نقش شریعت در زندگی مسلمین

نویسنده: محمد لگنهاوسن

جامعیت قلمرو شریعت

در بخش قبلی این نوشتار، به مباحثی همچون، واکنش متفکران اسلامی به چالش های استعماری در باب شریعت، تمایز میان قلمرو و محتوای شریعت و همچنین، دیدگاه پروتستانتیزم اسلامی اشاره شد و نویسنده ضمن رد طبقه بندی رایج متفکران اسلامی به تجددگرا، و گاه به سنت گرا، رهیاف خود را درباره طبقه بندی متفکران بر این اساس ارائه می دهد که اولاً موضع آن متفکر درباب قلمرو شریعت چیست و ثانیاً در همان قلمروی که شریعت را در آن به رسمیت شناخته است از چه نوع اصلاحی و تا چه حدی جانبداری می کند. در قسمت پایانی این نوشتار نویسنده ضمن رد استدلال های قائلین به محدود بودن قلمرو شریعت، بحث جامعیت قلمرو شریعت را مطرح و از این اندیشه دفاع می کند. امید است بخش پایانی این مقاله نیز مورد استفاده خوانندگان محترم قرار گیرد.

رد پروتستانتیزم اسلامی

استدلال دیگر قائلین به پروتستانتیزم اسلامی در چالش مستقیم با شیوه تحصیل «علما» است. ادعا شده که از آن جا که علما به تحصیل علوم جدیدی نظیر فیزیک و جامعه شناسی نوین نپرداخته اند، صلاحیت فتوا دادن در حیطه های تخصصی ای نظیر سیاست، اقتصاد یا حکومت را ندارند. اما باز باید گفت: مقدمات این استدلال برای نتیجه مطلوب، کافی نیست. این امر که «عالم» دینی در مورد اقتصاد جدید تحصیلاتی ندارد، به هیچ وجه از قدر و ارزش این فتوای وی که «ربا حرام است» نمی کاهد. البته از سوی دیگر، مسائلی نظیر این که آیا نظام بانکی رایج در کشور خاصی آلوده به «رباست» یا خیر و یا این که اساسا چه نوع نزول و بهره ای رباست و مسائلی از این دست، نیازمند آشنایی با اقتصاد جدید است. اما این امر هیچ خدشه ای به موقعیت فقیه وارد نمی سازد. در واقع، این وضع بیش تر شبیه به وضعیت شیمیدانی است که می داند انفجار خاصی، معلول ترکیب دو ماده شیمیایی است. اگر او نداند که در درون دو جعبه مختلف چه نوع مواد شیمیایی ای وجود دارد، نمی تواند مشخص کند که آیا می توان آن ها را بدون خطر، ترکیب کرد یا خیر. اما این امر بدان معنا نیست که او نسبت به این نظریه خاص شیمیایی هیچ گونه علمی ندارد؛ بلکه بدان معناست که به کار بردن یک نظریه شیمی در مورد خاصی ممکن است نیازمند مشورت با کسانی باشد که از شرایط ویژه حاکم بر آن مورد آگاهند. به همین ترتیب کسانی که درصدد اجرای شریعت در جوامع متجدد اسلامی اند، بر تخصص کسانی تکیه می کنند که در رشته ها و زمینه های مختلفی که شریعت در آن ها به کار برده می شود، تحصیل کرده اند و غالبا کارشناسان تحصیل کرده در غرب را در موقعیت های بالای اداری که مثلا مربوط به بانکداری و بازرگانی است، منصوب می کنند تا از تخصص آن ها بهره برند. آنچه در اجرای موفقیت آمیز شریعت مورد نیاز است، همیاری درست میان کارشناسان و علما است. در این مورد، خطر آن نیست که ولو به احتمال بسیار کمی جوامع مدرن به همان کارها و اعمال قرون وسطی بازگردند (آن گونه که نویسندگان غربی پنداشته و قائلین به پروتستانتیزم اسلامی به تبع آن ها ادعا می کنند)، بلکه خطر آنجاست که به خاطر ملاحظه و احترام به عقاید و نظرات تکنوکرات ها، از سعی و تلاش واقعی جهت اجرای شریعت دست بشوییم.

