كلمات كليدي : تقوا، متقی، ایمان، كلمة التّقوی، اَهلُ التََقوی
نویسنده : (تليخص)هیئت تحریریه سایت پژوه
تقوا در سنت
تقوا در لغت به معنای حفظ کردن و نگاه داشتن از بدی و گزند است. تقی و متقی به معنای «صاحب تقوا» است. به سبب ملازمت میان تقوا و خوف، این واژه را خوف نیز معنا کرده‌اند.
آنچه در منابع روایی شیعه و سنّی در خصوص تقوا آمده، توصیۀ مؤکد و موعظه به تقواست. پیامبر اکرم )صلٌ‌الله‌علیه‌و‌آله) تقوا را در رأس تمام امور می‌دانست و از ایشان و حضرت علی و امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده که تقوا جمع تمام نیکی‌هاست. امام صادق در حدیث دیگری، با اشاره به آیاتی از قرآن کریم، فرمود که خداوند هر چه را که قابل توصیه است در امری واحد جمع آوری و آن تقواست.
بخش عمده‌ای از احادیث و روایات مربوط به تقوا، تکرار و بیان مؤکد و گاه بسط و تفسیر مضامین قرآنی در خصوص آن است؛ مثلاً تقوا به معنای اطاعت از اوامر و نواهی الاهی به صورتی دیگر در حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است:
«تقوا یعنی در کاری که خداوند بدان امر کرده، غایب نباشی و در کاری که خداوند از آن نهی کرده است، حاضر نباشی.»
در قرآن کریم، در ذکر داستان پذیرفته شدن قربانی هابیل، آمده است که:
«خدا (عمل و قربانی را) فقط از تقوا پیشگان می‌پذیرد»
در این احادیث سفارش شده که اهتمام مؤمنان به قبول عمل باید بیش از نفس عمل باشد، زیرا عمل اندک و مقبول بهتر از عمل بسیار اما نامقبول است و شرط قبولی عمل، تقواست.
تقوا از جهتی مقدم بر ایمان و از جهت دیگر مؤخر بر آن است؛ حصول و تقویت ایمان به سبب تقواست، زیرا هر آنچه تقوا را افزون کند، سبب فزونی ایمان است، اما اصل ایمان مقدّم بر تقواست و قوّت و ضعف ایمان در فزونی و کاستی تقوا مؤثر است. بدین ترتیب میان تقوا و ایمان رابطه‌ای دو سویه برقرار است.
همچنین در حدیثی، که در بسیاری از منابع روایی شیعه و سنّی آمده است، تقوا و حسن خلق صفاتی هستند که بیش از هر چیز موجب رسیدن به بهشت می‌شوند. در توضیح این حدیث گفته شده است که تقوا همان حسن معامله با خداوند و حسن خلق، حسن معامله با خلق است.
در بیان ائمه (ع) صبر و حلم، صلۀ رحم، امانتداری دوری از حسد، حق‌گویی و لو به زیان گوینده و عدالت از جمله لوازم تقواست.
در حدیثی از امام رضا (ع) آمده است که «نحن کلمة التّقوی»، در شرح این حدیث گفته شده است که ایشان (ائمۀ تقوا/ اهل تقوا) کلمات خداوندند که مراد خداوند را بیان می‌کنند و پذیرفتن ولایت‌شان سبب مصون ماندن از آتش جهنم است. رابطه مفهوم ولایت با تقوا، به معنای اتَقاء از آتش جهنم، تلویحاً در این حدیث آمده است:
«ولایت علی بن ابی‌طالب، حصن و حصار خداوند است که هر کس در آن در آید، از آتش در امان خواهد بود.»
در احادیث شیعه، تعبیر «اَهلُ التََقوی» در اشاره به متقین نیز به کار رفته که با این نشانه‌ها شناخته می‌شوند: صدق گفتار، امانتداری، وفا به عهد، دوری از بخل و تفاخر، صلۀ رحم، مهربانی با ضعیفان، معاشرت اندک با زنان، بخشش نیکو، حسن خلق، حلم بسیار و پیروی از علمی که موجب تقرب به خداوند شود. محاسبۀ نفس از دیگر صفات متقین است که در احادیث بارها بر آن تأکید شده است.
دامنۀ معنایی تقوا که در قرآن به معنای «عمل به واجبات و ترک محرّمات» بوده و در سنّت بسط یافته، «ترک شبهات» را نیز شامل شده است. در همین زمینه در حدیثی از امام صادق مراتب تقوا ذکر شده است:
1-تقوای عام: یعنی تقوا به سبب خوف از عذاب جهنم که شامل ترک محرّمات است؛
2-تقوای خاص: که عبارت است از اینکه شخص نه تنها محرّمات بلکه شبهات را نیز ترک کند؛
3- تقوای خاص الخاص: مرتبه‌ای است که شخص نه تنها شبهات بلکه بعضی از امور حلال ار نیز ترک می‌کند.