چکیده
قرآن کریم آخرین سروش آسمانی است که بر آخرین پیامبر؛ یعنی حضرت محمد(ص) فرود آمد و جهانیان را به نور و کمال هدایت کرد. قرآن نه فقط یک کتاب بلکه، یک معجزه است که نشانه صدق پیامبر(ص) می‌باشد و از این رو اعجاز قرآن از همان اوایل ظهور اسلام مورد توجه مسلمانان و مخالفان آنها قرار گرفت.
پس از آشنائی مسلمانان با علوم یونان و انطباق قرآن با علوم تجربی، نوع جدیدی از تفسیر قرآن پیدا شد که به نام تفسیر علمی خوانده شد که در قرن اخیر نیز اوج گرفت. در دامن تفسیر علمی، بعدی دیگر از اعجاز به نام معجزات علمی قرآن مطرح شد. اما متأسفانه برخی راه افراط و تفریط را در پیش گرفتند، به طوری که برخی بیش از 750 آیه قرآن را با علوم تجربی تطبیق کردند و آنها را اعجاز قرآن پنداشتند.
در این نوشتار، ضمن تبیین اعجاز علمی قرآن، ادعاهای نادرست را نیز نقد می‌کنیم.
مقدمه
در یکی از سایت‌های ضد دینی مقاله‌هایی تحت عنوان «بیگ بنگ در قرآن»و «قرآن و پیدایش جهان، قضیه پدید آمدن کائنات از دود» قرار داده شده که در آن نویسنده با مغالطه و تفسیر به رأی، شبهاتی را به قرآن کریم نسبت می‌دهد.
پیش از آنکه به نقد آنها بپردازیم بحث‌های مقدماتی در مورد اعجاز علمی قرآن را خواهیم داشت.
پیشینه بحث
هنگامی که خورشید اسلام طلوع کرد و مسلمانان با فتوحات عظیم در قرن اول هجری، با افکار نو و ادیان دیگر آشنا شدند، تبادل فرهنگی بین اسلام و دیگر ادیان و تمدن‌های ایران، روم و یونان آغاز شد به طوری که با ترجمه آثار دیگر ملل در قرن دوم شدت گرفت. در قرن چهارم نیز در آثار مکتوب "بوعلی‌سینا" (370-438ق) این امر کاملاً مشهود است.
البته ترجمه آثار غیر مسلمانان موجب شد تا تعارضاتی بین ظاهر بعض آیات قرآن و علوم ترجمه‌ای به نظر آید که برخی از مسلمانان برای رفع این معضل به انطباق آیات قرآن با علوم تجربی پرداختند.
علامه طباطبائی می‌نویسد: «در دوره‌های اخیر مسلک تازه‌ای در تفسیر قرآن، بر مسلک‌های سابق افزوده شد و آن اینکه جمعی از کسانی که در زمره مسلمانانند با مطالعات علوم طبیعی که براساس حس و تجربه بنا شد خواستند حقائق قرآنی را با اصول علمی تفسیر کنند. لذا تفسیر آنها سر از تطبیق در آورد، روی همین جهت بسیاری از آیات قرآن را تأویل کرده‌اند.»
[1]در یک قرن اخیر نیز، تفسیر علمی و اعجاز علمی قرآن مورد توجه مسلمانان قرار گرفت و کتاب‌های زیادی در این مورد نوشته شد مانند تفسیر جواهر القرآن طنطاوی.
در میان خاورشناسان، "موریس بوکای" از جمله کسانی است که با رویکردی مثبت به اشارات علمی قرآن نگریسته و در برخی موارد به صراحت اذعان داشته است که قرآن مطالبی علمی را بیان کرده که تا قرن‌ها بعد برای انسان ناشناخته بوده است.
[2]اعجاز قرآن کریم و ابعاد آن
معجزه در اصطلاح عبارت است از امر خارق‌العاده‌ای که برای اثبات ادعای نبوت آورده می‌شود، به طوری که موافق ادعا بود و شخص دیگری نتواند مثل آن را انجام دهد؛ بلکه همه در آوردن آن عاجز باشند.
[3] دلیل اعجاز قرآن نیز تحدّی و مبارزه طلبی خود قرآن است.
