جهاد اقتصادي، تمدن اسلامي
باقر حمیدی
در مقاله حاضر نویسنده با اشاره به نامگذاری سال جدید به جهاد اقتصادی، وجود اقتصاد مبتنی بر عدالت و قسط و تلاش اقتصادی جهادگونه را زمینه ساز شکل گیری جامعه مدنی واقعی و مدنیت اسلامی برمی شمارد و به لوازم و مستلزمات جهاد اقتصادی اشاره می‌کند. با هم آن را از نظر می‌گذرانیم.
عدالت، لازمه ایجاد تمدن
برنامه اسلام، برنامه تمدن سازی با محوریت توحید و عدالت است. البته در آیات قرآنی این معنا در اشکال گوناگون تعریف و تبیین شده است که در اصطلاح قرآنی از آن به تصریف آلایات یاد می‌شود. تصریف الایات همانند تصریف یک کلمه است که در اشکال گوناگون و صیغه‌های متفاوت بیان می‌شود. در حقیقت محوریت واژه و معنای آن در همه این تصریفات به خوبی دیده می‌شود.
حقیقت آن است که اسلام از نظر اعتقادی، ایمان توحیدی و در مقام عمل و رفتار، تقوا، عدالت، هنجارهای اخلاقی و کمالات انسانی را می‌خواهد. از این رو با کفر و فجور به مبارزه بر می‌خیزد(نوح، آیه 29) و بی عدالتی و ظلم را ناپسند می‌شمارد و قیام برای عدالت را وظیفه همه انسان‌‌‌ها می‌داند و روشنگری و آگاه سازی توده‌های مردم را جدا از دین و مذهب و نژاد و عقیده را ماموریت پیامبران می‌داند تا این توده‌‌‌ها علیه ظلم قیام کرده و عدالت را برپا دارند. (حدید، آیه 25)
دست یابی به عدالت در همه جوامع بشری، به معنای مدنیت و تمدن سازی موردنظر اسلام است که فلسفه بعثت و هدف پیامبران(ع) دانسته شده است. اگر انسان‌‌‌ها بخواهند جامعه مدنی واقعی و مدنیت و تمدن را تجربه کنند می‌بایست عدالت را در جامعه انسانی و جهانی تحقق بخشند.
جامعه اسلامی ایران به عنوان نمونه زنده جامعه قرآنی مورد توجه و تاکید همه رهبران اسلامی است. اگر تجربه جمهوری اسلامی در ایران با موفقیت کامل و جامع همراه شود، امید در دل‌های مظلومان و مستضعفان جهان زنده خواهد شد و ملتها و توده‌های مردم در سرتاسر جهان خواهان تحقق عدالت خواهند شد. همین مساله دشمنان بیدار را هوشیارتر کرده است و به جنگ مکتب اسلام در ایران کشانده است؛ زیرا نظام اسلامی می‌تواند به عنوان آلترناتیو و جایگزین نظام ظالمانه سرمایه داری و دموکراسی دروغین مطرح شود و پایان تاریخ غربی را با چالش جدی مواجه سازد.
همه سیاست‌های خرد و کلان جمهوری اسلامی با محوریت رهبری و اسلام در اندیشه تحقق بخشی به نظریه جامعه عدالت محور اسلامی است. این خطر بزرگی است که دشمنان به خوبی آن را درک کرده و نقشه راهی برای مبارزه با آن ترسیم کرده‌اند.
مقام معظم رهبری در مقام امامت امت بر آن است تا با ارایه نظری و عملی، جامعه الگو و نمونه شاهدی برای همه ملتها و توده‌های مردم فراهم آورد و در سایه تمدن سازی امکان تحقق عدالت جهانی را به نمایش گذارد. از این رو به هدف تمدن سازی چارچوب‌های رفتاری امت و دولت را مشخص می‌کند و با نام گذاری و غرقه سازی امت و دولت می‌کوشد تا فضا را برای تحقق تمدن اسلامی عدالت محور و حق جو فراهم آورد و سیمای امت شاهد را در زمانه کنونی به نمایش جهانی گذارد.