استدلال دیگر قائلین به پروتستانتیزم اسلامی، که از عمق بیش تری برخوردار است، آن است که می گویند: همه علوم و معرفت ها از ارتباطی درونی و متقابل برخوردارند و عدم آشنایی علما با علوم روز موجب تحریف و کج فهمی در شناخت خود فقه می شود. اما مشکل این استدلال این جاست که طرفداران آن، به همه لوازم این مدعای خود واقف نیستند، زیرا اگر واقعا همه علوم از ارتباطی درونی و متقابل برخوردار باشند، در این صورت، می توان علم دانشمندان علوم اجتماعی را هم بدان جهت که با علوم سنتی اسلامی آشنا نیستند، زیر سوال برد و در واقع شماری از متفکران مسلمان خواهان اسلامی کردن علومی هستند که به نظرشان با کفر فاسد و آلوده شده اند. آموزه کلیت گرایی معرفتی (holism) مبنی بر این که همه شاخه های علمی و معرفتی ارتباط درونی و متقابل دارند، عملا با دیدگاه کسانی که شریعت را به مناسک عبادی محدود می کنند، سازگار نیست؛ زیرا اگر همه اشکال علم و معرفت در واقع با یکدیگر ارتباط درونی و متقابل داشته باشند، دراین صورت این که علم علما را صرفا مربوط به تفاصیل و جزئیات عبادی دانسته و در سایر قلمروها رد کنیم، هیچ پایه و اساسی نخواهد داشت.

استدلال قائلین به محدود بودن قلمرو شریعت

کسانی که برای شریعت قلمرو محدودی قائلند، دلایلی دارند. برخی نظیر انجمن حجتیه با توسل به دلایل کلامی استدلال می کنند که در عصر غیبت، شریعت اسلام نمی تواند قلمرو وسیعی داشته باشد. کانون توجه و وجهه همت امام خمینی در بسیاری از آثاری که در مورد حکومت اسلامی دارد، در رد چنین استدلال هایی است. دکتر شریعتی نیز با شدت تمام، علیه این نحوه انزوا و عدم دخالت در سیاست و امور اجتماعی، که وی آن را مشخصه بارز مرجئه می داند، موضع گیری می کند، مرجئه دسته ای از مسلمانان نخستین بودند که واکنش شان نسبت به مشکلات و مسائلی که پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) گریبانگیر جامعه مسلمین شد، آن بود که در مساجد عزلت گزیده و به نماز و راز و نیاز با خدا مشغول باشند.

1- پست بودن امور سیاسی

برخی از صوفیان دروغین (متصوفه) ادعا می کنند که مسائل و امور سیاسی پست و حقیرند و آن کسی که قدم در سیر و سلوک معنوی می گذارد باید از سیاست دوری کند. در پاسخ باید گفت: اولا این سخن، نوعی تحریف و یا کج فهمی سیر و سلوک معنوی اسلام است، خواه آن را تصوف بدانیم یا عرفان. سالک، یعنی کسی که قدم در سیر و سلوک می گذارد، نباید از سیاست به ماهو سیاست دوری گزیند، بلکه باید از نیرنگ و فسادی که امروزه بسیاری از عرصه های سیاسی را آلوده کرده است، پرهیز کند و نیز سالک نباید از مدعیاتی که مربوط به شان و منزلت معنوی است جهت پیشبرد و دفاع از آمال سیاسی خود سود جوید. وظایف حکومت نیز همانند تدبیر منزل و سایر امور در قلمرو شریعت قرار می گیرند، اما قلمرو عرفان سیر و سلوک معنوی است و نباید به وسیله عرفان از مدعیات سیاسی دفاع کرد. همان طور که عارف نیز نمی تواند از مدعیاتی که در ارتباط با عناصر و ابعاد ظاهری اسلام دارد براساس عرفان دفاع کند. (البته اگر عارف بر حسب اتفاق، فقیه نیز باشد، ممکن است همانند سایر فقها مباحث فقهی هم داشته باشد؛ اما این کار بر اساس تخصص وی در فقه خوانده بود نه براساس تخصصش در عرفان. درواقع طبق نظر بزرگترین عرفا و صوفیان، در عرفان، پای بندی به شریعت همواره معیار بی چون و چرایی بوده است، چنان که شعار آنها این است که «هیچ طریقتی بدون شریعت وجود ندارد.» نباید عالی در خدمت دانی قرار گیرد. بلکه باید همه ابعاد زندگی- هر قدر هم که این جهانی باشد- از طریق آن که در خدمت خدا قرار گیرند، تقدس یابند و مادام که قلمرو شریعت را وسیع ندانیم زمینه و بستر تقدس عمیق تر و پیش تر بخشیدن به زندگی، که صوفی درصدد آن است، به دست نخواهد آمد. ثانیا حتی اگر- به هر دلیلی- کسی وارد شدن و دخالت در امور سیاسی را مناسب نداند، این بدان معنا نیست که شریعت هیچ ارتباطی با امور سیاسی ندارد؛ به صرف این که کسی نخواهد قصاب شود نمی تواند نتیجه گرفت که شریعت هیچ ارتباطی با این شغل ندارد. این که شریعت ارتباطی با سیاست ندارد یا نه، مسئله ای فقهی است و تشخیص چنین مسائلی به دست فقها- که تخصصشان در فقه است. می باشد.

