كلمات كليدي : عيسي مسيح، كريسمس، اپي فاني، خداي خورشيد، سنت نيكلاس
نویسنده : مليحه شيرخدائي
کریسمس تعطیلاتی است که بطور کلی در 25 دسامبر یا روزهای جایگزین آن _ 6، 7 و 19 ژانویه_ به یادبود تولد عیسی مسیح[1]، شخصیت بنیادی مسیحیت برگزار می‌شود. کریسمس به جشن میلاد خداوند و نجات دهنده‌ی مسیحیان، عیسی مسیح، روز سنت نیکلاس[2] و عید ظهور و تجلی مسیح مشهور است.[3] زاد روز دقیق تولد عیسی مسیح معلوم نیست؛ و مورخان سال تولد او را بین سالهای چهارم قبل میلاد تا ششم میلادی دانسته‌اند. جزئیات تولد وی در اناجیل قانونی عهدجدید ثبت شده است.[4] کریسمس، در صدر مسیحیت جزو تعطیلات مهم محسوب نمی‌شد. اما تدریجاً و به سرعت بعنوان یکی از مهم‌ترین تعطیلات و اعیاد مسیحی، مورد قبول واقع شد. امروزه در این تعطیلات، مسیحیان با غیر مسیحیان بیش از هر تعطیلی دیگری مشترکند.[5]
نام‌های کریسمس
جشن تولد عیسی مسیح، در زبان رومی، از معادل لاتینی واژه‌ی تولد[6]مشتق شده است. در فرانسه "نوئل[7]" و در آلمانی "شب تقدیس شده"، "شب مقدس" یا "برکت مقدس" می‌باشد.[8] به این نام‌ها اصولاً هیچ اشاره‌ی ضمنی در مسیحیت نشده است. اما هر یک از آنها مشتق از واژه‌ی آلمانی "یول[9]" به معنای سرور، بازگشت مجدد _ بازگشت مجدد سرور _ که اشاره به بازگشت دوباره‌ی نور خورشید بعد از تحول و دگرگونی زمستانی می‌باشد، دارد. هیچ آگاهی دقیقی از ریشه‌ی جشن کریسمس وجود ندارد.[10] نخستین بار کریسمس در قرن چهارم در شمال افریقا و همچنین در اواسط همین قرن در روم نیز برگزار شد.
نظرات مختلفی پیرامون تاریخ برگزاری کریسمس وجود دارد. 25 دسامبر، 25 مارس، 6 ژانویه ... و 4 ژانویه از جمله‌ی این روزهاست.[11]
25 دسامبر
بطور کلی جشن کریسمس در بسیاری از کشورهای مسیحی و تمام کلیساها در 25 دسامبر برگزار می‌شود. این روز از نگاه بسیاری، یک روز مقدس به شمار می‌آید اگر چه بنابر عقیده‌ی برخی، جشنی غیر مذهبی است.[12] در آغاز قرن چهارم این تاریخ از سوی کلیسای روم غربی پذیرفته شد.[13] بدین ترتیب بجا آوردن جشن تولد مسیح در این تاریخ، میان اکثر مسیحیان جهان انتشار یافت. در انطاکیه و همچنین در اوایل قرن ششم، امپراتور جاستینین[14] کریسمس را در 25 دسامبر، روز مقدس عمومی اعلام کرد.[15]
این جشن علاوه بر تولد مسیح، یادگار آمدن عیسی و تجلی وی نیز می‌باشد، که جنبه و نمودی از رستاخیز رازگونه‌ی مسیح است که در سه زمان (نیمه شب، سحرگاه و در طول روز) برگزار می‌شود. کریسمس ابتدا با مراسم شامگاهی – "شامگاه کریسمس من" که شامل مراسم و تشریفات نماز حضرت مریم، آغاز و با مراسم "اپی فانی[16](تجلی مسیح)" و تعمید "خدای من" خاتمه می‌یابد – که سرآغاز سال مسیحی است، و هفته‌ی اول سال یا زمان معمولی یا متداول – این جشن در زبان کاتولیک، زمان معمولی[17]نامیده می‌شود – شروع می‌شود.[18] این زمان برای مسیحیان یادآور این مهم است که زندگی فقط از روزهای به یادماندنی، و یا حتی دوره‌ی آمادگی برای آن روزها و رهایی از آنها تشکیل نشده است. زندگی بخش‌های روزمره‌ی به ظاهر یکنواخت هم دارد، اما خدا در آنها نیز حضور دارد. پس از زمان معمولی، دوباره عید ظهور مجدد مسیح فرامی رسد و چرخه‌ی کامل به ترتیب خود آغاز می‌شود.[19]