[4]برای اعجاز قرآن، ابعاد گوناگونی بر شمردند مانند؛ فصاحت و بلاغت، سبک و نظم خاص، شیرینی و جذبه یا موسیقی خاص قرآن، معارف عالی از یک فرد اُمی، خبرهای غیبی از گذشته و آینده، قوانین محکم و عدم اختلاف در قرآن، اسرار خلقت در قرآن یا اعجاز علمی.
در این میان اعجاز علمی قرآن در قرن اخیر بین مفسران جایگاه ویژه‌ای یافته است؛ به جهت آنکه علوم تجربی تکامل یافته و رازهای علمی قرآن را آشکار ساخته است، و این در حالی بود که کتاب مقدس (تورات و انجیل) هر روز با پیشرفت علوم، عقب نشینی کرده و تحریفات آن برملا گردید. از این رو مفسران در مواردی متعدد به اعجاز علمی قرآن اشاره کردند.
[5]نظریه‌های علمی درباره پیدایش جهان
در مورد پیدایش جهان، چند دیدگاه عمده در بین کیهان‌شناسان وجود دارد که عبارتند از:
1ـ نظریه مهبانگ (انفجار بزرگ یا Big bang): این نظریه از سال 1900 میلادی پیشنهاد شد و هم اکنون از سوی اکثر اخترشناسان به عنوان بهترین نظریه موجود تلقی می‌شود. خلاصه این نظریه آن است که حدود بیست میلیون سال قبل تمام ماده و انرژی موجود در جهان، در نقطه‌ای بسیار کوچک و فشرده متمرکز بوده است. این نقطه کوچک و بی‌نهایت چگال و مرکب از ماده و انرژی، با سرعت نزدیک به سرعت نور در همه سو منتشر شد. پس از مدت کمی، ماده و انرژی از هم تفکیک شدند و تمام اجزاء گوناگون جهان امروز از درون این انفجار نخستین بیرون ریخته‌اند.
[6] 2ـ نظریه حالت پایدار: در سال 1940 میلادی توسط "فردهویل"، اختر فیزیک‌دان انگلیسی پیشنهاد شد. خلاصه این نظریه آن است که جهان نه تنها از نظر فضایی یکنواخت است (اصل کیهان‌شناسی)، بلکه در طول زمان نیز تغییر ناپذیر هست. این نظریه به حادثه خاصی نظیر انفجار بزرگ وابسته نیست. در این نظریه ستاره‌ها و کهکشان‌ها ممکن است تغییر کنند اما در هر زمان، تصویر کلی جهان با تصویر امروزی آن، تفاوتی ندارد.
[7]3ـ نظریه پلاسما: تعداد کمی از اخترشناسان، خلقت جهان را با مدل "هانس آلفون" دانشمند سوئدی می‌بینند. خلاصه این نظریه آن ست که 99 درصد جهان قابل مشاهده (عمدتاً ستارگان) از پلاسما ساخته شده است. پلاسما گاز یونیده‌ای است که بارهای الکتریکی آن از هم جدا شده‌اند. همچنین، پلاسما را گاهی حالت چهارم ماده می‌دانند. صاحبان این نظریه معتقند که انفجار بزرگ هیچ گاه رخ نداده است، بلکه جهان ازلی بوده و به وسیله نیروی برقاطیس اداره می‌شود. پس جهان آغازی معین و انجامی قابل پیش بینی ندارد.
[8]4ـ کهبانگ (انفجار کوچک): گروهی از اخترشناسان می‌گویند ماده بطور پیوسته در خلال انفجارهای کوچک خلق شده‌اند. در این نظریه جهان به تدریج انبساط می‌یابد و کهکشان‌ها شکل می‌گیرند.
[9]5ـ نظریه لاپلاس
[10] (1749-1827م): در قرن هیجدهم میلادی "لاپلاس" فرانسوی، عالم مشهور ریاضیات و هیئت، به استناد اصل گازی بودن سحابی‌ها و اینکه عده زیادی از آنها کشف شده بود، این فرضیه را اعلام نمود که عموم کرات آسمانی در ابتدای خلقت،از توده‌های گاز بوده، پس از جدا شدن از یکدیگر و از دست دادن التهاب اولیه، رفته رفته سرد شده و کرات امروزی را تشکیل داده‌اند.