2- اختلاف درباره تفسیر و برداشت از شریعت

استدلال دیگر قائلین به محدود بودن قلمرو شریعت، با پیش کشیدن اختلاف نظر درباره شریعت آغاز می شود؛ از آن جا که هیچ گونه توافق عامی درباره تفسیر درست شر یعت وجود ندارد، بنابر این باید قوانین را مجلسی که با انتخاب مردم به وجود آمده است، وضع کنند. اما باید گفت این نتیجه، از مقدمه این استدلال به دست نمی آید. این استدلال به منزله آن است که کسی بگوید از آن جا که هیچ گونه توافق عامی درباره قوانین فیزیک وجود ندارد، باید این قوانین را با آراء مردم وضع کرد. به همان نحو که نمی توان قوانین فیزیک را وضع و قرارداد کرد، قوانین خدا نیز قابل وضع و قرارداد نیستند. اختلاف در محتوای شریعت را باید همانند اختلافاتی که در قوانین فیزیک وجود دارد، با تحقیق و بررسی حل کرد. البته روش تحقیق در این دو متفاوت است: تحقیق در قوانین فیزیک مستلزم استفاده از شواهد و قرائن تجربی است، اما تحقیق در قوانین اسلام (شریعت) مستلزم استفاده از شواهد تاریخی و مربوط به متن است و همین امر است که پایه گذار علم و تحقیقی می شود که علمای اسلام به آن روی می آورند. متأسفانه امروزه حتی در جهان اسلام شمار زیادی هستند که چنان شیفته دانش غربی شده اند که می پندارند این دانش برپایه محکم شواهد تجربی، که کاملاً مستقل از اندیشه فلسفی است، بنا نهاده شده است. اما باید گفت از زمان افول پوزیتویسم یکی از اتفاق نظرهای کم نظیر در فلسفه علم، این واقعیت است که شواهد تجربی معیار کافی ای برای ارزیابی مدعیات نظری رقیب نیست. با این حال، لازمه اختلاف نظر در علوم، آن نیست که نظرات مختلف از اعتبار یکسانی برخوردار باشند، زیرا هر چند اختلاف نظرهای موجود در میان فیزیکدانان نظریه پرداز مطمئناً بیش از اختلاف نظرهایی است که در میان مجتهدین وجود دارد، اما به هر حال در هر دو مورد لازمه رفع اختلاف نظرها، تحقیق، تحلیل و استدلال نقادانه درباره میزان اهمیت یافته های مختلف و نیز میزان قوت و ضعف تبیین ها و استنباط های گوناگون می باشد و منظور ما از مجتهد دقیقاً همان کسی است که در این نحوه استدلال و تحقیقات درباره شریعت وارد شده و به بررسی بپردازند.

3- دلیل هرمنوتیکی

اما گاه در این مورد به ادعاهایی توسل می شود که در سنت های مختلف هرمنوتیک غربی و نظریه ادبی مطرح می باشند، تا بدین وسیله نتیجه گرفته شود که هر متنی تفسیرهای گوناگونی می پذیرد و بر همین اساس استدلال شده است که قرائتی که علما از قرآن و احادیث دارند صرفاً یکی از شیوه های برخورد با «متن» است و از همین رو، همین متن می تواند برای دیگران و با شیوه های دیگر، معانی دیگری داشته باشد. این امر چندان مورد اختلاف نیست: آنچه بحث انگیز است این است که از آن نتیجه گرفته اند که قرائت های مختلف از اعتبار یکسانی برخوردارند و لذا باید رهیافتی دموکراتیک نسبت به فهم مقدس اتخاذ شود. اما این نتیجه گیری نامعقول و بی پایه و اساس است. آیا باید در مورد معنای عبارت های مورد اختلاف، رأی گیری کنیم؟! به هر حال، این امر که می توان معانی گوناگونی از متون مقدس دریافت کرد، چیزی نیست که از نظریه پردازان ادبی غرب گرفته شود، زیرا یکی از بارزترین ویژگی های سنت اسلامی، روشی است که در آن برای متون اسلامی سطوح مختلفی از معانی، مسلم گرفته شده است. این که می توان متون مقدس را به شیوه های مختلف تفسیر کرد بدان معنا نیست که این متون نتوانند- به عنوان پایه و اساس محکمی برای نظام جامع شریعت- در خدمت آن قرار گیرند.