تاریخچه‌ی کریسمس
قدیمی‌ترین و یا اولین اسناد مربوط به تولد مسیح در 25 دسامبر، متعلق به سالنامه‌ی رومی می‌باشد. این مجموعه به سال 336 .م بر می‌گردد.[20]
دو نظر پیرامون تولد مسیح براساس دو فهرست تاریخی وجود دارد. یکی مربوط به لیست کنسول روم، و دیگری لیست روزهای مرگ شهدای مسیحیت می‌باشد؛ جایی که از لحاظ تاریخی در رأس تقویم رومی بیان شده است. که احتمال دارد، آن بعنوان یکی از جشن‌های مسیحی در روم مشخص شده باشد. همانطور که بیان شد، تاریخ تولد واقعی مسیح نامعلوم است و آمار جهانی گزارش‌شده در انجیل لوقا[21] نمی‌تواند بعنوان سند تاریخی مورد توجه قرار گیرد. در کتاب مقدس یک ترتیب ده ساله برای تولد عیسی مسیح بیان شده است (یعنی بین قرون چهارم ق.م و ششم .م ). حتی تقویم یهودی نیز نمی‌تواند تاریخ دقیقی را برای آن مشخص کند. عقاید انشعاب‌پذیر و متباین فرق مختلف مسیحی درباره‌ی تاریخ تولد مسیح در اواخر قرن دوم بدین قرار است:
6، 10 و 19 ژانویه، 19 یا 20 آوریل، 20 می، 18 نوامبر[22]_تاریخ موردنظر کلمنت –، 28 مارس – براساس سرشماری عید فصح–، 6 جولای افریقایی.
همچنین بر اساس گزارش‌های تاریخی، در سال 336 میلادی در بخش شرقی امپراتوری روم ، جشنی برگزار شده است که فستیوال تجلی خدا، هم در تولد و هم در تعمید عیسی بوده است، (بجز اورشلیم که در آنجا تنها تولد عیسی جشن گرفته می‌شد). زمان برگزاری این جشن, 6 ژوئن بوده است.[23]
هیچ مدرک جامعی برای تاریخ دقیق تولد مسیح و تاریخ آغاز جشن‌گرفتن آن وجود ندارد. اما ارتباط این جشن با آئین‌های تاریخی در دو نظریه بسط یافته است. نظریه اول، جشن کلیسایی است که توسط اکثریت بعنوان فرضیه‌ی غیر مقایسه ای تاریخ ادیان معروف است. و دیگری شیوه‌ی ترتب تاریخی که منجر به گزینش یک روز خاص شده است.[24]
امروزه کریسمس اگرچه بعنوان یکی از مهم‌ترین اعیاد مسیحی به شمار می‌آید، و لیکن در آغاز جزو اعیاد مسیحی محسوب نمی‌شده است. اما پس از برگزاری شورای نیقیه در سال 325.م، توافق شد تا روز 25 دسامبر که در میان بت پرستان امپراتوری، روز تولد خدای خورشید خوانده می‌شد، روز تولد مسیح اعلام شود.[25]
نظریه‌ی اول بیان می‌دارد که ریشه و منشاء "جشن تولد من" برگرفته از یک مجموعه‌ی جالب و همسان (موازی) با دین خدای خورشید بوده است که بعداً از سوی امپراتور رومی – تاریخ مراسم زمستانی تقویم سزار جولیوس بود– جشن کریسمس در 25 دسامبر انجام می‌شد. در طول چهار قرن، برگزاری جشن تولد مسیح در این تاریخ، تدریجاً از سوی اکثر کلیساهای شرق، مورد قبول واقع شد؛ (البته این تاریخ هرگز از طرف کلیسای ارمنیان پذیرفته نشد و ایشان جشن مذکور را در 6 ژوئن برگزار می‌کردند) یکتاپرستی خورشیدی در یورش فرهنگی به روم پدید آمد. این تحول بعنوان روز تولد خدای خورشید در روم باستان جشن گرفته می‌شد؛ چرا که پرستش خورشید دین رسمی دولت روم بود.