دهه پیشرفت و عدالت
ایشان در سخنرانی نوروزی خویش به مناسبت تحویل سال نو خورشیدی، بر دهه پیشرفت و عدالت تاکید می‌کند؛ زیرا درشرایط حساس کنونی لازم است تا دریک مدت زمانی مشخص، چهره‌ای از اسلام در حوزه‌های گوناگون بویژه چالش برانگیز به نمایش گذاشته شود و ظرفیت و توانایی اسلام و امت درتحقق بخشی به عدالت به چشم دیگران دیده شود.
در این برنامه مشخص می‌بایست پیشرفت درمسیر تمدن سازی و درچارچوب اصول کلی عدالت انجام گیرد. از این رو عدالت همواره نقطه پرگار قرارمی گیرد تا همه چیز دراین قطب به گردش درآید؛ چرا که از نظر اسلام هرگونه پیشرفت و توسعه‌ای به دور از عدالت معنا و ارزشی ندارد.
ایشان با توجه به حرکت امت اسلام در ام القرای امروز جهان اسلام یعنی ایران می‌فرماید گام‌های بلندی در راه پیشرفت و عدالت برداشته شده است، ولی این حرکت‌‌‌ها و گام‌‌‌ها می‌بایست استوارتر و قوی تر باشد تا حقیقت تمدن اسلامی، خود را به نمایش گذارد. ایشان می‌فرماید: البته هم در زمینه پیشرفت و هم تا حدود زیادی درزمینه عدالت کارهای خوبی انجام گرفته است، لیکن حرکت ما باید به نحوی باشد که بتوانیم این دهه را به معنای حقیقی کلمه مظهر پیشرفت و مظهر استقرار عدالت درکشورمان قراربدهیم. خوشبختانه با این حرکتی که دردنیای اسلام به وجود آمده است،انسان احساس می‌کند که این دهه به توفیق پروردگار برای منطقه هم دهه پیشرفت و دهه عدالت خواهد بود.
عید، بازگشت به اصول و ارزیابی گذشته
ازآنجایی که انسان دردنیا گرفتار مکان و زمان است، می‌بایست در چارچوب این شرایط و مقتضیات، زندگی خویش را سامان بخشد. هر سال زمین با رستاخیز دوباره به انسان آموزش و درس‌هایی می‌دهد که می‌بایست از آن به خوبی بهره برد. انسان در آغاز هرسال می‌تواند به آن چه انجام داده بنگرد و نتیجه تلاش‌‌‌ها و کوشش‌های خویش را ارزیابی کند و موقعیت خود را نسبت به هدف و آن چه انجام گرفته و یا انجام نگرفته بسنجد و به نقد و ارزیابی خود بپردازد. از این رو عید را زمان درنگ و تفکر و تدبر دانسته اند؛ چرا که از بلندی زمان نوروز می‌تواند موقعیت کنونی خویش را نسبت به آن چه رفته و آن چه درپیش است، بسنجد و ارزیابی کند.