[11]اعجاز علمی
توافق قرآن با علوم جدید، بر سر یک مطلب علمی، اعجاز علمی قرآن را اثبات می‌کند، ولی ناگفته نماند که اعجاز قرآن، منحصر در همین بعد آن نیست. پس اگر مطالب علمی قرآن توسط علوم تجربی، مورد تأیید قرار نگرفت، موجب بی‌اعتباری قرآن نمی‌شود؛ چون اعجاز قرآن از راه‌های متعدد ثابت شده است و اگر از لحاظ علمی هم، در بعضی موارد اثبات شود شاهد دیگری بر اعجاز آن است. اما اینکه مقصود از اعجاز علمی قرآن چیست دو احتمال وجود دارد:
الف) راز گویی علمی باشد؛ یعنی مطلبی علمی را که قبل از نزول آیه کسی از آن اطلاع نداشته بیان کند، به طوری که مدت‌ها بعد از نزول آیه مطلب علمی کشف شود، و این مسأله علمی طوری باشد که با وسایل عادی که در اختیار بشر عصر نزول بوده قابل اکتساب نباشد.
[12]ب) اخبار غیبی در مورد وقوع حوادث طبیعی و جریانات تاریخ باشد، که در هنگام نزول آیه کسی از آن اطلاع نداشته باشد و پس از خبر دادن قرآن طبق همان خبر واقع شود؛ و این خبر طوری باشد که به وسیله وسایل عادی قابل پیش بینی نباشد.
تذکر مهم: ما معتقدیم که قرآن کتاب هدایت برای انسان‌ها است و حاوی تمام چیزهایی است که بشر در حوزه ایمان و عمل بدان‌ها نیاز دارد. به نظر ما قرآن یک دائرة المعارف علمی نیست و نباید قرآن را الزاماً با نظریه‌های متغّیر علمی تطبیق داد. از طرف دیگر نمی‌توان کتمان کرد که در قرآن اشاره‌های مکرّر به پدیده‌های طبیعی شده است، اما اینها برای تعلیم علوم طبیعی نیست؛ بلکه هدف آنها عمدتاً توجه به عظمت خلقت و در نهایت نزدیکی به خالق جهان است.
[13]نقد و بررسی
ادعاهای مطرح شده در هر دو مقاله، بدون دلیل بوده و نویسنده آن سعی دارد که اعجاز علمی قرآن را فقط با طرح شبهاتی به چالش بکشاند، ما به نقد و بررسی آن شبهات می‌پردازیم:
1. آیه‌ای که از آن برای اثبات معجزه علمی قرآن استفاده می‌شود از این قرار است:
«أَوَ لَمْ یَرَ الّذینَ کَفَرُوا أَنّ السّماواتِ وَ اْلأَرْضَ کانَتا رَتْقًا فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلّ شَیْ‌ءٍ حَیّ أَفَلا یُؤْمِنُونَ »
[14]قبل از هر بحثی این آیه می‌گوید: آیا کافران ندیدند که آسمان‌ها و زمین به هم پیوسته بودند و ما آنها را از یکدیگر باز کردیم؟ آیا واقعاً خالق کائنات فکر می‌کند کافران این اتفاق را اگر هم افتاده باشد دیده باشند؟
نقد:
اولاً؛ گرفتن یک آیه و عدم توجه به آیات دیگر نمی‌تواند ما را به بیان قرآن نزدیک کند و برای به دست آوردن دیدگاه قرآن باید همه آیات در این مورد را بررسی کرد.
ثانیاً؛ باید توجه داشت که قرآن را نباید مانند کلمات مادی تفسیر کرد بلکه باید در کلام الهی دقت بیشتری نشان داد؛ زیرا از دیدگاه مفسران، مراد از رؤیت به معنای ظاهری دیدن نمی‌باشد؛ بلکه معنای آن، علم فکری است و اگر آن را رؤیت نامید به خاطر این است که علم فکری در هر امری آن را مانند رؤیت، محسوس می‌سازد.
[15]درست است که این علم و آگاهی برای همه نیست و تنها دانشمندانند که می‌توانند درباره گذشته زمین و آسمان آگاهی‌هائی پیدا کنند، ولی می‌دانیم قرآن کتاب یک قرن و یک عصر نیست، بلکه راهنما و راهگشای انسان‌ها در تمامی قرون و أعصار است.