میترائیسم (تلفیقی از مهر پرستی آریائی‌های قدیم و دین زرتشت بود که شیوع بسیار داشت) یا پرستش خورشید، نیایش اختصاصی پسر خدا است که از پارسیان اقتباس شده است. خدای خورشید در قلب پانتئون رومی نیز قرار داشت.[26] و به احتمال زیاد، مسیحیان اولیه می‌خواستند این تاریخ، با جشن رومیان مشرک که نشان روز تولد خورشید است، مصادف شود.[27] این جشن تحول زمستانی، هنگامی که روزها دوباره بلند می‌شود، و خورشید در بالاترین نقطه‌ی آسمان قرار می‌گیرد، برگزار می‌شد. اساس سنت مربوط به کریسمس، از چندین منبع بسط یافته است. این سنت بعنوان ثمره‌ی تلفیق جشن تولد مسیح با آئین خدای خورشید و خدای بذرکاری مشرکان در اواسط زمستان می‌باشد. در دنیای روم، جشن خدای بذرکاری _ 17 دسامبر_ زمان شادکامی و رد و بدل کردن هدایا بود. همچنین 25 دسامبر، روز تولد رازگونه‌ی میترا، خدای ایرانیان باستان بود. میترا خدای خورشید و الهه‌ی راستی و درستی بود. در سال جدید رومی خانه‌ها با درختان سبز، چراغ و هدایایی که به بچه‌ها و فقرا داده می‌شد، آغاز می‌گردید. این رسم در آلمان و نژاد سلتی، بعنوان رسم کریسمس انجام می‌شد، هنگامی که قبایل ژرمنی و بریتانیا به قلب اروپا نفوذ کردند، به اروپا آورده شد. حتی اعتقاد بر این است که نشاندن درخت کریسمس در این روز هم سنتی آلمانی است که از قرن هفدهم رایج شده است.[28]
غذا، دوستی پاک، قطعه ای از درخت اره شده‌ی کریسمس، کیک، سلام و درود، درختان صنوبر و همیشه سبز یا شمشاد ، هدایا و ... همه مناظر مختلفی از یادگار نگهداشتن‌های این جشن می‌باشند؛ که همیشه هم در میان مسیحیان و هم کفار رومی به فستیوال زمستانی اختصاص داده شده است.
کریسمس بطور سنتی بعنوان جشن خانوادگی، جشن بچه‌ها، تحت نام حامی، سنت نیکلاس، سنت کلوز برگزار می‌شود، و در آن هدایا بین افراد رد و بدل می‌گردد.[29] امروزه برای کسانی که این روز را نشان‌دهنده‌ی تولد عیسی مسیح می‌دانند، ناخوشایند است که بابا نوئل که شکل عامیانه شده‌ی اسقف قرن چهارم مسیحی – نیکلاس قدیس– است، برای بسیاری مردم، به جای عیسی مسیح، سمبل اصلی کریسمس شده است.[30]
مراسم عید کریسمس
بسیاری از آداب و رسوم کریسمس منشاء مسیحی ندارند، به عنوان نمونه، درخت کاج تزیین شده در این مراسم ریشه در سنن باستانی آئین مهر و اروپای شمالی دارد.[31]
برگزاری کریسمس در کشورهای مختلف، میان مسیحیان بنا به سنت و رسوم آنان، تفاوت‌هایی با یکدیگر دارد. اما از جمله اشتراکات این مراسم در بین ایشان، جشن گرفتن میلاد عیسی مسیح می‌باشد که مسیحیان به کلیساها می‌روند و در منازل خود یک درخت کاج را با ویفر (نان مقدس، استعاره از نان در مراسم عشاء ربانی است که سمبل قربانی شدن مسیح و بازخرید مسیحی است)، شمع (نماد عیسی بعنوان نور نهایی جهان است[32])، زنگ‌های کوچک، تمثال فرشتگان، هدایا، آب نبات، ستاره، کیک‌های کوچک و شیرینی، تاج گل، کاغذهای آرزو (کاغذهایی که آرزوهای خود را بر آن می‌نویسند و به درخت می‌آویزند و یا در کنار درخت کریسمس آرزو می‌کنند و معتقدند که مسیحیان راستین حتماً به آرزوهایشان می‌رسند) و ... تزیین می‌کنند.
