كلمات كليدي : نهاوند، فتح، فتح الفتوح، اعراب مسلمان، سپاه ايران
جنگ نهاوند که مسلمین آن را «فتح‌الفتوح» نامیدند یکی از مهم‌ترین جنگ‌هایی است که بین اعراب مسلمان و ایرانیان اتفاق افتاده است. پیروزی در این جنگ می‌توانست راه ورود اعراب را به مناطق داخلی ایران هموار کرده و غنایم زیادی نصیب مسلمانان سازد. جنگ در نزدیکی نهاوند که در منطقۀ کوهستانی «جبل» واقع شده ، اتفاق افتاده است. یاقوت محمدی می‌نویسد:
«نهاوند شهر بزرگی است که در سمت قبله همدان واقع است و بین این شهر تا همدان 14 فرسخ راه است. امروزه این شهر میان چهار شهر خرم‌آباد، همدان، اراک و کرمانشاه قرار دارد».
همان‌گونه که بیان شد، نام دیگر این جنگ فتح‌الفتوح میباشد. ابن‌اثیر در خصوص علت این نام‌گذاری می‌نویسد:
«مسلمین فتح نهاوند را «فتح‌الفتوح» نامیدند زیرا بعد از آن ایرانیان نتوانستند جمع شده و در برابر اعراب بایستند؛ و پس از این جنگ بود که مسلمین سراسر کشور آن‌ها را تعریف کردند».
مقدسی نیز می‌نویسد:
«ایرانیان را پس از این جنگ تجمع و هم‌گروه شدنی نبود».
مورخان عموماً سال وقوع این جنگ را 21ه.ق (641م.) ذکر کرده‌اند.
بلادزی می‌نویسد: فتح نهاوند به سال 19 و به قوای 20 به روایتی نیز سال 21 هجری رخ داد.
در «اخبار الطوال» آمده است: «چون ایرانیان در جلولاء شکست خوردند، یزدگرد گریخت و به نواهی داخلی ایران رفت؛ سپس فرستادگان خود را به شهرهای مختلف فرستاد و از مردم یاری خواست؛ ایرانیان از شهرهای قومس (دامغان)، مازندران، گرگان، دماوند، ری، همدان، اصفهان و ماهان نزد او جمع شدند».
عمار بن یاسر اجتماع ایرانیان را به مرکز حکومت اسلامی خبر داد. ابن اعثم کوفی می‌نویسد:
«عمار بن یاسر، امیر کوفه باخبر شد که ایرانیان در نهاوند اجتماع کرده‌اند و 150 هزار سواره و پیاده از نواحی مختلف جمع شده‌اند و قصد سرکوبی اعراب را دارند. عمار و عده‌ای از اهل کوفه به عمر نامه‌ای نوشته و درخواست کمک کردند».
فرمانده ایرانیان «مردان شاه» و به قولی «ذوالحاجب» بود و فرمانده سپاه اعراب مسلمان نیز فردی به نام «نهان بن مقرن مزنی» بود. به نظر می‌رسد بیشتر نیروهای شرکت کنند. دراین جنگ از دو شهر بصره و کوفه بوده‌اند. بلادزی می‌نویسد:
«عمر عده‌ای از اهل بصره و کوفه را به فرماندهی نهان بن مقرن به جنگ ایرانیان فرستاد».
در برخی منابع آمده است: در این جنگ مردم مدینه، بصره و کوفه شرکت داشتند. در مقابل لشکر 150 هزار نفری ایرانیان که برخی از منابع تعداد آن‌ها را تا رقم مبالغه آمیز 400 هزار نفر نیز نوشته‌اند، نیروهای اعراب بیش از 30 هزار نفر نبودند. این جنگ پس از چند روز درگیری سرانجام به نفع اعراب مسلمان خاتمه یافت. ایرانیان مغلوب شده با تحمل کشته‌های فراوانی مجبور به فرار شدند.
در این جنگ فرمانده اعراب مسلمان (نهان بن مقرن) به شهادت رسید. ابوعلی مسکویه می‌نویسد:
«مسلمانان پس از شکست ایرانیان به نهاوند وارد شدند و آنچه در این شهر بود، به غنیمت بردند».
در برخی دیگر از منابع آمده است: «خدیفه که پس از نهان، فرماندهی مسلمانان را برعهده داشت پس از پیروزی مسلمانان، نهاوند را محاصره کرد؛ سپس با پیشنهاد فردی ایرانی به نام «دینار» با آن‌ها صلح نمود، مشروط به این که خراج یا جزیه دهند و در مقابل اموالشان ایمن باشد. آخرین پادشاه ساسانی پس از شکست نهاوند از ری به اصفهان و از آنجا به کرمان و بعد به بلخ و مرو رفت.