[16] 2. مدعیان اینکه قرآن بیگ بنگ را پیش‌بینی کرده است می‌گویند این آیه از «سینگولاریتی» سخن می‌گوید، و در زمان سینگولاریتی زمین و آسمان یکی نبودند، اساساً زمینی وجود نداشته است که بخواهد با آسمان یکی باشد؟
نقد:
این مطلب یکی از اشتباهات نویسنده است که آیه را با فهم خودش ترجمه می‌کند؛ زیرا مراد آیه از «کانَتا رَتْقًا فَفَتَقْناهُما» این است که زمین و آسمان باران و گیاه نداشتند و ما آنها را گشودیم و باز کردیم. ما از آسمان باران فرو فرستادیم و از دل زمین گیاه رویاندیم و این شرایط شگرف و بهت‌آور را پدید آوردیم.
[17]همچنین ادعای مطرح شده و نسبت دادن آیه به زمان سینگولاریتی، تنها یک احتمال است که از سوی کسانی که ادعای اعجاز علمی قرآن کرده بودند مطرح شد. آیت‌ا... معرفت می‌گوید: هدف قرآن در مورد پیدایش جهان بیان مطالب علمی نبوده است؛ اما اشاراتی به فتق آسمان‌ها داشته است و حقیقت آن برای ما روشن نیست، هر چند که نظریه‌های علمی هم با آن موافق است؛ اما ما به تطبیق این نظریات با قرآن نمی‌پردازیم.
[18]3. داستان خلقت جهان در قرآن ریشه در اساطیر باستانی منطقه دارد. بنابراین ماجرای جدا شدن زمین از آسمان‌ها ارتباطی به بیگ بنگ ندارد و از اساطیر و افسانه‌های ملل مجاور اعراب به قرآن راه یافته است؟
نقد:
اولاً؛ پاسخ این شبهه را خود قرآن در آیات 4-6 سوره فرقان می‌دهد، آنجا که آیات شریفه ادعای مشرکین سابق و شبهه افکنان لاحق را بر إفک بودن و اساطیر بودن قرآن را رد می‌کند؛ زیرا قرآن کریم، کتابی نازل شده از ناحیه خدای سبحان بوده که متضمن اسراری از آسمان و زمین است.
ثانیاً؛ هیچ مفسر شیعی به طور قطع و یقین نگفته است که مراد این آیه، بیگ بنگ می‌باشد؛ بلکه خداوند در صدد متوجه کفار به جهان خلقت و پی بردن به خالق آن بوده است.
ثالثاً؛ اگر مطلبی را قرآن خبر داد که قبلاً در کتاب‌های آسمانی گذشته به آن اشاره شده است و یا در مراکز علمی یونان و ایران و ... در لابلای کتاب‌های علمی و آراء دانشمندان آمده است و یا مطلبی باشد که طبیعتاً و یا به صورت غریزی قابل فهم بوده است. این امور معجزه علمی محسوب نمی‌شود؛ بلکه رازگویی علمی است.
[19]4. در آیه 11 سوره فصلت، الله با چیزی که وجود ندارد صحبت می‌کند و به آن می‌گوید بوجود بیا! و با چیزی که وجود ندارد نمی‌توان صحبت کرد. جالب‌تر اینجا است که آسمان جواب هم می‌دهد.
نقد:
اولاً، این سخن که چیزی وجود نداشت صحیح نیست؛ زیرا آیه 9 و 10 همین سوره از زمین و خلقت آن می‌گوید. در آیات مورد بحث آفریدگار جهان از کار آفرینش به فرمان و فرمانبرداری تعبیر می‌کند،
[20] درست بسان آیه:
« إنّما أَمرُهُ إذا أَرادَ شَیْئًا أَن یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ »
[21]ثانیاً، مراد از فرمان الهی، کلمه و امر تکوینی است که خداوند هنگام ایجاد موجودی صادر می‌کند و مجموع دو جمله «إئتیا...» و جمله «أتَینا...» که اولی فرمان خدا و دومی پاسخ زمین و آسمان است، صفت ایجاد تکوین را ممثل می‌کند، تا فهم مردم ساده آن را درک کند. و به طوری که از کلام خدای تعالی استفاده می‌شود، علم را برای تمامی موجودات قائل است، چیزی که هست سخن گفتن خدا با هر چیزی به حسب حال آن چیز و مناسب با آن است.
