اوراق مشارکت

دوشنبه ۲۷ شهریور ۱۳۹۶

روزنامه اطلاعات

 اشاره: یکی از اقسام اسناد تجاری،‌ اوراق مشارکت است که به اوراقی اطلاق می‌شود که به موجب آن، شخص سرمایه‌گذار به منظور تأمین بخشی از سرمایه‌های پروژه‌های خود با انتشار آن‌ها اقدام به جذب منابع مالی در بازار می‌نماید، تا ضمن پرداخت سود علی‌الحساب، در پایان هر دوره مالی سود قطعی بین صاحب سرمایه (سرمایه‌گذار) و عامل اقتصادی (سرمایه‌پذیر) تقسیم شود.

از آن‌ جایی که در طرح‌های بزرگی که نیاز به سرمایه‌های هنگفت دارد، و از طرفی بنگاه‌های اقتصادی حاضر به پذیرش تمامی ریسک‌های ناشی از سرمایه‌گذاری نیستند، امروزه با هدف روش‌های تأمین منابع مالی به دور از اقتصاد ربوی چنین روشی به‌کار گرفته شده، تا به رفع بعضی از معضلات جاری پرداخته شود. با توجه به این که پس از پیروزی انقلاب تلاش در جهت ایجاد ابزارهایی منطبق با موازین اسلامی صورت پذیرفته، نقطه آغاز رسمی این موضوع حذف بانکداری ربوی و تصویب نظام بانکی جاری، و به دنبال آن قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت مصوب سال ۱۳۷۶ است. در این ارتباط، انتشار اوراق مشارکت گزینه خوبی برای جمع‌آوری هرچه بیشتر نقدینگی‌های موجود و هدایت آن‌ها به سمت تولید است.

تعریف اوراق مشارکت

اوراق بهادار قابل معامله‌ای است که نشانگر مشارکت به مبلغ اسمی ورقه در یک طرح سرمایه‌گذاری معین با میزان سودآوری تقریبی مشخص است. این اوراق که به‌صورت اوراق با نام یا بی نام است به موجب قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت با مجوز قانون خاص یا مجوز بانک مرکزی، برای تأمین بخشی از منابع مالی مورد نیاز جهت ایجاد، تکمیل و توسعه طرحهای سودآور تولیدی، ‌ساختمانی و خدماتی شامل منابع مالی لازم برای تهیه مواد اولیه مورد نیاز واحدهای تولیدی توسط دولت، شرکتهای دولتی، شهرداری‌ها و مؤسسات و نهادهای عمومی غیردولتی و مؤسسات عام‌المنفعه و شرکت‌های وابسته به دستگاه‌های مذکور، شرکتهای سهامی عام و خاص و شرکت‌های تعاونی انتشار می‌یابد و به سرمایه‌گذارانی که قصد مشارکت در اجرای طرح‌های یاد شده را دارند از طریق عرضه عمومی واگذار می‌گردد.

ماهیت حقوقی اوراق مشارکت

این اوراق بر مبنای عقد مشارکت پایه‌گذاری شده و دارندگان آن به ‌صورت مشاعی در پروژه موضوع اوراق شریک هستند و همانند اوراق سهام، قابلیت انتقال به غیر و نیز امکان خرید و فروش ثانوی در بازار اوراق بهادار را دارند و به قیمت آن‌ها برای خرید و فروش ثانوی تابع میزان موفقیت انتظاری طرح مورد نظر و دیگر عوامل اثرگذار در عرضه و تقاضای اوراق خواهد بود.

تفاوت اوراق قرضه و اوراق مشارکت

تعیین نرخ بهره‌ ثابت مهمترین زمینه تفاوت اوراق قرضه و اوراق مشارکت است. زیرا در اوراق قرضه ارتباط دو طرف معامله به شیوه قرض‌دهنده و قرض‌گیرنده است، اما در اوراق مشارکت ارتباط دو طرف به ‌صورت شراکت است و معمولاً در قالب عقد مشارکت مدنی به انتشار این اوراق می‌پردازند. به‌ علاوه، نرخ بهره در اوراق قرضه به ‌صورت ثابت در نظر گرفته می‌شود و در زمان سررسید مقرر باید اصل و سود از پیش تعیین‌ شده به خریدار اوراق پرداخت شود، در حالی که در اوراق مشارکت سود به‌ صورت علی‌الحساب تعیین می‌شود و فرد در سود تأمین مالی پروژه اقتصادی شریک محسوب خواهد شد. از طرف دیگر اوراق قرضه سابقاً فقط در شرکت‌های سهامی عام قابل صدور بودند، در حالی که اوراق مشارکت در حال حاضر محدود به شرکت‌های سهامی عام نیستند و توسط دولت، شهرداری‌ها، مؤسسات و نهادهای عمومی غیردولتی، مؤسسات عام‌المنفعه، شرکت‌های وابسته به دستگاه‌های مذکور قابلیت انتشار دارند. هم‌چنین در اوراق قرضه عامل اقتصادی می‌تواند مبالغ حاصل از قرض را در هر فعالیتی مورد استفاده قرار دهد، اما در اوراق مشارکت زمینه انتشار فقط در طرحهای تولیدی، عمرانی و خدماتی خواهد بود.

