچنين خداوند مي فرمايد: پروردگارا، در ميان آنان، فرستاده اي از خودشان برانگيز تا آيات تو را بر آنان بخواند و کتاب و حکمت به آنان بياموزد و پاکيزه شان کند، زيرا که تو خود، شکست ناپذير حکيمي.» (بقره، آيه129) آيات ديگري چون آيه 151 سوره بقره و 164 سوره آل عمران نيز همين معنا و مفهوم را بيان مي کند. از اين آيات به دست مي آيد که تزکيه و تعليم نقش اساسي در اسلام داراست و هر کسي موظف است تا اين مسئوليت را در حد توان خود انجام دهد. براي انجام اين مسئوليت نياز است تا از همه ابزارها از جمله ابزار بسيار مهم و کارآمد رسانه اي بهره برد.

5- آيه دعوت: از ديگر ادله اي که مي توان به آن براي اثبات بهره گيري از ابزار رسانه و فعاليت هاي رسانه اي به عنوان يک واجب کفايي اشاره کرد، آيه دعوت است. خداوند می‌فرمايد: با حکمت و اندرز نيکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آنان به شيوه اي که نيکوتر است مجادله نماي. در حقيقت، پروردگار تو به حال کسي که از راه او منحرف شده داناتر و او به حال راه يافتگان نيز داناتر است. (نحل، آيه125) اين آيه هر چند خطاب به پيامبر(ص) است، ولي هر مسلماني در مقام دعوت بايد از روش هاي متنوع از جمله روش هاي مطرح در اين آيه براي تبليغ دين و دعوت مردم به حکمت الهي بهره برد که از جمله آنها بهره گيري از روش‌های رسانه ای است.

6. آيه تبليغ: يکي از ادله براي وجوب کفايي بودن استفاده از ابزار رسانه و فعاليت هاي رسانه اي، تبليغ دين به عنوان يک وظيفه و تکليف الهي است. خداوند مي فرمايد: همان کساني که پيام هاي خدا را ابلاغ مي کنند و از او مي ترسند و از هيچ کس جز خدا بيم ندارند و خدا براي حسابرسي کفايت مي کند. (احزاب، آيه 39) اين آيه هر چند به طور مستقيم امر به تبليغ نمي کند، بلکه با جمله خبري که در طلب قوي تر است بيان مي کند که کساني هستند که به امر تبليغ رسالات الهي مي پردازند. از جمله اين افراد مي توان به کساني اشاره کرد که با ابزار رسانه به تبليغ دين مي پردازند.
7. جهاد علمی: جهاد علمي يکي از وظايف هر مسلماني است تا افزون بر دفع شبهه بر اساس آموزه هاي قرآني، با تلاش و مجاهدت، مردم را نسبت به آموزه هاي قرآن آشنا و آنان را به سمت فلسفه و سبک زندگي اسلامي و قرآني دعوت کنند. خداوند مي فرمايد: و جاهدهم به جهادا کبيرا؛ پس، از کافران اطاعت مکن و با [الهام گرفتن از] قرآن با آنان به جهادي بزرگ بپرداز. (فرقان، آيه 52) شکي نيست که يکي از ابزارهاي مهم در جهاد علمي، ابزار رسانه و فعاليت هاي رسانه اي است. از آنجا که جهاد علمي واجب است، اين واجب کفايي در حوزه رسانه نيز به عنوان مقدمه واجب و ابزار واجب، واجب مي شود.
8. کتابت و نگارش: قرآن اصل در وحي تمدن ساز و شريعت ساز را کتاب مي داند. (حديد، آيه 25) از اين رو بر ارسال رسولان همراه با انزال کتب تأکيد دارد؛ زيرا تمدن و حقوق و شريعت در قالب نوشتار مي تواند شکل گيرد و عنصر نگارش و نوشتار، عنصر اساسي مدنيت و تمدن است. اصول و قوانين شفاهي، تغييرپذير و فراموش شدني و غيرقابل استناد است، اما کتاب، قابل استناد است. شکي نيست که يکي از مهم ترين ابزارهاي رسانه اي کتابت و نگارش است. در آموزه هاي اسلامي بسيار بر نقش کتاب و نگارش و کتابت تأکيد شده است. خداوند در آيه نخست سوره قلم به قلم سوگند مي خورد و مي فرمايد: ن و القلم و ما يسطرون؛ نون و سوگند به قلم و آنچه مي نگارد. پيامبر(ص) مي فرمايد: قيدوا العلم بالکتابةً؛ علم را با نوشتن [آن] به بند بکشيد. (بحار الانوار، ج 2، ص 151) و نيز مي فرمايد: مؤمن چون از دنيا رود و برگه اي دانش دار از خود بر جای نهد، اين برگه در روز رستاخيز، ميان او و آتش دوزخ پرده اي شود و خداي خجسته و بزرگ براي هر حرفي که بر آن برگه نوشته شده باشد، شهري به فراخناکي هفت گيتي به وي بخشد (بحارالانوار، ج 2، ص 144) امام صادق(ع) نيز مي فرمايد: تأملي کن مفضل! از نعمت هاي الهي براي آدمي «نوشتن» است که به وسيله آن رخدادهاي گذشتگان براي بازماندگان و رويدادهاي زندگان براي آيندگان به بند کشيده می‌شود و نوشتارهاي علمي و اخلاقي و جز آن جاودانه مي ماند.» (مستدرک الوسائل، ج 13، ص 258)

