احکام و آداب دعا در قرآن

احکام و آداب دعا در قرآن

عباس جعفرآبادی

روزنامه کیهان

تاریخ انتشار: 29 اردیبهشت ماه 1397

دعا مغز عبادت، نشانه تواضع و فروتنی در برابر خدا، پرهیز از استکبار، موجب تغییر در تقدیر و عامل دفع و رفع بلایا و جلب منفعت است. از این رو در آموزه‌های وحیانی قرآن به دعا بسیار اهمیت داده شده؛ و مطالب بسیاری درباره فواید، آثار، آداب و احکام دعا بیان شده. نویسنده در این مطلب به گوشه ای از این مطالب به‌ ویژه درباره احکام و آداب دعا پرداخته است.

دعا، مغز عبادت

دعا در آموزه های قرآن به عنوان عبادتی خالص با آثار و برکات بسیار مورد توجه و تأکید است؛ چرا که تنها کسانی به دعا گرایش دارند که از کبر و تکبر و استکبار اجتناب می ورزند و در اوج تواضع قرار دارند. خداوند در آیه 60 سوره غافر می فرماید: وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَمَ دَاخِرِينَ؛ و پروردگارتان فرمود: «مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم. در حقيقت، كسانى كه از پرستش من كبر مى‏ورزند به زودى خوار در دوزخ درمى‏آيند.»

بر اساس این آیه کسانی دعا نمی‌کنند که اهل استکبارند و به سبب همین استکبار نیز وارد دوزخ خواهند شد. پس دعا هم نشانه‌ای از تواضع و فروتنی انسان در برابر خداوند است و هم موجبی برای رهایی از بزرگترین شقاوت و بدبختی ابدی یعنی دوزخ است.

جالب این است که واژه صلات در زبان عربی در اصل وضع حقیقی آن به معنای دعا و خواندن است. صلا کردن برای غذا به معنای خواندن و دعوت دیگری از راه دور به غذاست. پس می‌توان گفت که اصل نماز و صلات نیز همان دعاست. از این رو پيامبر اكرم(ص) می فرماید: در الدعاء مخ العبادةً، دعا مغز عبادت است (بحارالانوار، ج 93، ص 300)؛ چرا که زیباترین جلوه‌های عبادت با دعا معنا می یابد و عنصر کلیدی نماز همان دعاهایی است که در نماز به‌ ویژه در این جمله زیبای « اهدِنَــــا الصِّرَاطَ المُستَقِيمَ؛ به راه راست ما را راهنما و راهبر باش» (فاتحه الکتاب، آیه 6) تجلی می‌کند.

احکام دعا

دعا از نظر آموزه‌های قرآنی یک واجب دینی است. به این معنا که بر مؤمنان است که هماره اهل دعا و نیایش باشند. این بدان معناست که دعا یک امر استحبابی نیست که دل‌بخواهی باشد و کسی بخواهد آن را ترک کند؛ چرا که ترک دعا به معنای استکبارورزی در برابر خداوند است (غافر، آیه 60)؛ چنان که ابلیس این‌گونه عمل کرد و سزای عملش هبوط و دوزخ شد. (بقره، آیات 34؛ ص، آیات 74 و 75)

قرآن بر این مطلب تأکید دارد که انسان می‌بایست در همه حال و برای همه چیز دست به دعا بردارد. اصولاً استعانت به دعا در قالب نماز و روزه راهی است که خداوند در آیاتی چون 45 و153 سوره بقره بر آن تأکید و توجه داده است تا انسان از راه این‌ها بتواند کارش را پیش برد و به اهداف و مقاصد خویش برسد.

خداوند بارها به اشکال گوناگون بر ارزش و اهمیت دعا تأکید کرده و دعا در همه احوال را امری مستحب شمرده است.(حمد، آیه 6؛ بقره، آیه 186؛ فرقان، آیه 77؛ نمل، آیه 62؛ غافر، آیات 14 و 60)

آداب دعا

برای اینکه بهترین و کامل‌ترین شیوه دعا را داشته باشیم، می بایست از آموزه‌های قرآنی بهره بریم؛ زیرا در آیات قرآن آداب دعا به ‌طوری که ادب دعا رعایت شود و سخن و حرکتی بی‌ادبانه در برابر خداوند نداشته باشیم، بیان شده است. در اینجا برخی از مهم‌ترین و اصلی ترین آداب دعا بیان می شود.

