چگونگى نظارت وبازرسى کارآمد و مؤثر

چگونگى نظارت و بازرسى کارآمد و مؤثر خلیل اسفندیاری اشاره: “ نظارت درونى و احساس حضور در محضر حق، مانع از تخلف انسانها مى شود. اما این عامل در همه انسانها و به قدر کافى وجود ندارد، بنابراین نظارت بیرونى از اهم مسائل تمامى جوامع بشرى است”(1) نظارت بر عملکردها (اعم از افراد یا دستگاهها ) هم لازم است و هم مفید. در محیط خانواده یک پدر با ابزار مختلفى در صدد است تا رفت و آمد، نشست و برخاست و منابع تامین مالى و نحوه هزینه کرد آن توسط فرزندان خود را با استفاده از روشهاى مختلف (اعم از مستقیم یا غیر مستقیم) کنترل نماید. این نظارتها در طول زندگى انسانها بر محیط فعالیت و زندگى آنها حاکم بوده و در ابعاد و اشکالى وسیعتر از طریق دولتها تداوم مى یابد. رفتار،گفتار، حرکات و فعالیتهاى عموم ما توسط افراد و دستگاههاى مختلفى در سطح جامعه تحت نظارت است. در سطحى کلان، عموم ما تحت نظارت دستگاههاى حکومتى نیز هستیم بدین معنا که عموم شهروندان در نقاط مختلف دنیا در معرض نظارتهاى روزانه اى هستند که از سوى دستگاههاى مختلف بر آنها اعمال مى شود. البته این دستگاهها نیز به حال خود رها نشده بلکه بر آنها نیز نظارت صورت مى گیرد. این مهم در کشور ما به وسیله دستگاههاى مختلفى انجام مى گیرد که در سطح قواى سه گانه در حال فعالیت مى باشند. دستگاههایى که عهده دار وظیفه مهم”نظارت بر رفتار و عملکرد دستگاههاى دولتی” هستند و براى این منظور انجام بررسیها و بازرسیهاى متعددى را برنامه ریزى مى کنند. در این نوشتار روى سخن با ناظرین و بازرسان در این دستگاههاى اخیر الذکر است. دستگاههایى که با ایفاى تکلیف نظارت و بازرسى بر سایر اجزاى نظام مسئولیت مهم پاسدارى از اعتماد و اطمینان عمومى را عهده دار شده اند. به عقیده نگارنده، انجام هرچه مطلوب و موثرتر وظایف محوله توسط افرادى که به امر خطیر نظارت و بازرسى از دستگاههاى اداری، اجرایى و قضائى کشور مى پردازند در گرو توجه به موارد مهمى است که در این نوشتار به آن مى‌پردازیم: 1- شناخت دقیق از موضوع و محیط بازرسى شناخت دقیق از موضوع و محیط بازرسى و نیز قوانین و مقررات ناظر و حاکم بر آن یکى از مهمترین بایدهاى بازرسى کارآمد و موثر است. چنانچه بازرس پیش از ورود به هر محیط و موضوعى به قوانین و مقررات حاکم بر آن اشراف پیدا کند بدیهى است که یافته هایش لاجرم از دقت، استحکام و استدلال بالاترى برخوردار خواهد بود. 2- اولویت بندى موضوعات روزانه در معرض بسیارى از مسائل و موضوعاتى هستیم که در نگاه اولیه ضرورت انجام بررسى در خصوص آنها وجود دارد. طبیعى است با لحاظ محدودیتهاى زمانى و امکانات رسیدگى به همه آنها وجود ندارد. به فرمایش امیر مومنان علی(ع:) اندیشه (انسان) براى همه کارها گنجایش ندارد، پس( باید) آن را براى مسائل مهم و اساسی، فارغ (نگه داشت()2) و در جایى دیگر مى فرمایند: “ کسى که به کار غیرمهم مشغول شود، کار مهمتر را ضایع خواهد کرد.”