كلمات كليدي : پيش بيني جمعيت، پيش گويي جمعيت، برآورد، روش رياضي پيش بيني، روش تركيبي پيش بيني
نویسنده : مريم اميني يخداني
آگاهی از شمار، ترکیب سنی و جنسی، توزیع جغرافیایی، وضع اشتغال و بی‌کاری، سواد و سایر اطلاعات مرتبط با جمعیت همراه با سایر متغیرهای اقتصادی-اجتماعی از قبیل تولیدات، تجارت، توزیع درآمدها و ... پایه و بنیان هرگونه برنامه‌ریزی اقتصادی-اجتماعی را تشکیل می‌دهد؛ چرا که پیش‌بینی نیازمندی‌های اولیه هر جامعه از قبیل غذا، پوشاک، مسکن، بهداشت، تعلیم و تربیت، اشتغال و ... برمبنای آمارهای جمعیتی استوار بوده و از اینجاست که موضوع پیش‌بینی جمعیت و آگاهی از شمار و ترکیب سنی و جنسی آن در آینده اهمیت می‌یابد، زیرا طراحان و دست‌اندرکاران برنامه‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی را از توجه به روابط متقابل موجود میان متغیرهای موثر در تحول اقتصادی و اجتماعی گریزی نیست و به جرأت می‌توان گفت مهم‌ترین متغیری که در برنامه‌ریزی به‌عنوان مبنای محاسبات در نظر گرفته می‌شود جمعیت و دگرگونی آن در گذشته و حال و پیش‌بینی تحولات آن در آینده می‌باشد.[1]
از نیمه دوم قرن بیستم و با پیشرفت تکنیک‌ها و روش‌های آماری، موضوع پیش‌بینی جمعیت از جهات مختلفی چون پیش‌بینی کل جمعیت، پیش‌بینی جمعیت به تفکیک گروه‌های سنی و جنسی، پیش‌بینی جمعیت لازم‌التعلیم، پیش‌بینی جمعیت شهری و روستایی و ... توسعه زیادی پیدا کرده است. از آنجا که افزایش جمعیت تابع یک روش و رابطه ساده که در تمام شرایط صادق باشد، نبوده و عوامل متعددی در آن تاثیرگذارند، می‌توان گفت که نتایج پیش‌بینی‌های جمعیتی معمولاً از دقت لازم برخوردار نبوده و بایستی با دیده احتیاط به آن نگریست.[2]
مفاهیم اساسی
در زمینه پیش‌بینی جمعیت معمولاًعبارات و اصطلاحات مختلفی چون برآوردهای جمعیت، پیش‌بینی‌های جمعیتی، پیش‌گویی‌های جمعیت، آینده‌نگری جمعیت، و گذشته‌نگری جمعیت استعمال می‌شود. هرچند پرسا و دیسون (1985) اظهار می‌دارند که این تمایز مصنوعی است، چرا که بسیاری از پیش‌بینی‌های رسمی، بهترین حدس‌ها در مورد اندازه و ترکیب آتی جمعیت بوده و به‌عنوان پیش‌گویی‌ها در نظر گرفته می‌شوند.[3] ولی تمایز و تفکیک بین این اصطلاحات برای هر پژوهشگری به جهت عدم خلط، بسیار ضروری به نظر می‌رسد:
1. برآورد (Population Estimates)؛ واژه "برآورد" معمولاً برای دوره‌های بین سرشماری یا فواصل بسیار کوتاه بعد از سرشماری به‌کار برده می‌شود. در این حالت نتایج به‌دست آمده با درجه اطمینان بالایی به ارقام واقعی نزدیک می‌باشد. برآوردهای جمعیت براساس اطلاعات کم و بیش مطمئنی از گذشته تا زمان برآورد یا نزدیک به آن صورت می‌گیرد.[4]
2. پیش‌بینی (Population Projection)؛ واژه "پیش‌بینی" در لغت به‌معنی بیان اتفاقات آینده[5] و در اصطلاح به‌معنی آن است که روند آتی جمعیت ناشناخته بوده و ارقام پیش‌بینی شده در صورتی که میزان‌های موالید، مرگ‌ومیر و مهاجرت مشخص باشند، نشان دهنده جمعیت در آینده است.[6] پیش‌بینی‌های جمعیت تنها بر پایه اطلاعات موجود در زمان پیش‌بینی صورت نمی‌گیرد، بلکه علاوه‌بر آن‌ها نیاز به فرضیاتی دارد که پیش‌بینی کننده بایستی درباره چگونگی تغییرات هریک از عوامل موثر بر تعداد و ساخت جمعیت داشته باشد.[7]