همچنین در خیابان‌ها و کوچه‌ها، دسته دسته سرودهای پرستشی و شکرگزاری اجرا می‌کنند.[33] این تعطیلات دوازده روزه‌ی کریسمس نه تنها به لحاظ دینی نزد مسیحیان دارای اهمیت و ارزش والایی است بلکه در نزد غیر مسیحیان نیز به لحاظ اقتصادی از اهمیت بالایی برخوردار است، بطوری که این فصل را فصل فروش و کسب نیز می‌خوانند. به این ترتیب، تجاری‌شدن کریسمس، استهزاء و تمسخر بی‌نظیری را بوجود آورده است. زیرا این جشن، نماد تولد انسانی می‌باشد که خود را با فقرا هم سنگ می‌کرد و علیه اغواگری ثروتمندان هشدار می‌داد، اما از سوی مال‌اندوزان برای جلب منافع مادی مورد سوء استفاده قرار گرفته است.[34]
همچنین در میان برخی از مسیحیان مرسوم بوده است که در سال جدید همه‌ی درها باز باشد و برای خوش‌یُمنی خانه باید ابتدا مرد جوانی وارد خانه شود. حتی در آستانه‌ی جلوی خانه، قطعه‌ای از نقره، نان و نمک، چوب افروخته، گل و بوته‌ی سبز و همچنین پر طاووس قرار می‌دادند.[35]
رنگ‌های سنتی و مرسوم این عید، سبز_ نماد زندگی ابدی است_، قرمز_ نماد خون عیسی مسیح است که در مصلوب شدنش ریخته شد_، سفید، نقره‌ای و طلایی می‌باشد.[36]
علاوه بر درخت کریسمس، مسیحیان خانه‌های خود را با گیاهان دیگری چون هالی، دارواش، گل نرگس، کاکتوس، شاخ و برگ درخت همیشه سبز و تابلوهایی که بیانگر تولد عیسی مسیح می‌باشد، می‌آرایند. در این فصل مسیحیان به خواندن سرودهای مختلفی چون: ونی ردمپتر جنتیوم[37] _نوشته شده توسط آمبروز اسقف اعظم میلان_ و مولود عشق پدر[38]_از شاعر اسپانیایی پرودنتیوس_ می‌پردازند.[39]
براساس تقویم کلیسا، موسم کریسمس در 6 ژانویه با تعطیلی معروف به اپی فانی[40]_عید تجلی مسیح_ پایان می‌یابد. این کلمه معمولاً و نه همیشه به معنای تجلی است و در اینجا به معنای تجلی قدرتی الهی است. به نظر اغلب مسیحیان این کشف یا تجلی مسیح، نخستین بار هنگامی رخداد که سه حکیم اسطوره‌ای از شرق[41]_ مجوسیان_ با هدایایی_ کندر، طلا و ..._ خود را به اصطبلی که عیسی در آن متولد شد، رساندند. این عید اشاره به حادثه‌ای است که نشان‌دهنده‌ی تجلی عیسی مسیح بر تمام مردم جهان است. در واقع بنا به فرهنگ لاتینی، این تعطیلی اغلب به روز سه پادشاه[42] معروف است. آنجا که در اناجیل آمده است: «عیسی در ایام هیرودیس پادشاه در بیت‌لحم بدنیا آمد، ناگاه مجوسیانی چند از مشرق در پی او به اورشلیم آمده و گفتند: آن مولود که پادشاه یهود است، کجاست؟ چرا که ستاره‌ی او را در مشرق دیده ایم ... و در آن حوالی شبانان در صحرا مشغول پاسبانی گله‌های خویش بودند، ناگهان فرشته‌ی خداوند بر ایشان ظاهر گشته و آنان از دیدن جلال و کبریای خداوند بغایت ترسان شدند؛ فرشته بدیشان گفت: مترسید، چرا که اینک مژده‌ی خوشی عظیم، که برای جمیع قوم خواهد بود به شما می‌دهم؛ که امروز در شهر داود نجات دهنده ای که مسیح خداوند باشد برای شما متولد شد».[43]