(3) از این رو ضرورى است با انجام اقداماتى به اولویت بندى موضوعات روى آوریم. براى این منظور باید ببینیم هر کدام از موضوعات در اختیار ما، دغدغه چه میزان از مردم جامعه بوده آثار و تبعات ناشى از عدم توجه به آن چه تعداد از آنان را متاثر مى سازد. بدیهى است هر چه تعداد افرادى که در معرض تاثیرات موضوع مذکور هستند افزایش یابد به همان میزان بر اهمیت موضوع افزوده شده در نتیجه از اولویت بیشترى جهت رسیدگى برخوردار مى گردد. 3- آشنایى با قواعد، اخلاق و مهارتهاى بازرسی موفقیت در امر بازرسى مستلزم آشنایى با قواعد، اخلاق و مهارتهاى خاص آن است. یک بازرس موفق باید این قواعد را فراگرفته بدان ملتزم باشد. برخوردارى از دانش و اطلاعات تخصصى حوزه مورد بازرسی، شنیدن اظهار نظرهاى مختلف در خصوص موضوع ( اعم از اینکه در راستاى تائید موضوع باشد یا رد آن)، داشتن صبر و حوصله در جهت کشف حقیقت، حساسیت در برابر پدیده هاى پیرامونی، داشتن شجاعت برخورد با مفاسد و متخلف، داشتن مهارتهاى ادراکى و ارتباطی، داشتن اندیشه و تفکر استراتژیک و کلان نگر، برخوردارى از قدرت تجزیه و تحلیل، توانایى جمع آورى اطلاعات و... از جمله این قواعد و اخلاق است که توجه به آنها موجبات ارتقاى کیفیت فعالیت انجام شده را فراهم مى آورد. 4- مطالعه گزارشهاى پیشین وتجارب گذشتگان بازرسان در شروع هر پروژه بازرسى لازم است کارهایى که پیش از آنها در خصوص آن موضوع انجام گرفته است را مطالعه نمایند. با این اقدام، آنان، اطلاعات و آشنایى اولیه در خصوص محیط و موضوع به دست آورده در جریان وضعیت گذشته عملکردى دستگاهى که قرار است در آن وارد شوند قرار مى گیرند. به واقع گزارش پیشین، بسان چراغى پیش روى بازرس است تا با اشراف بر آن به جستجوى مطالب و موارد تازه و بدیع پرداخته، میزان توجه دستگاه به نکات مطروحه در گزارشهاى پیشین را نیز مورد توجه قرار دهد. 5- تبیین اهمیت وضرورتهاى موضوع مورد بررسى براى مدیران دستگاهها تردیدى نیست مدیرانى که به مسئولیت خود به دیده فرصتى براى خدمت مى‌نگرند براى دست یافتن به این مهم داشتن زیر مجموعه اى سالم با دستهاى پاک را جستجو مى کنند و از هرگونه اقدامى که به روشن شدن هر وضعیت ابهام‌آلودى بینجامد حمایت نموده به این روند کمک نیز خواهند کرد. مهم این است که بازرسان بتوانند این حس و هدف خود را به مدیران موصوف منتقل نمایند. در چنین صورتى است که آن مدیران نه تنها حضور و فعالیت بازرسان را باعث محدود شدن اختیاراتشان نخواهند پنداشت بلکه خود را عضوى از اعضاى هیئت بازرسى خواهند دانست و بدین وسیله اهداف و برنامه هاى بازرسى نیز در حداقل زمان و به صورت کامل ترمحقق خواهد شد. 6- برانگیختن شوق عدالت طلبى و اعتماد درونى کارکنان دستگاهها انسان فطرتا تشنه و جستجوگر عدالت است و در این راستا از هر حرکت و اندیشه اى که تحقق این مهم را به تاخیر انداخته یا متوقف نماید گریزان و متنفر است. از این شوق و علقه درونى و الهى انسانها مى توان استفاده