كلمات كليدي : اخلاق، قوه غضب، كظم غيظ، خشم
نویسنده : محمد سودي
در روایات آمده[1]است که اساس رسیدن به فضیلت اخلاقی[2]، حاکم کردن عقل بر دو قوه غضب و شهوت[3] و کنترل آنها بوسیله عقل است و گرنه طغیان هر یک از این دو قوه موجب صدمات روحی و جسمی و حتی اجتماعی جبران ناپذیر خواهد شد.
از راههای کنترل غضب می‌توان به "کظم غیظ" اشاره نمود. برای روشن شدن مطلب، لازم است معنای کظم غیظ مشخص شده و چگونگی کنترل غضب به وسیله این صفت روشن گردد.
معنای کظم غیظ
"غیظ" عبارت است از خشم شدیدی که پنهان شده[4]است و "کظم" عبارت از نگهداشتن و مخفی کردن چیزی در درون است.[5]"وَ ابْیَضَّتْ عَیْناهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ کَظیمٌ"[6]؛ و چشمان او از اندوه سفید شد اما خشم خود را فرو مى‌برد.[7]
با توجه به معنای این دو کلمه "کظم غیظ" یعنی فروخوردن و نگهداشتن خشم شدیدی که هنوز بروز نکرده است.
اگرچه علمای اخلاق تعریفشان از کظم غیظ مطابق معنای لغوی آن است اما می‌توان چنین تعریفی ارایه داد:
"کظم غیظ نمودار دیگرى از تقواست که اراده و مهار نفس در هر شرایطى، به دست عقل ایمانى است که هم به سوى انفاق و تعاون پیش مى‌برد و هم از سرکشى و تجاوز باز مى‌دارد و چشم پوشى از همگان را به دنبال مى‌آورد."[8]
کظم غیظ در آیات
کظم غیظ به دلیل آثار مثبت فراوانی که دارد از چنان جایگاهی در قرآن برخوردار است که در جای جای آن، صحبت ِ گذشت از کارهای جاهلانه ی مردمان است:
أ) «بسیارى از اهل کتاب، از روى حسد -که در وجود آنها ریشه دوانده- آرزو مى‌کردند شما را بعد از اسلام و ایمان به حال کفر باز گردانند با اینکه حق براى آنها کاملا روشن شده است. شما آنها را عفو کنید و گذشت نمایید تا خداوند فرمان خودش (فرمان جهاد) را بفرستد خداوند بر هر چیزى تواناست»[9]
ب) «همان‌ها که در توانگرى و تنگدستى، انفاق مى‌کنند و خشم خود را فرو مى‌برند و از خطاى مردم درمى‌گذرند و خدا نیکوکاران را دوست دارد.»[10]
ج) «اگر نیکی‌ها را آشکار یا مخفى سازید، و از بدیها گذشت نمایید خداوند بخشنده و تواناست (و با اینکه قادر بر انتقام است عفو و گذشت مى‌کند)»[11]
د) «از آنها درگذر و صرف نظر کن که خداوند نیکوکاران را دوست مى‌دارد!»[12]
ه) « همان کسانى که از گناهان بزرگ و اعمال زشت اجتناب مى‌ورزند و هنگامى که خشمگین شوند عفو مى‌کنند.»[13]
و) « بندگان (خاص خداوند) رحمان، کسانى هستند که با آرامش و بى‌تکبّر بر زمین راه مى‌روند و هنگامى که جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام مى‌گویند (و با بى‌اعتنایى و بزرگوارى مى‌گذرند)»[14]
ز) «و در برابر آنچه (دشمنان) مى‌گویند شکیبا باش و بطرزى شایسته از آنان دورى گزین!»[15]
و آیات دیگری نیز در این باره وجود دارند که به دلیل اختصار از آوردنشان خودداری می‌شود.[16]
کظم غیظ در روایات
در روایات نیز اهمیت بسزایی به این صفت ویژه داده شده است؛ چرا که اولین گام مؤثر در مهار خشم و آثار مخرّب آن است. در واقع شخص کظم غیظ کننده؛
أ) نیرومندترین افراد می‌باشد.[17]
ب) شایستگی دوستی را دارد.[18]
ج) دور اندیش‌ترین مردمان است. [19]
و کظم غیظ؛
أ) دوست داشتنی‌ترین راه برای رسیدن به خداست.[20]
