كلمات كليدي : اسماعيل در منابع اسلامي
نویسنده : محمد ضياء توحيدي
قرآن، حضرت اسماعیل را شخصیتی بلند مرتبه و از نیکان روزگار می‌شمارد[1]، کسی که خداوند او را بر جهانیان برتری بخشیده بود.[2]
او دارای مقام نبوت بوده است[3] اما همانند بسیاری از پیامبران، (همچون اسحاق و یعقوب) دارای کتاب آسمانی نبوده است.[4]
اسماعیل و هاجر در بیابان
حضرت ابراهیم، که از جناب ساره، فرزنددار نمی‌شد با هاجر همبستر گردید و خداوند اسماعیل را به وی عطا فرمود. پس از چندی خداوند به ساره نیز لطف نموده و اسحاق را بدو بخشید.
روزی ساره ملاحظه کرد که اسماعیل، اسحاق را از مکان خویش برداشته و خود به جای او نشسته است.این واقعه بر ساره سنگین آمد و از ابراهیم خواست که هاجر و فرزندش را از خانه بیرون نماید.[5]
به دنبال این واقعه، حضرت ابراهیم دستور یافت تا هاجر و اسماعیل را به سرزمین مکه ببرد.
زمانی که ابراهیم، به دستور خداوند، هاجر و فرزندش را در سرزمین مکه رها نمود، تشنگی بر اسماعیل چیره گشت.هاجر در جستجوی آب بر آمد و به همین خاطر به بالای بلندی‌ای که "صفا" نام داشت رفت و به دنبال کسی گشت تا از وی آب طلب نماید اما کسی را نیافت. سپس از صفا پایین آمده و به طرف "مروه" رفت تا شاید در آنجا کسی را بیابد اما در آنجا نیز کسی را پیدا نکرد.این عمل هفت بار انجام شد تا اینکه خداوند چشمه آب "زمزم" را از جای پای اسماعیل جاری نمود.[6]
مقام ساره در روایات اسلامی
اگرچه برخورد ساره با هاجر در روایات مورد نکوهش قرار گرفته است اما باید توجه داشت که جناب ساره در اسلام دارای جایگاهی والاست و در احادیث متعددی، شأن والای وی مورد تأکید قرار گرفته است.[7]
مطابق روایات اسلامی، خداوند، ساره را به خاطر رفتار ناپسندش مورد عقوبت قرار داد.[8]جناب ساره نیز که متوجه اشتباه خویش شده بود از این کار خویش پشیمان گردید و از خداوند طلب بخشایش نمود.[9]
بنای کعبه توسط ابراهیم و اسماعیل
قرآن، به اختصار از ساخت کعبه توسط حضرت ابراهیم و فرزندش جناب اسماعیل سخن گفته است.[10]
آنگونه که از منابع اسلامی بر می‌آید، پس از گذشت سالها از حضور هاجر و اسماعیل در مکه، حضرت ابراهیم عازم مکه گردید.در این سفر ابراهیم مأموریت یافت که کعبه را بنیان نهد.ابراهیم به همراه فرزندش اسماعیل، ساختمان کعبه را در محلی که در زمان حضرت آدم، بقعه‌ای آسمانی در آنجا قرار داشت، بنا نهادند.این بقعه در واقعه طوفان نوح به آسمانها برده شده بود و در زمان حضرت ابراهیم، بنای کعبه در محل آن بقعه بنیان نهاده شد.[11]
دستور به ذبح کدام فرزند؛ اسماعیل یا اسحاق؟
دستور خداوند به ابراهیم در مورد قربانی کردن فرزندش، مورد قبول یهودیان، مسیحیان و مسلمانان است اما در مورد اینکه ابراهیم مأمور به ذبح کدام فرزندش بوده است مورد اختلاف است.
یهودیان و مسیحیان با استناد به کتاب مقدس بر آنند که ابراهیم، مأمور به ذبح اسحاق بوده است.
در میان مسلمانان در این مسأله اختلاف نظر وجود دارد.شیعیان با استناد به روایات اهل‌بیت و ظاهر آیات قرآن، حضرت اسماعیل را "ذبیح[12]" می‌شمارند. اما در میان اهل سنت در این مسأله اختلاف نظر وجود دارد.
دیدگاه شیعه
علامه مغنیه، دانشمند ومفسر برجسته قرآن بر آن است که حضرت ابراهیم مأمور به ذبح اسماعیل بوده است.ایشان، در مورد روایاتی که اسحاق را "ذبیح"معرفی میکند، اظهار می‌دارد که این روایات از اسرائیلیات[13]استو ریشه آن را می‌توان در حسادت یهودیان نسبت به فرزندان اسماعیل ارزیابی نمود. ایشان با طرح دلایلی چند و با استناد به سیاق و ترتیب آیات، این دیدگاه را تثبیت می‌نماید.[14]
البته در روایات متعددی نیز بر این نکته تأکید شده است که "ذبیح"، اسماعیل بوده است.[15]
دیدگاه اهل سنت
چنانکه اشاره شد، در میان اهل سنت، در این مسأله اختلاف نظر فراوان وجود دارد.
سمرقندی از عالمان اهل سنت دیدگاه بزرگان را در این زمینه نقل کرده است.بنابر برخی نقلها از حضرت علی، کعب، ابن عباس، عکرمه، قتاده، ابوطالب، أبو هریره و عبدالله ابن سلام نقل شده است که ذبیح، حضرت اسحاق بوده است.
اما در مقابل از ابن عباس (در نقلی دیگر)آمده است که اسماعیل، فرزند ذبیح بوده است.همچنین از مجاهد و ابن عمر و محمد ابن کعب نیز همین نظر نقل شده است.
دلیل کسانی که نظر اول را اخذ نموده‌اند، روایات ذکر شده است.در مقابل کسانی که نظر دوم را برگزیده‌اند به ظاهر آیات قرآن و دسته‌ی دیگری از روایات، استشهاد نموده‌اند.[16]
همچنین، از برخی دیگر از بزرگان اهل سنت همانند أبوالطفیل، سعید ابن مسیب، شعبی، یوسف ابن مهران، ربیع ابن انس، کلبی، علقمه و اصمعی نیز همین دیدگاه دوم نقل شده است.[17]
به نظر می‌رسد انتساب یکی از دو نظریه به عنوان نظر قاطع اهل سنت هرگز صحیح نباشد چه اینکه هر دو نظریه در میان مفسران و عالمان بزرگ اهل سنت دارای موافقان و مخالفان بسیاری است.[18]
مطلب مرتبط :
اسماعیل Ishmael