هاى شایانى در جهت تحقق اهداف بازرسى برد و از همراهى و همفکرى آنان در جهت طى سریع و سالم مسیر بازرسى کمک گرفت. مهم آن است که این اشتیاق و اعتماد درونى افراد با اتخاذ تدابیر هوشمندانه و مدبرانه از سوى کسانى که مسئولیت خطیر نظارت و بازرسى را بر عهده دارند، بر انگیخته شود. آنگاه قاطبه افراد یک مجموعه متصل به صندوق بیت المال را بسان بازرسانى خواهیم یافت که فراتر از تکلیف ادارى در جهت انجام تکالیف شرعى خود در مسیر کمک به هدف و حرکت عدالت طلبانه ما قرار گرفته، به این مهم به چشم یک عبادت مى نگرند. 7- بهره مندى از نظرات مشاورین و متخصصان طبیعى است که هیچ کس به تنهایى بر همه علوم و فنون مسلط نبوده بلکه این علوم میان کثیرى از انسانها توزیع شده است.لذا اینکه کسى در حوزه اى به ندانسته هاى خود اعتراف نماید نه تنها عیب نیست بلکه گویاى شجاعت و حسن نفس اوست. حسن بزرگى که مانع از به خطا رفتن وى در جریان قضاوتها و تصمیم گیریهایش مى شود.بخصوص در امر مهم بازرسى که نتیجه کار، با جان، مال و آبروى مردم از یک سو و حدود و حقوق بیت المال از سوى دیگر ارتباط مستقیم دارد. بنا بر این ضرورى است که بازرسان خود را از مشاوره با افراد خبره و مطلع در حوزه هایى که در آن مسلط و مطلع نیستند بى نیاز ندانند.گاهى وقوف به کنه یک موضوع و یافتن حقیقت درون آن ایجاب مى نماید که بازرس به نظرات متخصصان و صاحب نظران درحوزه‌هایى چند مراجعه کند. از چنین مراجعاتى باید با روى گشاده استقبال و این روش و رویه را توسعه داده و تقویت نمود تا کسى خود را از علم دیگرى بى نیاز نداند. 8- استفاده از تیمى از افراد با مهارتها و قابلیتهاى مختلف یک گزارش اگر حاصل کار گروهى افرادى با توانائیها و مهارتهاى مختلف باشد یقینا از استحکام و مطلوبیت مضاعفى برخوردار خواهد بود.تردیدى نیست که هر کسى داراى حد و سطحى از مهارتها وتوانائیها بوده جمع این توانائیها و مهارتها است که مى تواند به غناى نتیجه کار افزوده آن را داراى ارزش افزوده نماید. براى مثال در یک جمعی، فردى را با روابط عمومى بالا و برخوردار از توانایى خاص در امر برقرارى ارتباط مفید با دیگران مى بینیم. شخص دیگرى از همان جمع را داراى مهارت ویژه در امر تجزیه و تحلیل اطلاعات و مطالب مى یابیم و دیگرى را برخوردار از فن و مهارت بالا در امر نگارش مى بینیم و نفر چهارمى را داراى دانش و اطلاعات ریز حقوقی. طبیعى است چنانچه این چند نفر به جمع هم عهده دار کار بازرسى شوند نتیجه کارشان از اثربخشى بالاترى برخوردار خواهدشد. 