اصولاً نمی‌توان اعتماد چندانی به تغییرات این میزان‌های جمعیتی (باروری، مرگ‌ومیر و مهاجرت) در آینده داشت، از این‌رو چند پیش‌بینی براساس حالات مختلف این میزان‌ها صورت می‌گیرد، هر چند می‌توان برآوردهای معتبری برای جمعیت در فواصل کوتاه‌مدت و بلندمدت انجام داد ولی به‌علت تغییرات جمعیتی به‌ویژه در زمینه شاخص‌های زاد و ولد و مهاجرت ممکن است نتایج پیش‌بینی‌های بلندمدت کاملاً دور از شمار جمعیت حقیقی به‌دست آید. از این‌رو تذکر این نکته لازم به نظر می‌رسد که در پاره‌ای موارد پیش‌بینی‌های جمعیتی، اندکی بیشتر از محاسبات رسمی نشان‌دهنده عملکرد میزان‌های باروری، مرگ‌ومیر، مهاجرت و رشد جمعیت است.[8]
3. پیش‌گویی‌های جمعیت (Population Predictions)؛ معمولاً متکی بر محاسبات دقیق و قابل اعتمادی نیست ولی ممکن است مثل هر پیش‌گوئی دیگر به تحقق هم برسد. در مطالعات علمی جمعیت به‌ویژه در بحث‌های تحلیلی جائی برای پیش‌گوئی جمعیت وجود ندارد.[9]
4. آینده‌نگری جمعیت (Population Forecasts)؛ نوعی پیش‌بینی جمعیتی است که به بیان تغییرات نرخ‌های جمعیتی در آینده می‌پردازد.[10]
5. گذشته‌نگری جمعیت (Population Prospective)؛ در این روش با داشتن جمعیت مقصد و تقسیم آن بر احتمال بقاء، جمعیت در گذشته برآورد می‌شود.[11]
روش‌های پیش‌بینی جمعیت
هر کشوری برای برنامه‌ریزی در زمینه‌های مختلف اقتصادی-اجتماعی، فرهنگی، آموزشی و ... نیازمند این است که اطلاعاتی راجع به جمعیت در زمان آینده داشته باشد. چهار روش عمده در پیش‌بینی‌های جمعیت وجود دارد که عبارت‌اند از:
روش ریاضی، روش‌های جمعیت‌شناختی، روش اقتصادی و روش جامع.
روش‌های جمعیت‌شناختی خود مشتمل بر سه روش زیر می‌باشد:
روش برآورد میزان مهاجرت، روش ترکیبی، روش پیش‌بینی جمعیت از روی شمار خانوارها.[12]
از میان روش‌های فوق، دو روش ریاضی و ترکیبی از عمده‌ترین روش‌های پیش‌بینی جمعیت هستند.
الف) پیش‌بینی جمعیت به روش ریاضی؛ برآورد جمعیت سال‌های بین دو سرشماری یا سال‌های نزدیک قبل یا بعد از آن به روش‌های مختلفی صورت می‌گیرد که ساده‌ترین آن‌ها روش خطی درون‌گیری (Interpolation) و برون‌گیری (Extrapolation) است. در این روش تصور می‌شود که افزایش عددی جمعیت در فاصله بین دو سرشماری یا در سال‌های نزدیک به آن یکسان است. از این‌رو می‌توان با تقسیم کل افزایش یا کاهش جمعیت در فاصله مورد نظر به تعداد سال‌های آن فاصله، افزایش یا کاهش تعداد سالانه جمعیت را به‌دست آورد و از روی آن به جمعیت یکی از سال‌های واقع در آن فاصله رسید. این نوع روش برآورد و یا پیش‌بینی جمعیت، پیش بینی به روش ریاضی گفته می‌شود. فرمول مورد استفاده در این روش عبارت است از:
Pt= P0(1+r)t
متغیرهای این فرمول عبارتند از:
Pt=جمعیت در سال مورد نظر
P0= جمعیت سال پایه
r =رشد سالانه جمعیت
t =تعداد سال‌های بین سال پایه تا زمان مورد پیش‌بینی
در این فرمول با داشتن تعداد جمعیت سال پایه، رشد سالانه جمعیت و فاصله زمانی بین سال پایه و سال مورد نظر می‌توان جمعیت سال مورد نظر را پیش‌بینی کرد.[13]
ب) روش ترکیبی؛ این روش امروزه بیش از هر روش دیگری در پیش‌بینی‌های جمعیت به‌کار می‌رود. اطلاق واژه ترکیبی بدان سبب است که در این روش، جمعیت پیش‌بینی شده براساس عملکرد مجموعه عوامل موثر بر تغییر و تحول جمعیت به‌دست می‌آید. این عوامل عبارت‌اند از: باروری، مرگ‌ومیر، مهاجرت و ترکیب سنی و جنسی جمعیت. از میان این چهار عامل، تنها عامل چهارم یعنی جمعیت و ترکیب سنی و جنسی را در اختیار داریم و تغییرات سه عامل را بایستی از طریق بررسی و تدوین فرضیاتی حدس زد. مهم‌ترین مرحله پیش‌بینی جمعیت به روش ترکیبی تعیین روند تغییرات عوامل موثر بر رشد جمعیت و انتخاب فرضیه‌های مربوط به چگونگی تغییرات آن‌ها در آینده می‌باشد.[14]
به‌طور خلاصه محورهای اساسی پیش‌بینی جمعیت به روش ترکیبی عبارت‌اند از؛
1) محاسبه شمار بازماندگان جمعیت پایه در سال مورد پیش‌بینی.