[22]5. در آیه 9 فصلت اظهار می‌شود که زمین در 2 روز آفریده شد، و طبق آیه 10 خدا کوه‌ها و برکات روی زمین را در چهار روز بعد می‌آفریند. در اینجا به روشنی تنظیم زمانی را در آیه‌ها می‌بینیم. سپس در آیه‌های 11 و 12 بقیه جهان آفریده می‌شوند؛ یعنی در حالیکه زمین و کوه‌ها وجود داشتند. در همان زمان بقیه جهان دود یا گاز بوده است. در اینجا می‌بینیم نه تنها ادعای پیش‌بینی قرآن در رابطه با کشفیات علوم جدید با سر به زمین می‌خورد؛ بلکه اشتباه غیر قابل تکذیب قرآن در وجود داشتن زمین قبل از بقیه دنیا بخوبی مبرهن است.
نقد:
اولاً؛ در مورد مراحل خلقت ممکن است دوران‌های خلقت آسمان‌ها و زمین را از منظرها و حیثیت‌های مختلف، تقسیم‌بندی‌های متفاوتی کرد، که ریشه همه اختلافات در نظریه‌های علمی نسبت به مراحل آفرینش جهان همین مطلب است.
گاهی تقسیم‌بندی براساس گاز ـ مایع ـ جامد، و گاهی براساس کرات آسمانی ـ زمین ـ انسان، و گاهی براساس موجودات بی‌جان و جان‌دار صورت می‌گیرد. پس اشکالی ندارد که علوم کیهان‌شناسی و زمین‌شناسی و زیست‌شناسی، مراحل خلقت را به گونه‌ای متفاوت با قرآن یا کتاب مقدس تقسیم کرده باشند. تفاوت تقسیم بندی از لحاظ طول دوره‌ها مستلزم تعارض علم و دین نیست؛ چون هر کدام از تقسیم‌بندی‌ها از دیدگاه خاصی صورت می‌گیرد.
همچنین تعیین مراحل و دوره‌ها امری نسبی و اعتباری است، لذا گاهی در یک موضوع ثابت، تقسیم‌بندی مراحل متفاوت می‌شود و هر کدام از زاویه خاصی به موضوع می‌نگرد.
ثانیاً، از آنجا که مطالب قرآن در مورد خلقت آسمان‌ها و زمین به صورت کلی و مجمل است؛ تطبیق قطعی آن با نظریه علمی خاص در باب مراحل پیدایش جهان صحیح به نظر نمی‌رسد. بلی، اگر مثلاً بگوئیم محتمل است که مقصود از دخان همان مراحل گازی بودن جهان باشد اشکال ندارد.
نتیجه گیری:
این کتاب آسمانی (قرآن) تنها یک معجزه نیست؛ بلکه هزاران اعجاز دارد که از عظمت و ملکوت آن سرچشمه گرفته است، معجزه متنی، اجتماعی، علمی و ... که با گذشت سال‌ها و قرن‌ها،هر یک شناخته‌تر و ایمان به این کتاب آسمانی بیشتر می‌شود.
چگونگی پیدایش جهان از اندیشه‌هایی بوده که همیشه فکر بشر را مشغول کرده است. قرآن کریم نیز در آیات متعددی اشاراتی به این مسأله کرده است و دانشمندان کیهان‌شناس نیز در این باره نظریاتی ابراز کرده‌اند و حتی بعضی صاحب نظران خواسته‌اند با انطباق آیات قرآن با برخی از این نظریات علمی، اعجاز علمی قرآن را اثبات کنند که این مطلب را نقد و بررسی کردیم.
همچنین یکی از ابعاد اعجاز قرآن، بُعد علمی آن است و مراد از آن، وجود آیاتی است که نوعی رازگویی علمی است؛ یعنی مطلبی علمی را که قبل از نزول آیه، کسی از آن اطلاع نداشته، بیان می‌کند و ممکن است مدت‌ها بعد از نزول آن از سوی دانشمندان علوم تجربی کشف شود.