مزایای اوراق مشارکت

با هدف مقابله با معاملات ربوی، و جایگزینی اوراق قرضه، امروزه استفاده از اوراق مشارکت در سرمایه‌گذاری‌های دولتی کاربرد وسیعی دارد. به این صورت که دولت جهت تأمین مالی یک، یا چند پروژه هم‌گروه یا غیر هم‌گروه، اوراق مشارکت در سرمایه‌گذاری منتشر کرده و توسط نظام بانکی به فروش می‌رساند، بانک‌های تجاری و مردم با خرید این اوراق، در مالکیت طرح یا طرحهای مورد نظر با دولت شریک می‌شوند و به‌ تبع آن در سود حاصل از فعالیت اقتصادی آن طرح نیز سهیم می‌شوند.

از جمله امتیازات دیگر اوراق مشارکت این است که در این اوراق بخشی از سرمایه طرح توسط دولت تأمین می‌شود در نتیجه دولت شریک صاحبان اوراق خواهد بود و این نکته فراتر از اینکه خود ایجاد اعتماد برای خریداران اوراق می‌کند، زمینه را برای تضمین اصل سرمایه فراهم می‌آورد؛ زیرا در عقد شرکت یکی از شرکاء (در اینجا دولت) می‌تواند متعهد شود که اگر فعالیت اقتصادی با ضرر روبرو شد، ضرر را به تنهایی عهده‌دار شود. در نتیجه دولت به عنوان شریک می‌تواند ضرر احتمالی را تعهد کند و بازپرداخت دست‌کم اصل سرمایه خریداران اوراق مشارکت را بر عهده بگیرد.

از ویژگی دیگر این اوراق امکان تجدید انتشار آن‌هاست. لذا دولت می‌تواند برای تجدید طرح‌های کوتاه‌مدت، یا تمدید فعالیت طرحهای میان‌مدت و بلندمدت، همراه با ارزش واقعی دارایی‌های سهامداران قبلی، اوراق مشارکت جدید منتشر کند، به فروش رساند و از طریق درآمد آنها اصل سرمایه و سود اوراق سابق را بپردازد و با این کار در حقیقت خریداران جدید را شریک خود کند.

انواع و اقسام اوراق مشارکت

این اوراق به اشکال ذیل تقسیم می‌شوند:

اوراق مشارکت ساده: به اوراقی اطلاق می‌شوند که دارنده آن در سررسید منحصراً اصل مبلغ و سود آن را دریافت می‌نمایند.

اوراق مشارکت مرکب: در این صورت صرفاً در شرکت‌های سهامی عام قابلیت انتشار دارند، و فی‌نفسه به دوگونه قابل تقسیم هستند:

اوراق مشارکت قابل تبدیل به سهام، یعنی اوراق مشارکتی که قابل تبدیل به سهام شرکت می‌باشند.
اوراق مشارکت قابل تعویض با سهام.

نحوه انتشار اوراق مشارکت در نهادهای دولتی

در شرکت‌های دولتی اولاً انتشار اوراق مشارکت، باید به تصویب مجمع عمومی یا شورای عالی شرکت‌های مربوطه برسد. ثانیاً حداکثر میزان (سقف) اوراق مشارکت قابل انتشار برای این شرکتها، در هر سال با توجه به سیاست‌های پولی و مالی به‌ وسیله شورای پول و اعتبار تعیین و اعلام می‌گردد. ثالثاً: سازمان بورس و اوراق بهادار طرح مشمول اوراق مشارکت را بررسی و در صورتی که دارای توجیه اقتصادی، فنی و مالی باشد، پس از ارائه تضمین کافی توسط مؤسسه و یا شرکت متقاضی، به بانک عامل اجازه انتشار می‌دهد. این اوراق، افزون بر اینکه شامل تمام بخشهای اقتصادی یعنی کشاورزی، صنعتی، خدمات و بازرگانی می‌شود، شایستگی آن را دارد که شامل گونه‌های فعالیت‌ها و طرح‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت شود. پس همان‌طور که دولت می‌تواند با انتشار اوراق مشارکت از سرمایه‌های مردم استفاده کند و یک فعالیت بازرگانی کوتاه‌مدت سه ماهه (مثل واردات و فروش عمده برنج یا روغن) انجام دهد، می‌تواند یک رشته فعالیت‌هایی در طول هم برای یک افق بیست ساله برنامه‌ریزی کند و با فروش اوراق مشارکت طرحی همانند ساختن بندر یا شهر صنعتی و یا راه‌آهن سراسری را تأمین مالی کند.

