فلسفۀ اخلاق

كلمات كليدي : فلسفه اخلاق، اخلاق هنجاري، فرا اخلاق، ‌اخلاق كاربردي، اخلاق تحليلي

نویسنده : سيد محمد حسيني

اخلاق، واژه‌ای عربی است که از خُلق مشتق شده است و معنای آن را سرشت و سجیه دانسته‌اند، چه این رفتار و سجیه، پسندیده و نکو باشد و چه ناپسند و رذیلانه.

در زبان انگلیسی هم از اخلاق، با دو واژه Ethics و Morality تعبیر می‌شود و گاه فرق‌هایی نیز بین این دو واژه و کاربردهایی آن‌ها در متون و محاورات عرفی و اصطلاحی در نظر گرفته می‌شود.

واژۀ Ethics به معنای اخلاق و از واژۀ یونانی Ethiko به معنای شخص گرفته شده و با واژۀ Ethos به معنای خلق و منش مرتبط و هم معنا است و گاه به معنای عرف و عادت (Custom) یا (Usag) کاربرد و کارکرد ترجمه و استعمال می‌شود. واژۀ Morality نیز از واژۀ لاتین Moralize گرفته شد و با افعالی که بدون لحاظ ویژگی‌ها و شخصیت فردی درست یا نادرست‌اند مرتبط است.

فلسفه اخلاق در اصطلاح فیلسوفان، به مجموعۀ مطالعات و پژوهش‌های فلسفی مربوط به حوزه اخلاق و علم اخلاق اطلاق می‌شود،

تاریخچه:

بحث از بایدها و نبایدها و فلسفه اخلاق، ریشه در تفکر یونانیان قبل از میلاد مسیح دارد و کتاب مشهور و متنفذّ ارسطو با نام «اخلاق نیکو مأخوس»، یکی از اولین و ماندگارترین آثار در زمینۀ اخلاق به شمار می‌رود، در فلسفه اسلامی نیز بسیاری همچون؛ ابن مسکویه، خواجه نصیرالدین طوسی،‌ با تأثیرپذیری از فلسفه اخلاق ارسطویی آثار و کتبی تألیف کرده‌اند، که گرچه رویکرد اصلی آن‌ها اخلاقی است امّا محتوای فرا اخلاقی و مباحث فلسفه اخلاق هم در آن‌ها هست. فلسفه اخلاق در قالب یک شاخۀ فلسفی، از اوایل قرن نوزدهم میلادی و با سبک و سیاق خاص آن مطرح شد و جی‌ای‌مور[1] را پایه‌گذار فلسفه اخلاق جدید غرب بشمار می‌آورند، امروزه فلسفه اخلاق بعنوان یکی از شاخه‌های پرنفوذ و پرطرفدار، بحساب می‌آید و در دهه‌های اخیر، به این رشته مطالعاتی، توجه ویژه‌ای شده است.

فلسفه اخلاق، از فلسفه‌های مضاف بشمار می‌آید و مباحث فنی و دشوار و در عین حال جذاب و بنیادینی را شامل می‌شود و بطور خلاصه می‌توان گفت که فلسفه اخلاق به بحث از خوب و بد، و باید و نبایدهایی می‌پردازد، مجموعه مسائل و مباحثی که در فلسفه اخلاق مطرح می‌شود را می‌توان به چند شاخه تقسیم کرد:

1) فرا اخلاق:

فرا اخلاق یا اخلاق تحلیلی، مجموعه‌ای از مباحث فلسفی با رویکردی تحلیلی در حوزه اخلاق را در برمی‌گیرد، که بیشتر نقش مفهومی و زبان شناسانه و معرفت شناختی دارند. یکی از مباحث مهم و عمده در فرا اخلاق بحث و بررسی معنای مفردات جملات اخلاقی و تحلیل و معنا شناسی الفاظ و مفاهیم ارزشی همچون خوب، بد،‌ مطلوب، نامطلوب و یا الفاظ و مفاهیم ارزشی همچون خوب، بد، مطلوب، نامطلوب و یا الفاظ و مفاهیم الزلمی همچون باید، نباید، وظیفه، مسئولیت اخلاقی و … است، برای مثال: فیلسوف اخلاق به تحلیل موضوع و محمول جملۀ «عدالت خوب است» و یا جملۀ «باید به عدالت رفتار کرد» پرداخته و به تحلیل و بررسی دقیق معناشناسانه واژ‌ه‌هایی کلیدی این جمله‌ها یعنی «عدالت»، «خوب» و «باید» می‌پردازد.

مباحث معرفت شناختی بخش مهمی از مباحث فرا اخلاق را به خود اختصاص می‌دهند؛ بعبارتی، فیلسوف اخلاق در این بخش، در مقام پاسخگویی به پرسشهایی انسانی از این دست برمی‌آید که: آیا گزاره‌های اخلاقی معنای اخباری و توصیفی دارند و یا صرفاً معنایی انشایی دارند. آیا گزاره‌های اخلاقی صدق و کذب بردارند و آیا از واقعیتی بیرونی حکایت می‌کنند و یا صرفاً ساختۀ ذهن و ذهنیت آدمیان هستند (ذهنی و یا عینی بودن گزاره‌های اخلاقی)؟

2) اخلاق هنجاری:

موضوع اخلاق هنجاری، افعال اختیاری انسان است و اهم مسایل آن عبارت است از تعیین و تعریف حسن و قبح، هنجارها و ناهنجاری‌ها، بایدها و نبایدها، به عبارتی در اخلاق هنجاری بحث از مصادیق فعل خوب و بد، مطلوب و نامطلوب به میان می‌آید و فیلسوف اخلاق درصدد است تا معیاری بدست دهد و تعیین کند که کدام یک از اعمال و رفتار اختیاری آدمی صواب، خطا، الزامی و بایسته‌اند و بر حسب معیار و دیدگاهی که می‌پذیرد یک نظریه اخلاقی را سامان می‌دهد و به دفاع از آن می‌پردازد.

3) اخلاق کاربردی

اخلاق کاربردی که بنحوی جزئی از اخلاق هنجاری به حساب می‌آید. مجموعه‌ای از مسایل و مباحثی را که بیشتر جنبۀ مصداقی دارند، دربر می‌‌گیرد و بیشتر به مباحث و معضلات اخلاقی در صحنه عمل و کاربرد می‌پردازد، پرداختن به مسایل و مشکلاتی که در حرفه‌ها و از حمله پزشکی و پرستاری و ... و در اثر رشد تکنیک و تکنولوژی، بروز کرده است همانند؛ بحث از جواز یا ممنوعیت شبیه سازی انسانی، تغییر در ژن انسانی و جواز یا ممنوعیت سقط جنین، همجنس گرایی و بسیاری از مباحث مهم و تأمل برانگیز همچون؛ اخلاق زیست‌ شناسی و ممنوعیت اخلاقی آلودگی محیط زیست، از جمله مباحث مهمی است که در اخلاق کاربردی بدان پرداخته می‌شود.