منابع و مآخذ
- 1. قرآن کریم.
- 2. ابوبلاکر، اریک؛ فیزیک نوین، ترجمه بهروز بیضاوی، تهران، [بی‌نا]، [بی‌تا]، اول.
- 3. ویلیام هاوکینگ، استفن؛ تاریخچه زمان، ترجمه داد فرما، تهران، سازمان انتشارات کیهان، 1372ش، اول.
- 4. امیری آرا، حسن؛ آیه‌های بیداری، پژوهشی پیرامون اعجاز علمی قرآن، قم، صالحان، 1382ش، اول.
- 5. بهجت‌پور، عبدالکریم و همکاران؛ تفسیر موضوعی قرآن کریم، قم، معارف، 1385ش، چهارم.
- 6. بوکای؛ مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح الله دبیر، تهران، [بی‌نا]، [بی‌تا]، اول.
- 7.خویی، سیدابوالقاسم؛ البیان فی تفسیر القرآن، قم انوار الهدی، 1401ق، اول.
- 8. رضائی اصفهانی، محمدعلی؛ پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، رشت، کتاب مبین، 1380ش، اول.
- 9. رضائی‌فر، جعفر؛ قرآن و آخرین پدیده‌های علمی، اعجازهای علمی قرآن، تهران، فوتران، 1375ش، اول.
- 10. ری ویلار و دیگران؛ کیهان و راه کهکشان، ترجمه سید محمدامین محمدی، تهران، [بی‌نا]، [بی‌تا]، اول.
- 11. طباطبایی، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1378ش، یازدهم.
- 12.طبرسی، فضل‌بن حسن؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ترجمه علی کرمی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380ش، اول.
- 13. طنطاوی جوهری؛ الجواهر فی تفسیر القرآن الکریم، قم، دارالفکر، [بی‌تا]، اول.
- 14. فیض کاشانی، محمدحسن؛ الصافی فی تفسیر القرآن، تهران، المکتبه الاسلامیه، 1393ق، اول.
- 15.گلشنی، مهدی؛ قرآن و علوم طبیعت، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1384ش، سوم.
- 16. مرکز فرهنگ و معارف قرآن (جمعی از نویسندگان)؛ دائرة المعارف قرآن کریم، قم، هنر تبلیغات حوزه، 1382ش، اول.
- 17.معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه النشر الاسلامیه، 1411ق، اول.
- 18.مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1380ش، نوزدهم.
- 19.میرمحمدی، ابوالفضل؛ تاریخ و علوم قرآن، قم، انتشارات اسلامیه، 1363ش، اول.
- 20. نیازمند شیرازی، یدالله؛ اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، تهران، محمدی، 1358ش، ششم.
پی نوشت:
-
[1] . المیزان، ج1، مقدمه کتاب، ص 6.
-
[2] . تفسیر موضوعی قرآن کریم، ص 152.
-
[3] . ر.ک: تفسیر البیان، ص20/ تاریخ و علوم قرآن، ص88.
-
[4] . سوره‌های؛ اسراء/88 ، هود/13، بقره/23، طور/33و34.
-
[5] . تفسیرنمونه، ج5، ص 435 و ج8، ص227.
-
[6] . ر.ک: تاریخچه زمان، صص145-149 و فیزیک نوین، صص51و52.
-
[7] . آیه‌های بیداری، ص 9.
-
[8] . پژوهش در اعجاز علمی قرآن، ج1، صص96و97.
-
[9] . کیهان و راه کهکشان، صص 34-50.
-
-
[11] . اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، صص165و166.
-
[12] . دائرة المعارف قرآن کریم، ج3، ص598.
-
[13] . قرآن و علوم طبیعت، ص117.
-
[14] . سوره انبیاء، آیه 30.
-
[15] . المیزان، ج14، ص390، و تفسیر صافی، ج3، ص 347..
-
[16] . تفسیر نمونه، ج13، ص394.
-
[17] . مجمع‌البیان، ج9، ص74.
-
[18] . التمهید فی علوم القرآن، ج6، صص129-139.
-
[19] . پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج1، ص85.
-
[20] . مجمع‌البیان، ج12، ص808.
-
-
[22] . المیزان، ج17، ص 554.