كلمات كليدي : تاريخ، امين السلطان، ميرزا علي ¬اصغرخان، اتابك، امتيازات دوران قاجار
نویسنده : رحمان فتاح زاده
میرزا علی "اصغرخان امین السلطان،" پسر دوم "آقا ابراهیم امین السلطان" میباشد که در سال 1274ه.ق در تهران متولد شد اصلیت این خاندان گرجی و ارمنی میباشد.[1]
علی اصغر خان در زمان حیات پدر، ملقب به "صاحب جمع" (متصدی شتر خانه و قاطر خانه) بود و پس از آنکه "میرزا علی خان امین الممالک" رئیس "دار الشورای کبری" در سال 1299 ه.ق ملقب به امین الدوله شد میرزا علی اصغر خان لقب قبلی او را گرفته و ملقب به "امین الملک" شد و مدت چهارده ماه ملقب به این لقب بود. که میرزا ابراهیم، پدرش در سال 1300ه.ق به هنگام مسافرت ناصرالدین شاه به مشهد فوت نمود و ناصرالدین شاه پس از فوت او تمام مشاغل پدر، از قبیل بیوتات سلطنتی، انبار غله مرکزی، ضرابخانه، وزارت گمرک و خزانه به انضمام وزارت دربار و لقب امین السلطانی را به پسرش میرزا علی اصغر خان که در آن هنگام جوانی بیست و شش ساله بود منتقل نمود.[2]
او در کودکی و نوجوانی زیر دست پدر خود تحصیلات نه چندان عمیقی آموخت اما با توجه به هوش و زیرکی و حافظۀ خاصی که داشت هر چه را می‌دید و می‌شنید فرا می‌گرفت و محفوظات خود را بسیار به موقع بکار می‌بست او بعد از مرگ مستوفی الممالک خود را به شاه بسیار نزدیک کرد و مورد توجه شاه قرار گرفت و در اواخر صدارت "مستوفی الممالک" محور قدرت و گرداننده چرخ مملکت بود و رجال دولت برای رسیدن به جاه و مقام به او متوسل می‌شدند.[3]
صدارت امین السلطان
میرزا یوسف مستوفی الممالک در سال 1303ه.ق فوت کرد پس از وی امین السلطان با همان مقام وزارت دربار تا دو سال بر کلیه امور وزارتخانه‌ها نظارت داشت تا اینکه در سال 1305ه.ق ناصرالدین شاه رسماً امور کشور را به او سپرد.[4]
ناصرالدین شاه در این زمان سه کس را برای امر صدارت در نظر داشت، "قوام الدوله" (میرزا عباس خان تفرشی)، "عضد الملک" (علی رضا خان قاجار) و امین السلطان، شاه دست به استخاره زد تا یکی از آنها را برای صدارت انتخاب کند ولی استخارۀ امین السلطان بد آمد و دو نفر دیگر خوب، تصمیم شاه در نهایت امر این بود که امین السلطان را به صدارت بر گزیند.[5]
امین السلطان در دوره ناصری
در دوره‌ای که او به صدارت انتخاب شد رقابت روسیه و انگلستان در ایران به شدت رو به افزایش بود. سفرای هر دو کشور تلاش می‌کردند تا نظر شاه و امین السلطان را به سمت خود جلب کنند و سرانجام هم انگلیسی‌ها موفق به جلب نظر امین السلطان به سمت خود شدند.[6]
بعد از تمایل شاه و وزیرش به سَمت انگلستان، ناصرالدین شاه برای بار سوم در سال 1306ه.ق عازم اروپا شد. دولت انگلستان که به علت مشکلات داخلی نتوانسته بود در سفر قبلی به خوبی از شاه ایران پذیرایی کند در این سفر جبران مافات کرد و ناصرالدین شاه را مورد توجه قرار داد. شاه از کشورهای روسیه، لهستان، آلمان، هلند، بلژیک و انگلستان دیدن کرد. در آخر سفر هم "میرزا ملکم خان" توانست با تقدیم هدایایی به شاه و همراهان امتیاز بخت آزمایی را از ایران گرفته و آن را به مبلغ چهل هزار لیره انگلیسی به یک مؤسسه انگلیسی در ایران بفروشد.[7] اعطای این امتیاز مورد مخالفت برخی از رجال ایران و علمای مذهبی قرار گرفت و شاه هم پس از ورود به ایران این امتیاز را لغو کرد.[8]