این سه پادشاه، استعاره از نژادهای مختلف انسانی هستند که با هدایای گرانبهای خود جلوی آخور _محل تولد مسیح_ زانو زده‌اند.[44]
در بسیاری از بخش‌های جهان مسیحی بویژه در قلمروی کلیسای ارتدوکس شرقی، در این روز (یعنی 6 ژوئن) و نه در 25 دسامبر به یادبود هدایای این ملاقات‌کنندگان اسرارآمیز، به کودکان هدیه داده می‌شود.[45]
درخت کریسمس
درختی همیشه سبز و بی‌خزان، معمولاً درخت کاج، بلسان یا درخت آتش که بعنوان قسمتی از جشن‌های کریسمس با چراغ‌ها و زیورهایی تزیین می‌شود. استفاده از درخت همیشه سبز، تاج گل سمبل زندگی غایی و ازلی بوده است و رسم باستانی در میان مصریان، چینی‌ها و عبری‌ها متداول بود.
تقدیس درخت در میان مشرکان و بت پرستان اروپایی مشترک بود. تزیین خانه یا طویله با درخت همیشه سبز در نیویورک برای گریزاندن دیوان، و کارگذاشتن یک درخت برای پرندگان در فصل کریسمس متداول بوده است. علاوه بر این، در آلمان یک درخت کریسمس[46] را در داخل و یا بیرون از خانه قرار می‌دهند. درخت‌های امروزی کریسمس، ریشه در غرب آلمان دارد_ که اصل آن از عمل مردم پسند قرون وسطی درباره‌ی آدم و حوا و شاه درختی که مظهر باغ عدن است و سیب‌هایی از آن آویخته بود، اقتباس شده است_ آلمانی‌ها درخت بهشتی را در 25 دسامبر، یعنی روز جشن دینی آدم و حوا به خانه‌های خود می‌برند. همچنین برخی از مسیحیان هنگام کریسمس اشکالی از چوب با ساختار سه‌گوشه (هرم) که دارای طاقچه‌هایی برای نگهداشتن اشکال کریسمس بود، تعبیه می‌کردند و آنرا با شاخه‌های درخت همیشه سبز، شمع، ستاره می‌آراستند.
در قرن شانزدهم هرم‌های کریسمس و درخت بهشتی تلفیق گشته و تبدیل به درخت کریسمس فعلی شدند. این سنت در میان کلیسای لوتری آلمان در قرن هجدهم انتشار یافت و این در حالی است که سنت تزیین درخت کریسمس تا زمانی که ریشه‌ی عمیقی در سنت آلمانی نیافت پیروی نشد. درخت کریسمس در اواخر قرن نوزدهم در انگلستان بوسیله‌ی پرنس آلبرت، شوهر ملکه ویکتوریا، مرسوم شد. درخت ویکتوریا با شمع، آب نبات، کیک‌های کوچک و ... که از شاخه‌ها بوسیله‌ی روبان و زنجیرهای کاغذی آویزان شده بود؛ آراسته شد. این سنت توسط مهاجران آلمانی به شمال امریکا برده شد. از همین قرن، ارتفاع بلند درخت‌های کریسمس در برخی از نقاط اروپا مثل سویس، هلند و استرالیا و ... مرسوم شد. در قرن نوزدهم و بیستم، درختان کریسمس از سوی مبلغان دینی به چین و ژاپن برده شد. آنها آرزوها و نیت‌هایشان را در کاغذهایی نوشته، می‌پیچیدند و درخت را با آنها تزیین می‌کردند. عید بزرگ کریسمس چنان گسترش یافت که حتی کارت‌هایی برای آن تهیه شد و اولین کارت کریسمس توسط هنری کل در سال 1843 طراحی شد.[47]