9- به کارگیرى فناورى اطلاعات در کسب وتحلیل اطلاعات پیچیده تر شدن روابط و رفتارها و ابزار ادارى اقتضاء مى کند که بازرسان در جهت هرچه اثربخش تر شدن فعالیتهایشان از ابزار، روشها و تکنولوژى متناسب با شرایط روز استفاده کنند. به عقیده دانشمندان علوم اداری، نظامهاى ادارى با عبور از مراحل سنتى و بوروکراتیک به مرحله جدید خود یعنی” اینفوکراسی” رسیده است. این مرحله‌اى است که در آن رایانه و نرم افزار به کمک مدیران آمده به آنان این امکان را مى‌دهد که از ماشین به عنوان مشاور، برنامه‌ریز و حتى مجرى برنامه ها و دستورات خود استفاده نمایند. طبیعى است در این گونه شرایط بسیارى از اطلاعات و روابط میان بخشها و افراد حقیقى و حقوقى نه در لابه لاى کاغذها و پرونده‌هاى کاغذى بلکه در درون پایگاههاى اطلاعاتى ثبت و ضبط شود که البته دسترسى به آنها نیازمند تسلط بر این سیستمها، روشها و ابزار است. ضرورت توجه به فنآورى اطلاعات به همین مورد ختم و محدود نمى شود بلکه موجب مى گردد تا بازرسان به بروزسازى روشهاى بازرسى روى آورده در روشهاى سنتى محدود و محصور نمانند. 10- بازرسى از عملکردها با در دست داشتن شاخصهاى معتبر و علمی ورود به هر دستگاه با هدف بررسى عملکرد آن مستلزم در اختیار داشتن شاخص و معیار است. چه بسا عده اى با مقایسه وضع موجود یک دستگاه با گذشته آن، بخواهند به ارزیابى عملکرد کنونى آن بپردازند. اما باید گفت این روش، شاخص مقبول و مطلوبى براى پى بردن به میزان موفقیتهاى یک دستگاه نبوده ونمى تواند ما را در رسیدن به برآورد حقیقى از توانائیها و شایستگى‌هاى مدیران و پرسنل آن یارى نماید. در این رابطه مى توان از” قانون و برنامه هاى مصوب” به عنوان 2 شاخص مهم براى این منظور نام برد. در هر بررسى و بازرسى باید با پیش رو داشتن مجموعه قوانین و مقررات و نیز برنامه هاى مصوب مربوطه، به ارزیابى عملکرد آن دستگاه پرداخت تا مشخص شود چه میزان در رسیدن به اهداف برنامه هاى مصوب موفق بوده و در این مسیر چه میزان به رعایت قوانین و مقررات مربوطه پایبندى داشته است. 11- تشخیص انواع مفاسد و تمییز میان آنها در اثناى بررسى و بازرسى از عملکرد دستگاهها چه بسا به مفاسدى در حوزه‌هاى مختلف پى ببریم. مفاسدى که الزاما همه آنها از یک نوع نیست. برخى از این مفاسد، مفاسد فردى است. بدین معنا که در نتیجه یک تقصیر یا قصورى که یکى از پرسنل آن دستگاه مرتکب شده به وجود آمده و اثرات و تبعات آن نیز محدود بوده است. نوع دیگرى از مفاسد هستند که سازمان یافته بوده ممکن است در نتیجه تبانى و تصمیم‌گیرى جمعى در درون دستگاهى بروز پیدا کند. طبیعى است که اهداف عاملان این گونه از مفاسد و اثرات و لطمات ناشى از آن کلان و وسیع بوده چه بسا از حمایتهاى اغیار نیز برخوردار باشد. شمارى دیگر از مفاسد هستند که در نتیجه وجود ابهام یا ضعف در قوانین به وجود مى آید. ابهام و ضعفهایى که موجب برداشتهاى سلیقه اى افراد از آن مى شود. بنا بر این ضرورى است هر کدام از این گونه مفاسد به درستى شناسایى شده متناسب با وضعیت هر کدام از آنها تحقیق و پیگیرى لازم به‌عمل آید. 12- حفظ توامان حریم بیت المال وحرمت وحقوق افراد کسى که عهده دار امر بازرسی، نظارت و یا حسابرسى از اشخاص حقیقى یا حقوقى مى شود که به صندوق بیت‌المال دسترسى دارند باید خود را در برابر 2 وظیفه مهم، مسئول و پاسخگو دانسته و مراقبت در این زمینه را هر روز مضاعف سازد. بدین