4- برخورداری از نعمت عقل

یکی از دلایلی که بارها برای محدود کردن قلمرو شریعت آورده شده است، دلیل عقلی است و آن این که خداوند بشر را برخوردار از موهبت عقل کرده است تا خود او بتواند از عهده حل مشکلات زندگی اش برآید، و چنانچه بخواهیم راه حل همه مشکلات و مسائل زندگی را در احکام دینی جستجو کنیم، این کار خود نقض غرض و اراده خدا خواهد بود. در پاسخ باید گفت: اگر بگوییم که خداوند در قالب شریعتی که به واسطه پیامبرانش نازل کرده است، به راهنمایی و ارشاد عقل پرداخته است، هرگز از قدر و منزلت عقل چیزی کاسته نمی شود. پذیرش یا تسلیم شدن در برابر هدایت الهی در قالب یک شریعت مقدس هرگز از نیازمندی ما در به کار بردن عقل، نمی کاهد. اسلام را نباید راه حل سطحی همه مسائل و مشکلات زندگی دانست؛ بلکه باید آن را یک جهت دهنده و ارشاد کننده نسبت به این مسائل محسوب کرد، جهت دهنده ای که خواهان تلاش برای زیستن مطابق با اراده خداوند است، و البته مسائل علمی و فکری خاص خود را نیز مطرح می کند.

درک شریعت الهی و نحوه اجرای آن همچنان مستلزم به کارگیری عقل است، اما عقلی که در اسلام ممدوح است صرف قوه ابزاری ای نیست که هیوم و پیروان وی در فلسفه غرب از آن بحث می کنند، بلکه قوه ای است که با نور الهی روشن و هدایت شده است و با همان طبیعت و ماهیت خدادادیش به ارزیابی این سنت ها پرداخته و یکی از آنها را ترجیح دهد.

باری، باید مسأله قلمرو و محتوا را از یکدیگر متمایز کرد. شاید بتوان برای ضرورت ایجاد اصلاحات در اجرای شریعت، براین اساس استدلال کرد که در این رابطه اطلاعات و علومی فراهم آمده است که به هنگام فتوا دادن باید ملحوظ شوند، اما این کار باید درچارچوب روند کلی اندیشه احیاگرانه اسلامی باقی بماند و نباید در درون اندیشه های انحرافی ای درغلتید که منکر حاکمیت شریعت در زمینه های گوناگون و بسیار مهم حیات اسلامی است.

ادله جامع دانستن قلمرو شریعت

صرف نظر از مشکلاتی که در اجرای شریعت در بستر زندگی مدرن وجود دارد، جامع دانستن قلمرو شریعت امری ضروری است. یکی از دلایل این امر مربوط به ماهیت خود اسلام است. تقوا اقتضا می کند که ما برای ترقی اسلام و ایمان خود هرچه بیش تر و به نحوی کامل تر خود را در اطاعت خدا درآوریم. دقیقاً به خاطر همین نحوه درک از تقواست که مسلمانان همواره و به نحوی جدی به فرامین الهی یعنی شریعت اسلام علاقمند و مقید بوده اند. یک مسلمان به هر اندازه که متقی تر باشد بیش تر تلاش می کند که همه ابعاد زندگی اش را تابع اراده الهی قرار دهد. کسانی که جامعیت شریعت را به تمسخر می گیرند، چنین اشکال می کنند که اموری چون ورزش اسلامی، مهندسی اسلامی، ریاضی اسلامی و نظایر آن وجود ندارند. اما حتی در مواردی که شریعت آزادی اندیشه و عمل را تجویز کرده است، این آزادی آزادی خودمختارانه، یعنی استقلال و آزادی اش که در آن نفس انسان حاکم باشد، نیست. بلکه آزادی جهت دار و هدایت شده است.

آزادی ای که انسان از طریق آن راه خود را به سوی پرتو هدایت الهی پیدا می کند. این آزادی از طریق قیود و الزامات رهایی بخش شریعت به دست می آید. مثلا شریعت اقتضا می کند که با آداب اسلامی یعنی به نحوی عادلانه و بدون شرط بندی و قمار به ورزش بپردازیم. مهندسی و ریاضیات نیز در شریعت اسلام، افعالی مباح محسوب می شوند، اما همه این کارها و کارهایی نظیر آن ها را باید مطابق با شریعت و با پیروی از آن و بدون هیچ گونه پیمان شکنی یا غصب حقوق دیگران انجام داد.