اعطای این امتیاز و لغو آن موجب شد تا بین امین السلطان و میرزا ملکم خان اختلاف بروز نماید و صدراعظم موجبات عزل ملکم خان را از وزیر مختاری ایران در انگلستان فراهم ساخت و به جای وی "میرزا محمد علی خان علاء السلطنه" را به وزیر مختاری به لندن فرستاد. و این امر باعث شد که میرزا ملکم خان مخالف شاه و صدراعظم شود و روزنامه "قانون" را منتشر کرد.[9]
سفر شاه و صدراعظم به اروپا سر آغاز اعطای امتیازات گسترده به خارجیان گردید. یکی از این امتیازات، اعطای امتیاز انحصار دخانیات به یک شرکت انگلیسی به نام "تالبوت" بود که در پانزده فصل قراردادی بین دولت ایران و شرکت صاحب امتیاز به امضاء رسید که به موجب آن انحصار خرید و فروش تنباکوی ایران به مدت پنجاه سال به تالبوت واگذار شد و مقرر شد که شرکت انگلیسی هر سال پانزده هزار لیره انگلیسی به دولت ایران بپردازد.[10]
شرکت در آغاز فعالیت با مخالفت علمای مذهبی، دولت روسیه و مردم رو‌‌به‌رو شد و علمای مذهبی از جمله "آیت الله میرزای شیرازی" با مخالفت با این امتیاز موجب لغو آن شدند و دولت ایران پانصد هزار لیره غرامت به شرکت انگلیس پرداخت کرد.[11]
همچنین امتیاز تأسیس "بانک شاهنشاهی" در سال 1307ه.ق به "رویتر" برای مدت شصت سال واگذار شد. و همچنین اجازه استخراج نفت به رویتر واگذار گردید.[12] بعد از لغو امتیاز تالبوت، امین‌السلطان تغییر رویه داده و به روسها نزدیک شده بود و این امر باعث شد که روسها نیز دارای امتیازاتی شوند. در سال 1310ه.ق قراردادی در شش فصل پیرامون دو قریه" فیروزه" و "حصار" بین دو کشور منعقد شد و سرزمین‌های از دست رفته شمال خراسان از طرف ایران به رسمیت شناخته شد و تشکیل "بانک استقراضی" روس در این زمان روی داد. این سیاست و نزدیکی به روسها ادامه داشت تا اینکه در سال 1313ه.ق ناصرالدین شاه به قتل رسید.[13]
امین‌السلطان و مظفرالدین شاه
بعد از ترور ناصرالدین شاه امین السلطان با زیرکی خاصی جنازۀ وی را به تهران منتقل نمود و مقدمات جلوس و به سلطنت رسیدن "مظفرالدین شاه" را فراهم کرد مظفرالدین شاه قبل از عزیمت به تهران طی تلگرافی از تبریز امین السلطان را به حفظ مقام خود در دستگاه حکومت امیدوار کرد و به وی دستور داد تا ورود او به تهران، پای از "کاخ گلستان" بیرون نگذارد.[14]
صدارت او در زمان مظفرالدین شاه زیاد به طول نکشید و شاه در جمادی الاول سال 1314ه.ق وی را از صدارت برکنار و "علی خان امین الدوله" را که به طرفداری از انگلیسی‌ها معروف بود به صدارت انتخاب نمود.[15]
امین السلطان بعد از برکناری به حالت تبعید به قم رفت بستگان و منسوبان وی نیز از کار برکنار گردیدند و ده قزاق و یک افسر روسی نیز به حفاظت از وی در قم پرداختند اما شاه دوباره بعد از یکسال و نیم او را دوباره به صدارت خود برگزید. امین السلطان، در وحلۀ اول به بهانۀ‌های مختلف مخالفان خود را از تهران دور کرد و در مرحلۀ دوم چون خزانه خالی و احتیاج به پول بود از دولت انگلستان تقاضای وام کرد و چون زیر بار امتیاز گمرکات جنوب به این دولت نرفت با در خواست او موافقت نشد، و او هم در مقابل وزیر مختار انگلیس در ایران را عوض کرد.[16]
