كلمات كليدي : تاريخ، آيات قران، كاتبان وحي، پيامبر اكرم(ص)، علي(ع)، زيد بن ثابت، ابي بن كعب
نویسنده : یدالله حاجی‌زاده
حضرت محمد(ص) در سن چهل سالگی به رسالت مبعوث شد.[1] آن حضرت در غار حرا مشغول راز و نیاز با خداوند بود که اولین آیات نورانی قرآن کریم توسط جبرئیل به ایشان وحی شد.[2]
پیامبر(ص) طبق آیات قرآن کریم[3] و به شهادت تاریخ[4] فردی «امی» و درس نخوانده بود. بنابراین چون آن حضرت شخصا نمی‌توانست آیات قرآن را بنویسد، به کسانی که با کتابت آشنا بودند، دستور داد قرآن را بنویسند تا آیات الهی همواره محفوظ بماند. به افرادی که دست اندرکار نگارش قرآن بودند، «کاتبان وحی» گفته‌اند.
روند نگارش آیات به این صورت بود که پس از نزول آیات بر پیامبر(ص) آن حضرت آیات را بر کاتبان وحی املاء می‌کرد و آنها آیات را می‌نوشتند.[5] در این که کاتبان وحی چند نفر و چه کسانی بوده‌اند، اختلاف است. بعضا افرادی از جمله کاتبان وحی شمرده شده‌اند که اصلا جزء کاتبان نبوده‌اند و گاه هم در ذکر نام برخی از افراد اهمال شده است و در برخی از موارد نیز افرادی به عنوان کاتب پیامبر(ص) معرفی شده‌اند؛ اما مشخص نیست که این افراد آیا کاتب «وحی» بوده‌اند یا غیر وحی.[6]
دکتر محمود رامیار می‌نویسد: «در شماره کاتبان وحی اختلاف نظر بسیار است. حافظ بن عساکر در تاریخ دمشق 23 نفر را یاد می‌کند. ابن عبدالبر 25 نفر را ذکر می‌کند. برهان‌الدین حلبی 43 نفر را ذکر می‌کند و مجتهد زنجانی نیز همین عدد را نقل می‌کند.»[7]
کاتبان وحی
مشهورترین کاتبان وحی که تقریبا همه به آنها اشاره کرده‌اند، عبارتند از علی بن ابیطالب(ع)، ابی بن کعب و زید بن ثابت. ما در ادامه با تفصیل بیشتری در خصوص این سه نفر مطالبی را ذکر می‌کنیم؛ اما ابتدا به اسامی سایر افرادی که به عنوان کاتب وحی بوده‌اند، اشاره می‌شود.
ابن‌ندیم به نام علی(ع)، سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذبن جبل، ابوزید ثابت زید، ابی بن کعب، عبید بن معاویه بن یزید[8] به عنوان کاتبان وحی اشاره کرده است. صاحب المحبر، سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، ابوزید ثابت بن زید، ابی بن کعب و زید بن ثابت[9] را ذکر می‌کند.
دکتر رامیار در «تاریخ قرآن» کاتبان وحی را در مکه و مدینه به صورت مجزا ذکر کرده است و قائل است که اسامی ذیل به عنوان کاتبان وحی در منابع ذکر شده است. ایشان می‌نویسد: منابع اسلامی کاتبان وحی در مکه را این گونه نوشته‌اند: «خلفای چهارگانه، شرحبیل بن حسنه، عبدالله بن سعد، خالد بن سعید بن عاص، طلحه، زبیر، سعد بن ابی‌وقاص، عامر بن فهیره، علاء بن الحضرمی، معیقب، ارقم بن ابی‌ارقم، حاطب بن عمر، حاطب بن ابی‌بلتعه، مصعب بن عمیر، عبدالله بن جحش، جهم بن قیس. سالم مولی ابی‌حذیقه و کاتبان وحی در مدینه: «ابی بن کعب، زید بن ثابت، عبدالله بن رواحه، ثابت بن قیس، حنظلة بن ربیع، حذیفة بن یمان، علاء بن عقبه، جهم بن الصلت، عبدالله بن زید، محمد بن مسلمه، حنظلة بن ابی‌عامر، عبدالله بن ابی، ابوزید قیس بن السکن، عقبة بن عامر، معاذ بن جبل، ابوایوب انصاری، مغیرة بن شعبه می‌باشند.[10]
رامیار معتقد است این صورت (لیست) محتاج بررسی بیشتر و دقیق‌تری است. چون ما نام کسانی را می‌دانیم که نوشتن می‌دانستند و حتی قرائت آنها به ما رسیده و یا مصحفی از آنها باز گفته‌اند؛ اما نام آنها در این صورت( لیست) نیست. مثل انس بن مالک، منذر بن عمرو، اسید بن حضر، دافع بن مالک، ابو عبیده جراح، سعد بن عبید، ابوالدرداء.[11]
آیت‌الله معرفت کاتبان رسمی وحی را 4 نفر ذکر کرده است. علی(ع)، ابی بن کعب، زید بن ثابت و زید بن ارقم.[12] سپس می‌نویسد:
«علی بن ابیطالب، ابی بن کعب و زید بن ثابت به خاطر ملازمت مداوم با رسول‌خدا(ص) به ترتیب دارای موقع و مقامی برجسته در