مقام معظم رهبری درباره جایگاه عید می‌فرماید: عید نشانه حرکت طبیعی انسان در طول سال و ماه و روز شب است و چون این حرکت باید به سمت کمال و تعالی باشد، هر عیدی یک مقطعی است برای اینکه انسان بتواند یک مرحله جدیدی را آغاز کند. ما ملت ایران به توفیق الهی و به فضل پروردگار درسال 89 توانستیم کارهای بزرگی را انجام دهیم. ما سال 89 را به نام «سال همت مضاعف و کارمضاعف» نام گذاری کردیم. خوشبختانه درسرتاسر سال، این شعار تحقق عملی پیدا کرد. می‌توانم ادعا کنم که یکی از شعارهایی که در طول این سالها بیشترین بهره را از توجه مردم و مسئولان و عمل آنها و انطباق وضعیت کشور با خود دارا بود وبرد، همین شعار «همت مضاعف و کار مضاعف» بود، که واقعا ملت و دولت خوشبختانه دراین کار، دراین حرکت سالیانه، همت مضاعف و کار مضاعف را نشان دادند. ما در زمینه‌های اقتصادی، در زمینه سیاسی، در زمینه حضور عظیم و پرشکوه مردم درعرصه‌های مختلف سیاسی و انقلابی، درعرصه علم و فناوری و درعرصه سیاست خارجی، در بخش‌های مختلف، خوشبختانه کارهای بزرگی را شاهد بودیم که هم مسئولین کشور، قوه مجریه، قوه مقننه و قوه قضاییه انجام دادند؛ بخصوص قوه مجریه دراین دوران یکساله کارهای بزرگی را انجام دادند که از جمله آنها همین مسئله حساس و بزرگ هدفمندی یارانه‌هاست، که این کار بزرگ را شروع کردند و امیدواریم ان شاءالله با موفقیت کامل این کار به انجام برسد. (پیام نوروزی مقام معظم رهبری در سال 90 خورشیدی)
بنابراین، از نظر ایشان، عید زمان خوبی برای بازگشت به ظرفیتها و شناخت آن و ارزیابی فعالیت‌‌‌ها و کارهای انجام شده و نشده است تا برنامه ای برای آینده براساس ظرفیتها و نیازها و اهداف تهیه و تدوین شده و در طول سال آینده به انجام رسد.
غرقه سازی و محوریت بخشی
با نگاهی به آموزه‌های قرآنی و روش شناختی الگوهای جامعه‌سازی پیامبران(ع) به خوبی می‌توان دریافت که غرقه سازی از جمله اصول بنیادین حرکت‌های پیامبران بوده و هست. غرقه سازی به این معناست که همه افکار و اندیشه‌‌‌ها و ظرفیتها و توش و توان مردم در یک کار متمرکز و سامان یابد.
غرقه سازی برخلاف غوغاسالاری همراه با تبیین شفاف مواضع، ظرفیتها، حقوق و تکالیف و مانند آن است. در عمل غرقه سازی استدلال ومنطق و عقل نقش کلیدی را ایفا می‌کند، درحالی که در غوغاسالاری، افکارسازی و تحمیق ملتها اصالت می‌یابد؛ زیرا هدف در غوغاسالاری، گرفتن ماهی از آب گل آلود است؛ درحالی که در غرقه سازی، تحریک عواطف و احساسات و هیجانات در مسیر عقل و منطق و اهداف اصلی انجام می‌گیرد.
به عنوان نمونه همه پیامبران(ع) ماموریت دارند تا جوامع بشری را نسبت به توحید و عدالت غرقه سازی کنند و همه ابزارها را برای رسیدن به این مقصد و مقصود به کار گیرند.
حتی به نظر می‌رسد که در بخش دنیوی اهداف پیامبران(ع)، توحید نقش کلیدی را ایفا نمی کند؛ زیرا چنان که از آیه 25 سوره حدید به دست می‌آید آگاه سازی پیامبران و حتی دستیابی به قدرت از سوی آنان به این منظور است که توده‌های مردم جدا از دین و مذهب و نژاد و رنگ و مانند آن، نسبت به حقوق طبیعی و انسانی خود آگاه شوند و خواهان عدالت قسطی و اقتصادی مشهود و ملموس و مانند آن شوند. براین اساس، غرقه سازی در دستور کار قرارمی گیرد تا همگان به دور از مذهب و دین و عقیده و اعتقاد برای حقوق طبیعی و انسانی خویش از جمله عزت و شرافت و کرامت انسانی قیام کنند و حق و حقوق خود را به عنوان عدالت بخواهند و به مبارزه با ستمگران برخیزند.
در جهان امروز، غرقه سازی نقش کلیدی در بسیج امکانات و ظرفیتها و ایجاد شرایط مناسب و بسترها دارد. از این رو نقش رسانه‌‌‌ها در جهان امروز یک نقش اساسی و بنیادین است. حضرت امام خامنه ای نیز به این نکته برای رسیدن به هدف تمدن سازی و عدالت خواهی جهان تاکید دارد. وی در سخنرانی نوروزی خویش درمشهد مقدس در سال 90 می‌فرماید: رسانه‌‌‌ها و بویژه رادیو و تلویزیون، نقش مهمی دراین زمینه یعنی دادن اطلاعات به مردم در زمینه اقتصادی و توانمندسازی آنان برای مشارکت مستقیم در اقتصاد دارند.
