علم کلام همانطور که یک علم درون دینی محسوب شده و موجب همگرائی برخی عقاید بوده، به همان نسبت نوعی ستیز با برخی علوم درون دینی مانند فقه و حدیث و اخلاق و بطور کلی معارف، به همراه داشته است. عقلی انگاشته شدن کلام و تعبدی بودن علوم دیگر، زمینه چنین تضادی را تشدید میکند. تحلیل صرف عقلی مسائل بدون در نظر گرفتن معارف وحیانی و شریعت میتواند یکی از آسیبهای بروز یافته در کلام و نیز فلسفه را هویدا کند.
آسیب اعتقادات دینی در مکاتب اهل سنت
برخی مکاتب مانند مکاتب معتزلی با تحلیل عقلی صرف به مسائل اعتقادی پرداختهاند. اگرچه تفکر و اندیشه در مکتب اسلام اهمیت ویژهای دارد ولی همانطور که استفاده افراطی از اسناد روائی بدون بهره گیری از عقل آفت زاست، استفاده از عقل بدون توجه به شریعت و عناصر اعتقادی مکتب وحی نیز مضر است. آفت این روش، قیاس گرائی و توهم گرائی است. به هرحال اعتدال و برداشت اجتهادی به طریق صحیح مانع از افراط و تفریط در بکارگیری از عقل است. بررسی نفی عذاب قبر به عنوان یکی از عقائد مکتب معتزله موضوع بحث این نوشتار است.
اسناد معتبر بر اثبات عذاب قبر
روایات مربوط به فشار قبر و راههای خلاصی از آن تماما دلیل برای اثبات عذاب قبر است. یکی از ویژگی‌های عالم برزخ فشار قبر میباشد. فشار قبر نسبت به افراد متفاوت است؛ بعضی از افراد فشار قبر ندارند و آنها که فشار قبر دارند از نظر شدت و ضعف یکسان نیست و بستگی به اعمال آنها دارد. با توجه به این امور، انکار منکرین از معتزله بیجهت میشود. اکنون به عواملی که موجب فشار و عذاب قبر میشود اشاره میکنیم:
1ـ سخن چینی و مراعات نکردن طهارت و نجاست و پرهیز نکردن از بول و بیمهری به همسر [1]
2- در کتاب ثواب الاعمال آمده است که یکی از علمای بنی‌اسرائیل از دنیا رفت و فشار قبر بر او وارد شد؛ چرا که او یک بار نماز را (عمداً) بی‌وضو خوانده بود و از کنار مظلومی گذشته بود و او را یاری نکرده بود. [2]
3- ضایع نمودن نعمت‌های الهی: پیامبر اکرم(ص) فرمودند: فشار قبر برای مؤمن، کفاره تباه نمودن نعمت‌ها از ناحیه‌ی اوست. [3]
4. امام صادق فرموند: افراد کمی از فشار قبر نجات پیدا میکنند. [4]
5. غیبت نمودن. [5]
اما عواملی که باعث کاهش یا رفع فشار قبر میشود:
1ـ نماز وحشت.
[6]
2ـ هر کس چهار مرتبه حج به جا آورد عذاب قبر از او برداشته میشود. [7]
3- وفات از ظهر پنجشنبه تا ظهر جمعه و یا شب جمعه. [8]
4. قرائت سوره نساء در هر روز جمعه. [9]
اسناد معتبر بر اعتقاد به نکیر و منکر
در روایات و دعاهای بسیاری بر وجود منکر و نکیر به عنوان دو فرشتهای که مامور سوال نمودن از عقاید اصلی در عالم برزخ هستند تصریح شده است. [10]راههای در امان ماندن از سوالات و رنج و عذاب این دو فرشته را به بندگان آموختهاند؛ مانند تلقین میت، نوشتن دعای جوشن کبیر بر روی کفن، نماز شب، احیای شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان و قرائت صد رکعت نماز مخصوص در آن شب و روزه ماه شعبان به مدت نه روز، قرائت سوره الهیکم التکاثر هر شب در جای خواب و زیارت حضرت امام حسین(ع) و...[11] تمام این روایات موجودیت این دو را ثابت میکند بدون اینکه عقل در این مرحله حکمی داشته باشد.
اعتقاد معتزله در نفی عذاب قبر
ابوالحسن اشعری در مقالات الاسلامیین میگوید: درباره عذاب قبر اختلاف شده است. خوارج و معتزله این امر را نفی نمودهاند ولی اکثر اهل اسلام به آن معتقد هستند. [12]
اکثر متاخرین از معتزله عذاب قبر را انکار نمودهاند و استدلالشان برای این مدعی این است که میت مانند سنگ است؛ یعنی از جمادات است و پُر واضح است که جمادات روح ندارند تا احساس داشته باشند و عذاب شوند. [13]با توجه به دلیل معتزله بر نفی عذاب قبر، ثواب و نعمت نیز مورد انکار ایشان واقع میشود. [14]
قاضی القضاه درطبقات المعتزله میگوید: افرادی از معتزله به وجود عذاب قبر یقین ندارند. [15]
شیخ مفید در حکایات نقل میکند که معتزله با بسیاری از معارف دینی مخالفت نمودهاند. آنها کسانی را که عذاب قبر را اثبات نموده اند مورد تمسخر میگیرند در حالی که تمام امت اسلامی معتقد به این مطلب هستند. [16]
انکار و تفسیر خاص معتزله از نکیر و منکر
تفتازانی در شرح المقاصد گفته است: مسلمین بر حقیقت داشتن سوال منکر و نکیر در قبر و عذاب کفار و برخی گناهکاران اتفاق نظر دارند اما خلاف این اتفاق به برخی از معتزله نسبت داده شده است. [17]
برخی از معتزله مانند جبائی و فرزندش دو فرشته به نام نکیر و منکر را تکذیب میکنند و معتقدند که منکر چیزی است که هنگام تحیر کافر از جواب دادن، از او صادر میشود و نکیر نام جراحت کافر است. [18]