9- حرمت کتمان: يکي از محرمات در اسلام، حرمت کتمان حق و آموزه هاي وحياني اسلام از مردم است. خداوند علماي يهودي را سرزنش مي کند که به کتمان حق می‌پرداختند. خداوند در قالب نهي از کتمان مي فرمايد: ولاتلبسوا الحق بالباطل و تکتموا الحق و انتم تعلمون؛ و حق را به باطل درنياميزيد و حقيقت را- با آنکه خود مي دانيد- کتمان نکنيد. (بقره، آيه 42) البته در اين آيه از آميزش حق و باطل براي ايجاد التباس نيز نهي شده است. شکي نيست که رسانه ها مهم ترين ابزار براي ارائه حق است، پس بهره گيري از رسانه واجب است تا حق کتمان نشود و به گوش همگان برسد. البته آميخته شدن حق و باطل نيز در رسانه بسيار محتمل است؛ و بايد مواظب بود تا گرفتار چنين گناهي نشد. خداوند کتمان کنندگان حق و آموزه هاي وحياني اسلام را ملعون مي داند و مي فرمايد: کساني که نشانه هاي روشن و رهنمودي را که فرو فرستاده ايم، بعد از آنکه آن را براي مردم در کتاب توضيح داده ايم، نهفته مي دارند، آنان را خدا لعنت مي کند و لعنت کنندگان لعنت شان می‌کنند. (بقره، آيه 159) از نظر قرآن عدم پوشش رسانه اي حقايق و سرپوش گذاشتن روي آن براي کسب درآمد، کاري بس نادرست است؛ بنابراين بايد به هر طريقي از جمله رسانه‌ها، حقايق به گوش مردم برسد. در اين باره آيات بسياري در قرآن وارد شده است. (بقره، آيه 174؛ نساء، آيات 37 و 42)

10- حرمت تحريف: از ادله تحريف نيز مي توان دريافت که فعاليت هاي رسانه اي در راستاي تبليغ دين و جلوگيري از تحريف يک واجب کفايي است. از نظر قرآن تحريف در همه ابعاد آن از جمله تحريف معنوي يعني يحرفون الکلم عن مواضعه، حرام است. البته کار تحريف از سوي عالمان انجام مي گيرد؛ زيرا تحريف معنوي از سوي کساني صورت مي گيرد که علم‌الکتاب داشته و به آموزه هاي وحياني آگاهي و علم دارند. براي جلوگيري از تحريف بايد کساني باشند تا تحريف کنندگان را به مردم معرفي و موارد و مواضع تحريفي را بيان کنند. شکي نيست که رسانه و فعاليت هاي رسانه اي مي توان جلوي تحريف و تحريف کنندگان را بگيرد همان طوري که جلوي کتمان حق را نيز مي تواند بگيرد.

ادله بسيار ديگري نيز مي توان در اين زمينه مطرح کرد که اصل بهره گيري از رسانه و ابزارها و فعاليت هاي رسانه اي را نه تنها جايز بلکه واجب کفايي قرار مي دهد. مي دانيم که از مهم ترين ابزارهاي تبليغي ابزارهايي چون تلاوت (بقره، آيات 129 و 151؛ آل عمران، آيه 164؛ جمعه، آيه2)، بيان و سخنوري و سخنداني (نساء، آيه 63؛ طه، آيات 27 و 28 و 44؛ نحل، آيه 35؛ نور، آيه 54)، شعر (شعراء، آيات 224 و 227)، جارچيان و مناديان (اعراف، آيات 111 و 112؛ شعراء، آيات 36 و 37)، نامه (نمل، آيات 28 تا 31) و مانند آنها است. همه اينها ابزارهاي رسانه اي هستند که در تلفن، تلويزيون، اينترنت و پست هاي الکترونيکي، سينما، روزنامه ها و مطبوعات و مانند آنها مي توان ردگيري و شناسايي کرد. امروزه رسانه ها همزمان همه اين اقسام ديداري و شنيداري را در اختيار مخاطب قرار مي دهند و پيام رسان مي تواند با اين ابزارها پيام خويش را به انواع گوناگون به گيرنده پيام برساند. پس مي توان گفت اگر اصل پيام رساني ديني يک واجب کفايي است، استفاده از اين ابزارهاي پيام رساني ديني نيز به عنوان مقدمه واجب کفايي، واجب است.

البته درباره تصوير و مجسمه سازي و شعر حرف و حديث بسيار است که آيا اينها می‌تواند به عنوان يک رسانه اسلامي عمل کند يا اينکه ذات اين امور مشکل داشته و حرام است و اسلام استفاده از هر ابزار مشروع و غيرمشروع براي رسيدن به هر هدف مشروعي را مشروع نمي داند؛ زيرا هدف هرگز وسيله را توجيه نمي کند و ابزار فساد و باطل را صحيح و حق نمي سازد.

روزنامه كيهان، شماره 21529 به تاريخ 16/10/95، صفحه 8 (معارف)