البته غرقه سازی گاهی به غوغاسالاری یا دکان سازی تبدیل می‌شود و برخی‌‌‌ها از موقعیت‌‌‌ها سوءاستفاده می‌کنند و به جای غرقه سازی امت در محور ماموریت، به سرگرم سازی و بده و بستان‌های مالی از طریق همایش‌‌‌ها و ستادها و مانند آن اقدام می‌کنند. از این رو امام خامنه‌ای نسبت به این انحراف بزرگ در غرقه سازی حساسیت نشان می‌دهد و می‌فرماید: در برخی مواقع نامگذاری‌‌‌ها و شعارهای سال به صورت انبوه و با هزینه زیاد در تهران و شهرهای دیگر بر روی تابلوها و در خیابانها نصب می‌شوند، در حالی که این کار بی فایده و دارای اشکال، و خلاف هدف اصلی از نامگذاری هر سال است. ایشان تاکید کردند: هدف از نامگذاری برای هر سال انجام اقداماتی عملی است و نه نصب آن شعار و یا عکس‌های مربوط به آن بر روی تابلوها. (سخنرانی نوروزی در مشهد مقدس، سال 90)
تمدن سازی با محوریت اقتصاد عدالت محور
از تمام سخنان مقام معظم رهبری که در سالهای اخیر بیان شده می‌توان اصول اسلامی حرکت تمدن‌سازی اسلامی را ردگیری و شناسایی کرد. ایشان با محوریت آموزه‌های اسلامی، در اندیشه ایجاد الگویی ازجامعه اسلامی برای جهانیان است تا شرایط برای جهانی شدن اسلام به عنوان یک پروژه درکنار پروسه طبیعی الهی فراهم آید.
از آن جایی که امور مادی در ایجاد بسترهای معنوی و روحی نقش اساسی دارد، توجه به امور اقتصادی به عنوان ابزار کارآمد مورد تاکید اسلام و نظریه‌های اسلامی است. از این رو اقتصاد به عنوان یکی از محورهای تمدن سازی خود را نشان می‌دهد. البته همواره اسلام هر چیزی را در دایره عدالت تبیین و تعریف می‌کند و آن را اصل حاکم بر تمامی قوانین و آموزه‌های دستوری خود قرار می‌دهد. بر این اساس اقتصاد اسلامی همواره بر محور عدالت می‌چرخد و تمدن اسلامی در سایه اقتصاد عدالت محور تحقق می‌یابد.
نقشه راه تمدن سازی
اگر تمدن سازی و معرفی مدنیت اسلامی به جهان و جهانیان یک ماموریت و وظیفه دولت و امام و امت است، چاره ای نیست مگر این که نقشه راهی با توجه به محدودیت‌های جامعه و جهان مادی تهیه وارایه شود. در این نقشه راه، لازم است تا مقتضیات و شرایط زمانی و مکانی مورد ملاحظه قرار گیرد. لذا نقش امام و رهبری به عنوان تبیین کننده نقشه راه برجسته می‌شود.
امام به سبب بصیرت برخاسته از تقوا و عصمت علمی می‌تواند درک درستی از موقعیت جامعه و جهان داشته باشد و از این درک درست برای تبیین نقشه راه امت خویش بهره جوید. هر چند رهبری در عصر غیبت بیرون از حضور عینی و ملموس اهل عصمت و طهارت(ع) است، ولی رهبرانی که ماموریت هدایت و مدیریت جامعه به ایشان واگذار شده از کسانی هستند که می‌بایست از عصمت تقوایی برخوردار باشند و همین عصمت تقوایی به ایشان بصیرت خاصی می‌بخشد که از آن به امدادهای غیبی و عنایت‌های صاحب الزمانی(عج) تعبیر می‌شود؛ چرا که امام معصوم(ع) هر چند در پـرده غیب هستند، ولی به اشکال گوناگون جامعه جهانی از جمله جامعه مومنان را مدیریت می‌کند. این مدیریت نسبت به جامعه ایمانی مستقیم و قوی تر و مشهودتر است.