1. اخلاص: شکی نیست که اخلاص به معنای نیت و کار خالصانه برای خداوند به دور از هرگونه شرک و دوگانگی یکی از اساسی‌ترین اصول توحید است. در آیات بسیاری از قرآن به این امر به عنوان اساسی‌ترین مؤلفه در آداب دعا توجه داده شده است.(بقره، آیه 186؛ یونس، آیه 22؛ اعراف، آیه 29؛ کهف، آیات 14 و 28؛ عنکبوت، آیه 65)
2. اظهار ایمان: هر چند که مؤمن به پیشگاه خداوند می‌رود و از او درخواست می‌کند و نیایش و دعا دارد، ولی اظهارکردن ایمان امری مطلوب است. خداوند در آیاتی از قرآن اظهار ايمان قبل از دعا را به عنوان یکی از آداب دعا، امرى مطلوب دانسته است. (آل عمران، آیات 16 و 53 و 193؛ مائده، آیه 83؛ مؤمنون، آیه 109)
3. اظهار توحید: از دیگر آداب دعا، شايسته بودن اظهار توحيد و گفتن لااله الاالله، همراه با دعاست که در آیاتی از جمله آیه 87 سوره انبیاء به آن توجه داده شده است.
4. اظهار عبودیت و بندگی: از دیگر آداب نیایش، اظهار عبودیت و بندگی در پیشگاه خداوند است. پس اظهار عبوديّت به درگاه خدا، ادبى مناسب براى دعا كردن است که باید آن را مراعات کرد. (فاتحه الکتاب، آیات 5 و 6)
5. استغفار: اصولاً استغفار به معنای طلب غفران از خدا خود نوعی دعا است، ولی از جمله دعاهای مقدماتی است؛ زیرا تا انسان اقرار به ناتوانی، خطا و گناه نکند و تخلیه خود را از هر گونه شرک و مانند آن نخواهد و به دست نیاورد نمی‌تواند ظرف وجودی‌اش را برای کمال و استفاده از برکات و نعمت‌های الهی آماده کند. استغفار همانند یک پاک‌کننده است که ظرف وجودی آدمی را برای کمال‌پذیری آماده می‌کند. از این انسان می‌بایست استغفار را مقدم داشته و پیش از هر دعایی نخست با استغفار و توبه خود را برای دعاهای دیگر و بهره‌مندی از آن‌ها آماده سازد. خداوند در آیاتی از جمله 147 و 193 و 194 سوره آل عمران و 151 و 155 سوره اعراف و 35 سوره ص بر مطلوب بودن آغاز به استغفار از گناه در دعا توجه داده است.
6. اقرار به گناه و خطا: این مطلب با توجه به مطالب پیش گفته نیز قابل اثبات و توجه است؛ اما به صراحت در آیاتی از قرآن چون آیه 23 سوره اعراف و 87 سوره انبیاء و 16سوره قصص، اقرار و اعتراف به گناه و ظلم به خويش، هنگام دعا امرى پسنديده دانسته شده است.
7. التجاء به ربوبیت خدا: پناه بردن به پروردگاری خداوند در دعاها بارها در آیات قرآن مورد تأکید قرار گرفته است. اینکه انسان بداند خداوند همه هستی را می‌پروراند و در جهت کمالی هر چیزی از جمله انسان گام بر می دارد، موجب دلگرمی انسان و نیز تأثیر دعا به جهت رهایی از هر گونه شرک است. از این روست که در همه دعاها واژه رب به اشکال گوناگون تکرار می‌شود. (بقره، آیات 126 و 127 و 128 و 129 و ده‌ها آیه دیگر)
8. تسبیح خداوند: تسبیح او به معنای پاک دانستن خداوند از هر گونه نقص به ‌ویژه جهل، عجز و بخل نقش کلیدی و تعیین‌کننده‌ای در دعا و تأثیر آن دارد. ازاین رو در آیات قرآن بر شايسته بودن تسبيح و تنزيه خداوند، هنگام دعا توجه داده شده است. (انبیاء، آیات 87 و 88)
9. توجه به صفات کمالی خدا: انسان در دعا به نواقص و کمبودهای خود توجه می‌یابد و می‌خواهد تا آنها را برطرف کند. توجه به صفات کمالی به او کمک می‌کند تا با توجه به هر کمال الهی نام او را بخواند و نیازهایش را برطرف سازد. از این رو در آیات قرآن توجّه به صفات كمالى خداوند و حمد و ستايش او هنگام دعا، به عنوان امرى پسنديده و از آداب دعا مطرح شده است.(بقره، آیات 128 و 129؛ آل عمران، آیات 8 و 35 و 38) همچنین از آداب دعا آن است که خدا به اسما و صفات حسنایش خوانده شود. (اعراف، آیه 108؛ اسراء 110)