امین السلطان چون نتوانست از انگلیسها وام دریافت کند متوجه کشورهای آلمان، فرانسه و بلژیک شد ولی سرانجام از دولت روسیه وامی به مبلغ 22میلیون منات طلا با گرو گذاشتن "گمرکات شمال" دریافت نمود.[17] در این زمان امتیاز "دارسی" که برای بهره‌برداری از نفت جنوب بود به مدت شصت سال به دارسی اعطا گردید و در مقابل دارسی متعهد شد بیست هزار لیره وجه نقد هر سال و معادل همین مبلغ سهام شرکت و شانزده درصد از منافع خالص سالیانه را به دولت ایران بپردازد.[18]
اعطای این امتیاز مخالفت روسها را در بر داشت و منجر به گرفتن امتیاز گمرکات شمال و امتیاز خط‌آهن جلفا و قزوین به روسیه شد. بعد از مدتی به خاطر مخالفت دو کشور روس و انگلیس و بد بینی شاه نسبت به وی، بار دیگر امین السلطان، در سال 1321ه.ق از صدارت عزل شد.
واگذاری امتیازات به دول خارجی
صدارت امین السلطان همراه بود با واگذاری امتیازات فروان به دول خارجی و نفوذ بیش از حد این دولتها در ایران و دلیل آن هم اوضاع بد مالی مملکت و شروع سفرهای ناصرالدین شاه به اروپا بود لذا برای تأمین این بودجه امین السلطان دست به دامان کشورهای اروپای شد و در عوض امتیازات فراوانی از قبیل امتیاز ساختن راه انزلی به قزوین، استخراج معادن قراچه داغ آذربایجان، احداث خط جلفا به تبریز، تأسیس بانک استقراضی به روسها و امتیازات بانک شاهنشاهی، بهره برداری از کلیه معادن ایران، امتیاز انحصاری خرید و فروش تنباکو، کشتیرانی در حوضه سفلای رود کارون و احداث شبکه ارتباطی تلگراف بین تهران و سر حد بلوچستان ... به کشورهای انگلیس و روسیه واگذار شد به علاوه امتیازاتی از قبیل حفاری آثار باستانی به فرانسوی‌ها واگذار شد. هر چند به خاطر اعتراضات علما و مردم خیلی از این امتیازات لغو شد ولی خیلی از این امتیازات همچنان باقی ماند.[19]
پایان کار اتابک
او بعد از زمان مشروطیت برای یک دورۀ تقریباً پنج ماه نخست وزیر "محمدعلی شاه" بود اما قبل از این زمان، بعد از برکناری از صدارت مظفرالدین شاه به چین، ژاپن و آمریکا رفت و در برگشت به مصر، مدیترانه و مکه رفته در مناسک حج شرکت نمود پس از آن از طریق سوریه، لبنان، تونس و مراکش به فرانسه رفت و آنگاه در سوئیس مقیم شد.[20]
اقامت وی در خارج کشور نزدیک به چهار سال به طول کشید و بعد از مشروطیت شاه او را به ایران فرا خواند و او را نخست وزیر قرار داد.[21]
امین السلطان سعی خود را در این دوران به سر و سامان دادن به اوضاع مملکت و آشتی مجلس و شاه گذاشت ولی در 21 رجب سال 1325 ه.ق وقتی به مجلس رفته بود به وسیله شخصی به نام "عباس آقا صراف" کشته شد. [22]
عده‌ای عامل قتل اتابک را خود محمدعلی شاه می‌دانند که با توافق روسیه و انگلستان انجام گرفت زیرا این دو کشور با هم توافق کردند که کشور ایران را بین خود تقسیم کنند و به اختلافات خود در ایران افغانستان و تبت خاتمه دهند و اتابک را مانع کار خود می‌دیدند و لذا توطئه قتل او را طرح ریزی کردند.[23]