رهبری در عصر غیبت موظف است تا نقشه راهی را فراهم آورد تا جامعه ای با چارچوب‌های عدالت ایجاد شود و انگیزه برای رهبری جهانی فراهم آید؛ زیرا ملتها و امت‌‌‌ها می‌بایست نمونه هایی از جامعه عدالت محور هرچند ناقص و ناتمام را تجربه کرده باشند، تا انگیزه برای جامعه عدالت محور جهانی و کامل در ایشان ایجاد و تقویت شود. در حقیقت انتظار در مفهوم اسلامی به معنای اعتراض به وضعیت ستمگرانه و ظالمانه موجود و برپایی عدالت است. از آن جایی که انسان نمی‌تواند علاقه‌مند به ناشناخته‌‌‌ها باشد، می‌بایست نمونه‌های هرچند ناقصی را داشته باشد تا علاقه و انگیزه برای کمال و تمام آن در وی برانگیخته شود.
رهبری اسلام در زمان کنونی از ام القرای اسلام یعنی ایران می‌خواهد الگویی را ارایه دهد که جایگزین نظام‌های ستمگرانه باشد. این نقشه راه با توجه به شرایط کنونی ام القرا تعریف، تبیین و تعیین می‌شود. مقام عظمای ولایت خود در این‌باره می‌فرماید: اگرچه در کشور کارهای اساسی و ضروری باید انجام شود، اما صاحب نظران معتقدند یکی از مسائل دارای فوریت و اهمیت بیشتر در این برهه از زمان، مسائل اقتصادی و حرکت جهادگونه در این عرصه است؛ زیرا اگر نظام اسلامی توانایی خود را در حل مشکلات اقتصادی به دنیا و همه ملتها نشان دهد، این موضوع در پیشرفت کشور و عزت ملت ایران تاثیر بسیار زیادی خواهد داشت. (پیام نوروزی سال 90)
ایشان به این نتیجه رسیده‌اند که شرایط کنونی برای ایجاد الگوسازی و معرفی تمدن اسلامی و جایگزین مدل‌های دیگر، توجه به ابعاد اقتصادی است. از این رو در نقشه راه تمدن‌سازی به جهاد اقتصادی در یک برهه زمانی توجه ویژه‌ای مبذول می‌دارد تا با غرقه‌سازی تمامی امکانات و بسیج امت و ملت در این مسیر، هدف عالی و نهایی را تحقق بخشد. ایشان در این‌باره می‌فرماید: آنچه که در عرصه مجموعه مسائل کشور انسان مشاهده می‌کنم که در سال 90 باید ما آن را وجهه همت خودمان قرار بدهیم، این است که از جمله اساسی ترین کارهای دشمنان ملت ما و کشور ما در مقابله با کشور ما، مسائل اقتصادی است. (پیام نوروزی سال 90)
بنابراین، تمدن سازی و ارایه جامعه شاهد و نمونه به جهان و جهانیان مستلزم تقویت اقتصادی و شکوفایی آن می‌باشد. به نظر ایشان، ارایه چنین الگویی به جهانیان در زمان ما، نیازمند جهاد اقتصادی است؛ زیرا روش‌های معمولی نمی‌تواند پاسخ گوی حجم بزرگ نیازها و نیز فشارهای بیرونی و درونی باشد.