10. توکل بر خدا: از دیگر آداب پسندیده دعا توکل بر خداوند است. از آیات 84 تا 88 سوره یونس بر می آید که توكّل بر خداوند، هنگام دعا، امری مطلوب و پسنديده است.
11. در خفا بودن: شايسته بودن دعا در خفا مطلبی است که از آیه 63 سوره انعام و 55 و 205 سوره اعراف می‌توان به دست آورد.
12. خوف و رجا: ترس و امید از دیگر اموری است که به عنوان آداب پسندیده دعا در آیات قرآن مطرح شده است. پس لازم است هنگام خواندن خدا نیایش‌های ما همراه با خوف و رجا باشد. (اعراف، آیه 56؛ انبیاء، آیه 90)
13. دعا برای دیگران: بر اساس آموزه‌های وحیانی اسلام مشارکت‌دهی دیگران در دعا مطلوب است و حتی دعایی که برای دیگران خوانده می‌شود به اجابت نزدیکتر است. اگر انسان برای دیگران دعا کند خود نیز از آن بهره‌مند خواهد شد. از همین رو انسان می‌بایست دامنه دعاهایش را بسیار گسترده بگیرد، چنانکه در دعاهای ماه رمضان مؤمنان برای همه گرسنگان، فقیران و بینوایان، بیماران و مانند آن دعا می‌کنند. از آیاتی از جمله 128 و 129 و 201 و 250 و 286 سوره بقره و 8 و 16 و 53 و 147 و 193 و 194سوره آل عمران و آیات بسیار دیگر مطلوبيّت سهيم كردن ديگران در دعاى خود به عنوان یک ادب نیایش به دست می‌آید.
14. ذکر نعمت‌های الهی: پسنديده بودن ذكر نعمت‌هاى الهى، هنگام دعا و طلب حاجت از خدا به عنوان یک امر پسندیده در آیات قرآن مورد توجه است. (یوسف، آیه 101؛ ابراهیم، آیه 39؛ قصص، آیه 17)
15. توجه به بهترین اوقات دعا: هر چند که زمان به ظاهر نقشی در نیایش ندارد، ولی بر اساس آیات قرآن برخی از زمان‌ها از ویژگی خاصی برخوردارند که باید به آنها توجه داشت. در آداب دعا آمده که شايسته است در صبحگاهان و شامگاهان دعا به درگاه الهى انجام گیرد. (انعام، آیه 52؛ کهف، آیه 28) آیات 15 و 16 سوره سجده نیز دعا به درگاه الهى در نيمه شب را امرى پسنديده می‌داند و آیات 7 و 8 سوره انشراح هم دلالت دارد که دعا، پس از نماز به عنوان تعقيبات،‌ امری استحبابی است. البته استحباب دعا، پس از فراغت از عبادات به عنوان یک امر کلی در آیات پیش گفته و 125 سوره بقره مورد تأکید قرار گرفته است.
16. اشاره با انگشت: یکی از مستحبات و آداب نیایش آن است که نیایش‌گر هنگام دعا با انگشت خدا را در نظر گرفته و به او اشاره کند. از این رو در آیه 8 سوره مزمل بر شايسته بودن دعا همراه با اشاره انگشت توجه داده شده است؛ زیرا در روايتى از امام صادق (ع) نقل شده که منظور از «تبتّل» اشاره با انگشت هنگام دعا است. (تفسير نورالثقلين، ج 5، ص 449، ح 22)
17. اعتدال در صدا: لزوم رعايت اعتدال در صدا، هنگام دعا به درگاه الهى از دیگر آداب دعاست که در آیات 55 و 205 سوره اعراف و 110 سوره اسراء به آن توجه داده شده است. این به آن معناست که در دعا کردن نباید صدای خود را بلند کرد.
18. بالا بردن دست: بالا بردن دست و بازکردن آن به نشانه تضرع و التجاء از دیگر آداب دعا است که در آیه 61 سوره آل عمران به آن اشاره شده است؛ چرا که در روايتى از امام صادق(ع) نقل شده که ابتهال به معناى باز كردن دست‌ها و بالا بردن آنها همراه با اشك و آه به هنگام دعا است. (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 350، ح 169)