ترتیب که مى بایست از یکسو از حریم و حدود بیت المال مراقبت نماید تا وجوهی”من غیر حق” و در مسیرى غیر از مسیر مقرر و مصوب در قوانین و ضوابط، بخصوص در راستاى منافع شخصى افراد به مصرف نرسد و از سوى دیگر مراقبت نماید تا این حساسیت به امر بیت المال او را به قضاوت عجولانه و ناشى از جزئى نگرى در برابر افراد ( اعم از مدیران یا کارکنان دستگاهها ) نکشاند. قضاوتهایى که چه بسا به خدشه دار شدن حریم، حرمت و آبروى آنان منجر گردیده اقدامات جبرانى بعدى براى ترمیم آن نیز موثر و مفید نیفتد. نگاهى به سیره و شیوه امیر مومنان امام علی(ع) در این خصوص حائز اهمیت و توجه است. به مواردى از نحوه برخورد ایشان با مصادیقى از صرف” من غیر حق” بیت المال توجه کنید: الف) على علیه السلام در نامه چهل و سوم به مصقله بن هبیره از کارگزاران خود چنین مى نویسند: در باره تو، به من، گزارشى داده اند که اگر چنان کرده باشی، خداى خود را به خشم آورده اى و امام خویش را نافرمانى کرده ای. خبر رسید که تو، غنیمت (بیت المال) مسلمانان را - که نیزه ها و اسبهایشان، گرد آورده و با ریخته شدن خونهایشان، به دست آمده - به عربهایى که خویشاوندان تو هستند و تو را گزیده اند، پخش مى کنی! به خدایى که دانه را شکافت و پدیده ها را آفرید! اگر این گزارش، درست باشد، در نزد من، خوار، و منزلت تو، سبک گردیده است. پس حق پروردگارت را، لبیک شمار و دنیاى خود را با نابودى دین، آباد مکن که زیانکارترین انسانی.(4) ب) امام علی(ع) در نامه چهلم، خطاب به تعدادى از کارگزاران خود چنین مى نگارند: بلغنى انک جردت الارض فاخذت ما تحت قدمیک و اکلت ما تحت یدیک! فارفع الى حسابک! و اعلم ان حساب الله اعظم من حساب الناس(5) به من خبر رسیده که کشت زمینها را، برداشته و آنچه را که مى توانستی، گرفته و آنچه در اختیار داشتی، به خیانت خورده ای! پس هرچه زودتر، حساب اموالت را براى من بفرست! و بدان که حسابرسى خداوند، از حسابرسى مردم، سخت تر است. ج) امام علی(ع) در نامه اى به منذر از کارگزاران خود چنین مى نویسند: و لئن کان ما بلغنى عنک حقا، لجمل اهلک و شسع نعلک، خیر منک و من کان بصفتک فلیس باهل ان یسد به ثغر او ینفذ به امر، او یعلى له قدر، او یشرک فى امانه، او یومن على جبایه!فاقبل الى حین یصل الیک کتابى هذا. ان شاء الله؛ اگر آنچه به من گزارش رسیده، درست باشد، شتر خانه ات و بند کفش تو، از تو، باارزش تر است. و کسى که همانند تو باشد، نه لیاقت پاسدارى از مرزهاى کشور را دارد و نه مى تواند کارى را به انجام رساند، یا ارزش او، بالا رود، یا شریک در امانت باشد و یا از خیانتى دور ماند. پس چون این نامه به دست تو رسد، نزد من بیا. انشاءالله(6) پى‌نوشتها: 1- از بیانات مقام معظم رهبرى درجمع رئیس و مدیران سازمان بازرسى کل کشور - 6/12/1375 2- (آمدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم) 3- همان منبع 4- نهج البلاغه - نامه 43 5- نهج البلاغه، نامه 40

روزنامه رسالت