لوازم و مستلزمات جهاد اقتصادی
جهاد اقتصادی به سبب این که جنبه عبادی یافته است و تنها یک حرکت مادی و صرفاً دنیوی نیست بلکه امر ارزشی می‌باشد که به هدف تمدن سازی و ارایه نمونه برتر جامعه انسانی صورت می‌گیرد، می‌بایست همانند هر عمل عبادی با اخلاص همراه باشد. از این رو اخلاص در جهاد اقتصادی یک اصل اساسی دانسته می‌شود. البته تحقق جهاد اقتصادی، مستلزم امور دیگری نیز است که باید به آنها توجه داشت. از آن جایی که جهاد اقتصادی در چارچوب تمدن سازی اسلامی و ارایه نمونه برتر جامعه عدالت محور قرآنی انجام می‌شود، می‌بایست پازل‌های دیگر این طرح جامعه مدنی اسلامی به خوبی دیده شود. در نقشه راهی که مقام معظم رهبری برای ایجاد و ارایه نمونه برتر جامعه قرآنی بیان می‌کند، اصولی چون وحدت ملی و انسجام اسلامی، تولید علم، نهضت نرم افزاری، کار مضاعف و همت مضاعف و مانند آن نقش اساسی را ایفا می‌کنند. ایشان با اشاره به مسئله تجاری سازی تولید علم و تولید ثروت ملی به عنوان یکی از لوازم جهاد اقتصادی برای ارایه جامعه برتر و نمونه به جهان و جهانیان می‌فرماید: اگر زنجیره تولید دانش، تبدل دانش به فناوری، تولید محصول و در نهایت تجاری سازی علم تکمیل شود، مسیر تولید علم، به تولید ثروت ملی کشور و پاسخگویی به نیازهای ملت منتهی خواهد شد. (سخنرانی نوروزی در مشهد مقدس، سال 90)
برای تحقق شعار همت مضاعف و کار مضاعف، لازم بود تا امت ارزش کار بویژه کار اقتصادی و تولیدی را دریابد و صرفه جویی را برای مهار سرمایه و مدیریت آن تجربه کند. گردش سالم اقتصادی و توزیع عادلانه ثروت ملی را بشناسد و آن را بپذیرد و عدالت قسطی و مشهود را با گوشت و خون و روان خود احساس کند.
رهبر معظم انقلاب از جمله اهداف هدفمندسازی یارانه‌‌‌ها را، توزیع عادلانه یارانه‌‌‌ها و گام بلند برای تحقق عدالت اجتماعی برشمردند و درباره نقش و اهداف برنامه هدفمندسازی یارانه‌‌‌ها افزودند: از دیگر اهداف این موضوع، مدیریت مصرف انرژی و اصلاح واقعی الگوی مصرف و اصلاح ساختار اقتصادی کشور است. (سخنرانی نوروزی در مشهدمقدس، سال 90)
اگر بخواهیم تمدن اسلامی را در سایه سار اقتصاد عدالت محور اسلامی تجربه کنیم می‌بایست لوازم و مستلزمات آن را نیز فراهم آوریم که از نظر مقام معظم رهبری برخی از آنها می‌تواند اموری چون: «کاهش نرخ بیکاری و افزایش اشتغال، افزایش سرمایه گذاری بخش خصوصی و توانمندسازی بخش خصوصی با ایجاد تعاونی ها، آماده سازی زیرساخت‌های حقوقی و قانونی، حمایت از شکوفایی کار، ایجاد زمینه‌های لازم برای صرفه جویی در مواد اساسی بویژه آب مصرفی در بخش کشاورزی و مشارکت مستقیم مردم در «اقتصاد» باشد. (سخنرانی نوروزی در مشهدمقدس، سال 90)
به نظر رهبر فرزانه انقلاب : «انجام جهاد اقتصادی نیازمند روحیه جهادی، استحکام معنویت و تدین در جامعه بویژه در میان جوانان، پرهیز از مسائل حاشیه ای و حاشیه سازی‌‌‌ها در کشور و حفظ اتحاد و انسجام ملی در میان مردم و مسئولان است.» (سخنرانی نوروزی در مشهد مقدس، سال 90)
بنابراین، نمی‌توان از تمدن سازی و ارایه نمونه برتر جامعه ایمانی و قرآنی مبتنی بر عدالت سخن گفت در حالی که همچون عصر امامان(ع) به عنوان قاعدین از صف جهاد بیرون رفت و یا حتی در کنار معاویه و یزید ایستاد و علیه عدالت علوی شمشیر کشید.