موارد دعا

اینکه درباره چه چیزی دعا کنیم؟ پرسشی است که بسیار مطرح می‌شود. از آیات قرآن به دست می‌آید که انسان می‌بایست برای همه چیز و در همه حال دعا کند. یعنی برای خردترین و کم ارزش‌ترین چیزها تا بزرگترین‌ها از نظر خودش باید دعا کند و از دعا روی برنتاباند.

در این جا به برخی از مهم‌ترین اموری که انسان می‌بایست دعای خویش را معطوف آن کند اشاره می‌شود؛ این امور از مواردی است که مستحب است که درباره آنها دعا شود.

1. آخرت: دعا براى برخوردارى از حسنه و نيكى در آخرت امری مطلوب است.(بقره، آیات 201 و 202؛ اعراف، آیه 156) همچنین دعا براى جا و مسكن مناسب در بهشت و دیگر جزئیات آن نیز امری مطلوب است که باید به آن توجه داشت.(تحریم، آیه 11)
2. اقامه نماز: دعا براى توفيق اقامه نماز، به وسيله خود و فرزندان از دیگر اموری است که به عنوان امر مطلوب در آیه 40 سوره ابراهیم مطرح شده است.
3. الحاق به صالحان: دعا براى ملحق شدن به صالحان و نيكان نیز امری شایسته و مطلوب است. (یوسف، آیه 101؛ شعراء، آیه 83؛ نمل، آیه 19)
4. امامت بر متقین: دعا، براى امامت بر متقين نیز به عنوان امری مطلوب از آیه 74 سوره فرقان قابل استنباط و اثبات است.
5. امداد الهی: دعا براى جلب امداد الهى، در برابر تكذيب‌گران و حق‌ناپذيران (مؤمنون، آیات 26 و 39) و پیروزی بر دشمنان (بقره، آیات 250 و 286) و مفسدان (عنکبوت، آیه 30) امری پسندیده است.
6. امنیت و آرامش: دعا به درگاه خدا، براى بهره‌مندى از امنيّت و آرامش فردی و اجتماعی امری مستحب و نیکوست. (بقره، آیه 206؛ ابراهیم، آیه 35)
7. برکت: دعا براى برخوردارى از مكان و سرزمين‌هاى با بركت از جمله مواردی است که مطلوبیت آن از آیه 29 سوره مؤمنون به دست می‌آید.
8. حکمت: شاید یکی از دانش‌های بسیار مفید که از آن به خیر کثیر نیز یاد شده، دانش حکمت است که هدفمندی در زندگی را به انسان نشان می‌دهد و راه درست را پیش رویش می‌گشاید. از این رو دعا، براى بهره‌مندى از حكمت به عنوان یک امر شایسته در آیه 83 سوره شعراء مورد تأکید قرار گرفته است.
9. رحمت الهی: دعا براى جلب رحمت الهى، امرى مطلوب است. در آیات قرآن بارها یکی از ادعیه مشهور همان دعا برای جلب رحمت الهی قرار گرفته است.(بقره، آیه 286؛ آل عمران، آیه 8؛ اعراف، آیات 23 و 155)
10. فرزند صالح: دعا، براى بهره‌مندى از فرزندان پاك و شايسته از اموری است که در آیاتی از قرآن از جمله 38 آل عمران و 4 تا 6 سوره مریم و 89 و 90 سوره انبیاء و 100 و 101 سوره صافات مورد توجه قرار گرفته است.
11. موارد دیگر: از جمله موارد دیگری که در قرآن برای دعا کردن مطرح شده عبارتند از : قبولی اعمال(بقره، آیه 127)، حکومت و قدرت (ص، آیه 35)، تحقق وعده‌هاى الهى(آل عمران، آیه 194؛ غافر، آیه 8)، تسليم بودن در برابر خداوند (بقره، آیه 128)، توفیق شکر نعمت (نمل، آیه 19)، توفیق عمل صالح (احقاف، آیه 15)، استقامت و ثبات قدم (بقره، آیه 250؛ آل عمران، آیات 146 و 147)، حفظ آبرو به ویژه در قيامت (آل عمران، آیه 149؛ شعراء، آیات 83 و 87)، خوشنامی (شعراء، آیات 83 و 84)، بهره‌مندى نيكی‌ها و رفاه در زندگى(بقره، آیات 200 و 201؛ اعراف، آیات 155 و 156)، رزق و روزی نیک (بقره، آیه 126)، رفع کینه و کدورت(حشر، آیه 10)، دفع و رفع شر و عذاب (اسراء، آیه 11؛ نمل، آیه 46)، شرح صدر و افزایش آستانه تحمل(طه، آیات 24 و 25)، بهره‌مندی از صبر و شکیبایی(بقره، آیه 250؛ اعراف، آیه 126)، توفيق صداقت در آغاز و انجام كارها (اسراء، آیه 80)، عفو و گذشت خداوند (بقره، آیه 286)، افزایش علم و ازدیاد آن (طه، آیه 114)، هدایت الهی (آل عمران، آیه 8).