یکی از موجبات عمده سردرگمی و اشتباه دراین زمینه، همان برچسب «اسلامی» است، غالباً منظور از «علوم اسلامی» علومی است که در بستر فرهنگ های قدیم اسلامی پایه ریزی و توسعه یافته اند. اما واژه «غیراسلامی» برای اشاره به علومی است که با شریعت در تغایرند. و این خود، منجر به این سوء برداشت می شود که از نظر شریعت اسلام، علومی که رشد و توسعه آن ها در غرب بوده است دارای اشکال و ایرادند. از همین رو، دانشجویان این علوم جدید مجذوب دیدگاهی می شوند که می گوید رشته های علمی آن ها، که رشته هایی جدید و غربی اند، بیرون از قلمرو شریعت بوده و در آن نمی گنجد و شریعت را باید محدود به مسائل و امور عبادی کرد. متأسفانه این سردرگمی و اشتباه وقتی افزون می شود که ببینیم کسانی که داعیه دفاع از ویژگی اسلامی بودن علوم سنتی را دارند چنین تبلیغ می کنند که فقط همین علوم سنتی اند که منطبق و سازگار با شریعت اسلام می باشند.

شاید بتوان یکی از راه های خروج از این اشتباه را تمایز میان اسلام، ایمان و احسان دانست. هر مسلمانی باید در همه کارها و تحقیقاتش این سه چیز را مدنظر داشته باشد. حداقل کاری که هر مسلمان می تواند انجام دهد این است که همواره به شریعت توجه کرده و مراقب باشد فعالیت هایش در تغایر با شریعت نباشد. اما علاوه بر آن، باید مؤمن هم باشد و تلاش کند تا اعمالش نشانه و مظهر ایمانش باشد و با عمل کردن به ایمان خود و به تعبیری با عملی کردن ایمان خود، «محسن» گردد. مسلمانان متقدم با چنین تلاش هایی مایه پایه ریزی و گسترش علوم به اصطلاح «اسلامی» گشته اند و از همین رو، این علوم در قالب یک جهان بینی شامل و جامع ادغام و ترکیب شده اند و دراین جهان بینی علم شامل و جامع، علوم طبیعی، ریاضیات، ادبیات، دین و فلسفه، همه و همه، با یکدیگر هماهنگ و سازگار شده اند و می توان نظام منتج از این ادغام و ترکیب را سرمشق و الگو قرار داد. اما نه بدان معنا که این نظام حجیت و اعتباری دائمی داشته باشد، تا چه رسد به این که بگوییم هرچیزی که مخالف آن بود، در تغایر با اسلام است. امروزه نیاز مبرمی به پرداختن به رشته های گوناگونی چون سیاست، فیزیک و... حس می شود، که همه ابعاد و جنبه های این علوم، با علومی که علمای بزرگ اسلام در اعصار قدیم با آن ها مأنوس بودند، کاملا بیگانه است. اما این، بدان معنا نیست که چنین فعالیت ها و علوم جدیدی در تغایر با شریعت اسلام اند، و نیز بدان معنا نیست که شریعت هیچ گونه حاکمیتی براین فعالیت ها و علوم نداشته و این علوم خارج از قلمرو شریعت اند، و حتی بدان معنا نیست که آثار علمی علمای نخستین اسلام، هیچ گونه ارتباطی با مسائل امروزین ندارد، زیرا این علمای قدیم با تلاش پی گیر خود ایمان خود را به منصه ظهور رسانده اند و متفکران مسلمان معاصر نیز باید همانند علمای قدیم مشتاق باشند که ایمان خود را در همه فعالیت های خود به منصه ظهور برسانند تا کارها و تحقیقات خود را خوب، درست، زیبا و در یک کلمه «احسن» کنند.

پی نوشتها:
• 1-نام مقاله Islamic Law and Muslim Life
• Contemporary Topics of Islamic Thought Muhammad Legenhausen Tehran: Alhoda P 501-611
• 2- see annemarie Schimmel Deciphering the Signs of God Albany: Suny Prees 4991 P 702- 802
• 3- واژه «احیاگر، احیاگرانه» را جامعه شناس ایرانی که اثر وی در باب اسلام و مدرنیسم در نیویورک نوشته شده پیشنهاد کرده است.
• 4- Ernest زDector and Saint in Nikkie Keddie ed Scholars Saints an Sufis Berkely: University of California Prees 2791 P 703-623
• 5-این استدلال را مدیون دکتر سعید زیباکلام، عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ و فلسفه علم در مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، هستم.
• ..............................................................................................

منبع:فصلنامه معرفت