2) محاسبه متولدین در فاصله 5سال و تعیین بازماندگان این متولدین در سال مورد پیش‌بینی؛ برای محاسبه شمار موالید دوره 5ساله، میزان‌های باروری در گروه‌های سنی 5ساله را در شمار زنان واقع در آن سنین ضرب می‌کنند. این عمل را یک‌بار در جمعیت آغاز دوره و بار دیگر در جمعیت پایان دوره انجام می‌دهند. میانگین ارقام حاصل شمار موالید سالیانه در میانه دوره خواهد بود که با ضرب نمودن آن در عدد 5، شمار موالید دوره 5ساله به‌دست می‌آید. برای محاسبه شمار افراد در گروه سنی 4-0 ساله، پس از تفکیک شمار موالید دوره 5ساله مورد بحث برحسب جنس، ارقام حاصل را در ضریب احتمال بقای مربوط به‌خود ضرب می‌کنند که نتیجه آن شمار افراد 4-0 ساله هر جنس خواهد بود.
3) تعیین میزان مهاجرت خالص و اعمال آن به جمعیت سال مورد پیش‌بینی؛ در این مورد با توجه به مجموعه اطلاعات موجود و یا به کمک بررسی‌ها نمونه‌ای ترکیب سنی و جنسی مهاجران، چگونگی تغییر و تحول آن را در دوره مورد پیش‌بینی برآورد نموده، سپس به پیش‌بینی شمار آنان مانند یک جمعیت معمولی با سطح باروری و مرگ‌ومیر خاص خود اقدام می‌نمایند. سپس با فرض همانند شدن مهاجران از نظر خصوصیات جمعیتی در یک دوره nساله -معمولاً یک دوره 5ساله- با جمعیت قبلی، ارقام پیش‌بینی شده مهاجران در گروه‌های سنی را نظیر به نظیر به شمار افراد پیش‌بینی شده جمعیت غیرمهاجر در همان سال می‌افزایند تا کل جمعیت گروه سنی به‌دست آید. حاصل‌جمع شمار افراد گروه‌های سنی، کل جمعیت هر جنس و مجموع شمار افراد دو جنس، کل جمعیت پیش‌بینی شده را در پایان یک دوره 5ساله نشان می‌دهد.[15]
نکات لازم در پیش‌بینی جمعیت به روش ترکیبی
الف) پیش‌بینی جمعیت در افق زمانی 5سال برخلاف روش ریاضی که می‌توان برای دوره‌های بیش از 5سال نیز پیش‌بینی کرد.
ب) پیش‌بینی جمعیت به تفکیک جنس و گروه‌های سنی منظم 5ساله.
ج) برای محاسبه بازماندگان جمعیت سال پایه در سال مورد پیش‌بینی باید سطح مرگ‌ومیر در حال حاضر و روند آن در آینده از طریق شاخص امید به زندگی در بدو تولد تعیین گردد.
د) برای محاسبه موالید در فاصله‌های دوره پیش‌بینی باید سطح باروری در زمان حاضر و روند آن در آینده با استفاده از شاخص‌های مختلف باروری تعیین گردد. در این مورد اغلب از میزان باروری کل استفاده می‌شود.
ه) برای روشن شدن وضعیت مهاجرتی جمعیت، محاسبه میزان مهاجرت خالص در زمان بررسی و تعیین روند آن در آینده براساس سیاست‌گذاری‌های دولت در ابعاد مختلف اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی ضروری است.
نباید جمعیت کل کشور را بیش از 35سال و جمعیت شهرها را بیش از 20سال برای زمان آینده پیش‌بینی کرد، چرا که به‌دلیل وقوع تغییر و تحولات گوناگون در ابعاد مختلف اقتصادی-اجتماعی در جامعه، امکان به خطا رفتن پیش‌بینی بسیار خواهد بود.[16]