نگارش وحی و احاطه به نصوص قرآنی بوده‌اند.»[13]
مشهورترین کاتبان وحی
1- حضرت علی(ع)
حضرت علی(ع) به دلیل ملازمت و همراهی همیشگی با رسول‌خدا(ص) یکی از مهمترین و مشهورترین کاتبان وحی بوده است. «این امر مورد اتفاق همه مسلمانان است که حضرت علی(ع) امام مسلمین و اعلم َآنها به قرآن و شئون آن است و او مؤسس علم تفسیر و یکی از کاتبان مهم وحی بوده است.»[14] آن حضرت بیش از سایر کاتبان وحی به نگارش وحی موفق بود. ایشان از همان ابتدای نزول وحی طبق فرمایش خودشان نور وحی و رسالت را می‌دید.[15]
«اولین کسی که در مکه عهده‌دار کتابت، مخصوصا کتابت وحی شد، علی(ع) بود و تا آخرین روز حیات پیامبر(ص) به این کار ادامه داد.»[16] سلیم بن قیس هلالی می‌گوید: نزد علی(ع) در مسجد کوفه بودم و مردم دور او را گرفته بودند، آن حضرت فرمود: پرسش‌های خود را تا در میان شما هستم از من دریغ مدارید. درباره کتاب خدا از من بپرسید، به خدا قسم آیه‌ای نازل نشد؛ مگر آن که پیامبر(ص) آن را بر من خواند و تفسیر و تاویل آن را به من آموخت.[17] و در سخنی دیگر می‌فرماید: «سلونی عن کتاب اللّه فانه لیست آیة إلا و قد عرفت أبلیل نزلت أم بنهار فی سهل أو جبل.»[18] از من در مورد کتاب خدا؛ قرآن بپرسید آیه‌ای در قرآن نیست؛ مگر آن که من می‌‌دانم آیا در شب نازل شده یا در روز در بیابان هموار(دشت) نازل شده یا در کوهسار. قرآنی که امام علی(ع) نوشته بود همراه با توضیح و تفسیر آیات بود. علی(ع) می‌فرمود: لو ثنیت لی الوساده لاخرجت لهم مصحفا کتبته و املاه علی رسول‌الله»[19] اگر فرصتی به دست آید قرآنی را که پیامبر(ص) برای من املاء کرده و من آن را نوشته‌ام رو خواهم کرد.
2- ابی بن کعب
ابی بن کعب قبل از اسلام از احبار یهود( دانشمندان یهودی) بود. وقتی اسلام آورد از جمله کاتبان وحی شد.[20] او اولین کسی بود که در مدینه وحی را نوشت.[21]
ابی بن کعب کسی است که پیامبر قرآن را به طور کامل بر او عرضه کرد. ... زمان یکی کردن قرآنها در دوره عثمان سرپرستی گروه به او داده شد و هرگاه در مواردی اختلاف می‌شد با نظر وی مشکل حل می‌شد.[22]
3- زید بن ثابت
وی از مشاهیر و دانشمندان صحابه و از کاتبان وحی بود.[23]
«زید در مدینه در همسایگی پیامبر(ص) خانه داشت... رفته رفته کتابت او رسمیت یافت. او حتی به دستور پیامبر زبان و نوشتن عبرانی را فرا گرفت... او بیش از دیگران ملازم پیامبر(ص) برای نوشتن بود.»[24]
از خود زید نقل شده است: «من همسایه پیامبر(ص) بودم و هر وقت وحی نازل می‌شد، مرا احضار می‌فرمود و من آن را می‌نوشتم.»[25]
نحوه کتابت قرآن در زمان پیامبر(ص)
به دستور پیامبر‌اکرم(ص) آیه‌های قرآن به صورت منظم در هر سوره ثبت می‌شد. هر سوره با نزول بسم‌الله آغاز می‌شد و با نزول بسم‌الله جدید ختم آن اعلام می‌شد. سوره‌ها با این رویه هر یک جدا و مستقل از هم ثبت و ضبط می‌شد.»[26] کاتبان غالبا قرآن را با خط نسخ می‌نوشتند.[27]
«عقیده عده‌ای بر آن است که برای نگارش قرآن بیشتر از خط کوفی استفاده می‌شد. ... اما کهن‌ترین نسخه قرآن که در موزه بریتانیای لندن قرار دارد، به خط نسخ بیشتر از خط کوفی شباهت دارد.»[28]
نوشت افزار معمول برای نگارش قرآن
از جمله چیزهایی که قرآن روی آن نوشته می‌شد، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد.
1- عُسُب: چوب وسط نخل که برگ‌های آن را می‌کندند و در قسمت پهن آن می‌نوشتند.
2- لِخاف: سنگ‌های نازک و سفید.
3- رُقاع : جمع رُقعه؛ تکه‌های پوست یا ورق(برگ) یا کاغذ
4- اُدُم: پوست آماده شده برای نوشتن [29]
5- اکتاف : جمع کِتف به معنای استخوان شانه (شتریا گوسفند)
6- اقتاب: چوب‌هایی که بر شتران می‌نهادند تا بر آنها سوار شوند.
7- حریر و پارچه که گاهی قرآن را بر روی آنها می‌نوشتند. [30]