چگونگی نظارت بر انتشار اوراق مشارکت

در مرحله قبل از انتشار هیأت تشخیص انتفاعی بودن طرح متشکل از نمایندگان وزارت امور اقتصاد و دارایی، سازمان برنامه و بودجه و بانک مرکزی بررسی می‌شود. در مرحله دوم انتشار اوراق مشارکت جهت طرح‌های عمرانی و انتفاعی دولت تنها به میزانی که در قوانین بودجه سالانه کل کشور پیش‌بینی می‌شود، مجاز خواهد بود؛ در نتیجه زمانی که قانون بودجه توسط مجلس شورای اسلامی تصویب می‌شود قاعدتاً مواد آن مورد بحث و بررسی نمایندگان مردم قرار می‌گیرد. در مرحله پس از انتشار نیز بانک مرکزی و دادستان عمومی و انقلاب نظارت‌هایی را اعمال می‌کنند. با همه این اوصاف در حال حاضر وظیفه فروش و بازپرداخت اصل و بهره انواع اوراق مشارکت با بانک مرکزی است. بنابراین می‌توان بانک مرکزی را از آن‌ جایی که تنظیم‌کننده نظام پولی و اعتباری کشور است، مهم‌ترین این ارکان دانست.

علل نظارت بانک مرکزی

بانک مرکزی به جهت کنترل بازار به خرید و فروش این اوراق اقدام و نظارت بر آنها می‌کند. به این صورت که وقتی دولت، اوراق یادشده را به بانک‌های تجاری و مردم فروخت، بانک مرکزی می‌تواند همراه با شرایط اقتصادی اقدام به خرید و فروش آن‌ها کند. برای مثال در شرایطی که رکود بر جامعه حاکم است، با خرید اوراق مشارکت از بانک‌های تجاری و مردم قدرت اعطای تسهیلات بانک‌ها و حجم نقدینگی در دست مردم را افزایش دهد و در شرایط تورمی با فروش اوراق یادشده به بانک‌ها و مردم قدرت اعطای تسهیلات بانک‌ها و حجم پول مردم را کاهش دهد و از آن‌ جایی که قیمت ثانوی اوراق در بازار شکل می‌گیرد، بانک مرکزی می‌تواند با پیشنهاد قیمت‌های جدید به میزان مورد نظر اوراق مشارکت فروخته یا خریداری کند و به هدف‌های تعیین ‌شده دست یابد.

عوامل انگیزشی جهت استقبال مردم

دولت می‌تواند در برهه‌های خاص مبالغی (نسبتی از اصل سرمایه) را به عنوان سود علی‌الحساب به صاحبان اوراق بپردازد و در پایان دوره مالی و یا در پایان سال مالی از سهم سود آنان کسر کند، همان‌گونه که می‌تواند حتی در بین اجرا، طرح سهم شرکاء خود را با پیشرفت پروژه قیمت‌گذاری و خریداری کند.

تفاوت وام مسکن با اوراق مشارکت بانک مسکن

یکی از طرق تأمین و تهیه مسکن استفاده از تسهیلات بانکی است و در این میان بانک مسکن به عنوان وظیفه اصلی و تخصصی خود بیشترین نقش را در اعطای تسهیلات جهت خرید و ساخت مسکن متقاضیان انجام می‌دهد.

رایج‌ترین و شایع‌ترین سپرده‌ها نزد بانک مسکن جهت خرید مسکن، حساب پس‌انداز مسکن و خرید اوراق حق‌تقدم است. صرف‌نظر از تفاوتهای حقوقی میان این دو سپرده تفاوت عملی این دو سپرده را می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد:

الف) سقف تسهیلات برای دارندگان حسابهای پس‌انداز مسکن در حال حاضر ۱۶۰ میلیون تومان در تهران است در حالی که این مبلغ برای دارندگان اوراق حق‌تقدم تفاوت دارد.

ب) سود تسهیلات برای متقاضیان دارای حساب پس‌انداز مسکن در حال حاضر ۱۳درصد است در حالی که این سود برای دارندگان اوراق حق‌تقدم متفاوت است.

ج) امتیاز تسهیلات دارندگان حساب پس‌انداز مسکن غیرقابل انتقال به غیر است و این افراد فقط می‌توانند امتیاز خود را در بانک به بستگان درجه یک (پدر، مادر، همسر، فرزند، برادر، خواهر) منتقل کنند، در حالی که دارندگان اوراق حق‌تقدم می‌توانند امتیاز خود را در بانک به هرکس دیگری منتقل کنند.

نحوه خرید اوراق مشارکت از طریق بورس اوراق بهادار

شرکت‌های سهامی عام و خاص و نیز شرکت‌های تعاونی تولید (نه تعاونی مصرف) پس از تدوین برنامه و اخذ مجوزهای لازم از طریق بورس اوراق بهادار می‌توانند اقدام به انتشار و فروش اوراق مشارکت نمایند. اوراق مشارکت مانند سهام ممتاز دارای نرخ سود اسمی هستند که در موعدهای مشخص به خریداران پرداخت می‌شود. اوراق مشارکت دارای تاریخ سررسید هستند که در آن تاریخ مبلغ اولیه مشارکت (مبلغ اسمی مندرج بر روی اوراق مشارکت) به مالک اوراق پرداخت می‌شود. برخی از اوراق مشارکت از قابلیت تبدیل به سهم در تاریخ سررسید برخوردارند.