ب) گواراترین جرعه‌ایست که انسان در هنگام خشم می‌نوشد. [21]
ج) پاداش بزرگ در برابر بلاى بزرگست.[22]
آثار کظم غیظ
آثار کظم غیظ را در دو دسته می‌توان جای داد:
1) آثار مادّی(یا اجتماعی):
أ) موجب تمرکز فکر در هنگام خشم می‌گردد؛ از نتایج مهم آن تصمیم‌گیری صحیح و مناسب است.[23]
ب) باعث حفظ جان و مال در هنگام حکومت دشمنان می‌شود.[24]
ج) مانع فساد و تباهی عقل می‌شود.[25]
د) از متهم کردن بی‌جای مردم جلوگیری می‌کند.[26]
ه) مانع فحاشی و هتک حرمتِ دیگران می‌شود.[27]
و) جلوی درگیری‌های جسمی که گاهی منجر به قتل بی گناهی می‌شود را، می‌گیرد.[28]
ز) جایگاه اجتماعی ویژه‌ای در میان مردم پیدا کرده و عزیز می‌شود.[29]
2) آثار معنوی (پاداش خداوندی):
أ) موجب بهره‌مندی از رضای پروردگار در روز قیامت است.[30]
ب) خداوند قلب آدمی که خشمش را فرو خورده در روز قیامت از ایمنی و ایمان پر می‌کند.[31]
ج) خداوند عیوب چنین شخصی را می‌پوشاند.[32]
د) خداوند هم خشمش را از او باز می‌دارد.[33]
ه) هر که در هنگام خشم یاد خدا کند و انتقام نگیرد خدا هم او را در جمع کسانی که مستحق نابودی هستند قرارش نمی‌دهد و خدا انتقامش را از کسانی که در حق او ظلمی روا داشته‌اند، باز می‌ستاند.[34]
اما سوال اصلی این است که چگونه می‌توان خشم را فروخورد و آن را مهار نمود؟
راهکارهای تقویت کظم غیظ
در مجموع از بررسی روایات و کلام علمای اخلاق دو راهکار برای فروخوردن خشم هنگام مواجهه با آن به دست می‌آید: 1) عملی و 2) علمی
در روایات در مرحله‌ی اول برخورد با خشم چند راهکار عملی توصیه شده است:
أ) گفتن«اعوذ بالله من الشیطان الرجیم»[35]
ب) سجده نمودن.[36]
ج) وضو گرفتن.[37]
د) سکوت کردن.[38]
ه) تغییر حالت از وضعیتی که در آن قرار دارد؛ یعنی اگر ایستاده است بنشیند و...[39]
و) هنگام خشم بر خویشاوندان، نزدیک او رود و تنش را مس کند (مثلا دست به دست او بساید).[40]
در مجموع از دقت در اعمالی که توصیه شده می‌توان گفت هر عملی که در انسان باعث شود انسان به آرامش برسد برای جلوگیری از خشم در قدم اول مفید خواهد بود.
راهکار علمی
1) در مرحله‌ی اول ِ راهکار علمی نیز چند توصیه در روایات ذکر شده و چند توصیه نیز علمای اخلاق بیان داشته‌اند که به اجمال به هریک از آنها اشاره‌ای می‌شود:
-تفکر و تأمل در آیات و روایاتی که در نکوهش خشم بی‌جا و آثار شوم آن آمده است.[41]
-تفکر و تأمل در آیات و روایاتی که در ستایش کظم غیظ و آثار آن وارد شده است.[42]
- توجه به اینکه خداوند در همه حال ناظر اعمال ماست[43] و بسیاری از ناملایمات که در زندگی با آن مواجه می‌شویم به اراده‌ی اوست و هر چه برای بنده‌اش مقرّر نموده به صلاح اوست "هر چه پیش سالک آید خیر اوست".
-تصور قیافه و حرکات خنده داری که در هنگام خشم در انسان‌ها ظاهر می‌شود.[44]
-توجه به این مطلب که با خشم گرفتن ممکن است موقعیت اجتماعی خود را از دست دهد و شخصیتش در بین اطرافیان خُرد شود.
2) دومین راهکار علمی توصیه شده -که راهکاری زیربنایی نیز محسوب
می‌شود- شناسایی و از بین بردن عوامل و اسبابی است که موجب به خشم آمدن انسان می‌باشد. در روایتی نقل شده است که حواریّون از حضرت عیسی(ع) سوال کردند: سرچشمه خشم از کجاست؟ فرمود: از کِبر و جبروت و کوچک شمردن مردم.[45]