ابراهیم بن ولید بن عبدالملک

كلمات كليدي : تاريخ، امويان، ابراهيم بن وليد، مخلوع، مروان بن محمد، عبدالعزيز بن حجاج، سليمان بن هشام، عين الجر

نویسنده : سيد علي اكبر حسيني

ابواسحاق ابراهیم بن ولید بن عبدالملک بن مروان بن حکم، ملقب به مخلوع،[1] سیزدهمین خلیفه اموی بود که به حکومت رسید. خلافت ابراهیم که مقارن با نابسامانی‌ها و آغاز فروپاشی امویان بود،[2] از سوی مورخان چندان با اهمیت تلقی نشده است؛ به طوری‌ که حتی برخی از مورخان از او و برادرش یزید، در یک‌ جا سخن رانده، مستقلاً از او به عنوان خلیفه نامی نبرده‌اند.

در منابع از سال تولد او سخنی به میان نیامده است، تنها می‌دانیم که او از کنیزی به نام سعار[3] یا سریه[4] متولد شده است. در کتب کهن تاریخ، اولین بار از او، در روزگار خلافت برادرش یزید بن ولید، معروف به «ناقص»، یاد شده است؛ نقل است که او پس از به خلافت رسیدن یزید بن ولید، از سوی او به امارت اردن برگزیده شد.[5] مدتی بعد، یزید برای او و سپس عبدالعزیز بن حجاج بن عبدالملک به عنوان ولیعهد دوم از مردم بیعت گرفت.[6] برخی از مورخان بر این باورند که این بیعت به سبب فشار «قدریه»[7] که یزید از معتقدین به این فرقه بود، صورت گرفته است.[8]

پس از مرگ برادرش در ذی‌الحجه سال 126هجری،[9] ابراهیم بن ولید به خلافت نشست؛ اما حکومتش دولتی مستعجل بود و کارش به سامان نرسید؛ چرا که از بیعت بخشی از مردم شام که ابن‌طقطقی آن را بیعتی بی‌اهمیت خوانده است،[10] برخوردار بود. گفته شده در این مدت گروهی از مردم به عنوان خلافت بر او سلام می‌دادند و گروهی وی را امیر می‌خواندند و بعضی هم او را به هیچ یک از این عناوین نمی‌خواندند.[11] یکی از مردم آن روزگار در وصف این ایام، شعری سروده بدین مضمون:

«نبایع ابراهیم فی کل جمعة الا ان امراً انت و الیه ضائع

هر جمعه با ابراهیم بیعت می‌کنیم؛ ولی کاری که تو علمدار آن باشی سامان ندارد.»[12]

کار ابراهیم در امر حکومت، هم‌چنان آشفته و نابسامان بود تا این‌که مروان بن محمد بن حکم بر او شورید و او را از سلطنت خلع کرد.[13]

شورش مروان بن محمد

پس از کشته شدن ولید بن یزید به دست یزید بن ولید، مروان بن محمد والی ارمنستان و آذربایجان به سوی جزیره[14] رفت و به بهانه‌ی خون‌خواهی ولید و آزادی پسران او ـ حکم و عثمان ‌ـ سر به شورش نهاد و بر آن‌جا مسلط شد. او چنین وانمود کرد که به سبب قتل ولید شوریده و بر کشته شدن وی معترض است.[15] مروان پس از آن‌که یزید بن ولید تمامی ولایات پدرش ـ محمد بن مروان - را بدو سپرد با یزید بیعت کرده بود؛[16] اما پس از آگاهی از مرگ یزید و خلافت ابراهیم، باز به مخالفت برخاست، او گرچه به بهانه خون‌خواهی ولید و آزادی پسران او - حکم و عثمان - سر به شورش نهاده بود؛ اما در واقع، خلافت را برای خویش می‌خواست[17] و مردم را مخفیانه به خلافت خود می‌خواند.[18] او توانست با بذل و بخشش اموال بسیار، برخی از قبایل عرب جزیره را با خود همراه کند[19] و به سوی شام حرکت کند. او ابتدا به قنسرین[20] یا حلب[21] که توسط بشر بن ولید - برادر ابراهیم بن ولید - اداره می‌شد، حمله برد در آن‌جا یزید بن عمر بن هبیره به همراه بنی‌قیس به مروان پیوستند و بشر و برادرش مسرور را به مروان تسلیم کردند.[22] مروان سپس به سوی حمص که چندان دل‌خوشی از یزید بن ولید و ابراهیم نداشتند، حرکت کرد. مردم حمص پس از مرگ یزید بن ولید، از بیعت با ابراهیم خودداری کرده، علناً با او به مخالفت برخاسته بودند.[23] از این‌رو ابراهیم، پسر عموی خویش عبدالعزیز بن حجاج را که ولیعهد او نیز به حساب می‌آمد با لشکری روانه حمص کرد.[24]

مردم شهر، هم‌چنان به جهت سر بر تافتن از بیعت با خلیفه اموی از سوی لشکر اعزامی ابراهیم بن ولید، در محاصره بودند تا این‌که خبر یافتند مروان بن محمد جهت یاری آن‌ها به حمص نزدیک شده است، پس حلقه محاصره را شکستند و خود را به مروان رساندند و با او بیعت کردند و سپس به همراه سپاه او راهی دمشق شدند.[25] ابراهیم بن ولید، چون از این امر اطلاع یافت، لشکری صد و بیست هزار نفره‌ای را تدارک دیده به فرماندهی سلیمان بن هشام بن عبدالملک به مقابله با قوای هشتاد هزار نفری مروان فرستاد[26] دو سپاه در عین‌الجر[27] با هم روبرو شدند کار به جنگ کشید این جنگ که از ابتدای بر آمدن روز چهارشنبه هفتم صفر سال صد و بیست و هفت هجری[28] تا غروب آن روز ادامه یافت به مدد نبوغ بالای نظامی مروان با شکست سپاه سلیمان بن هشام خاتمه یافت.[29] تعداد زیادی از سپاهیان دو طرف کشته شدند. امرای شکست خورده ابراهیم در دمشق فراهم آمدند و از بیم آن‌که حکم و عثمان ـ پسران ولید ـ پس از آزادی از زندان از امیرانی که در قتل پدرشان دست داشتند، انتقام بگیرند تصمیم به قتل آن دو گرفتند و این مأموریت را به عهده‌ی یزید بن خالد بن عبدالله قسری سپردند او نیز ابوالأسود غلام پدرش را مأمور این کار کرد.[30]

خلع ابراهیم بن ولید از حکومت

ابراهیم نیز به روایتی پس از شکست سپاه سلیمان، در دمشق از خلافت کناره‌گیری کرد و با مروان بیعت نمود[31] و به نقلی دیگر فرار کرده، مخفی شد و اندکی پس از مراجعت مروان به جزیره، امان خواسته نزد او رفت و ضمن خلع خود از خلافت با او بیعت کرد.[32] برخی از مورخان تاریخ این خلع را دوشنبه چهاردهم صفر سال صد و بیست و هفت هجری دانسته‌اند.[33] زین پس ابراهیم در سلک یاران وفادار مروان درآمد و در جنگ‌های خلیفه با دشمنان بنی‌امیه شرکت جست.[34] از این پس تا سال صد و سی و دو هجری، از ابراهیم در منابع تاریخی ذکری به میان نیامده است. در این سال به نقلی ابراهیم بن ولید پس از شکست امویان از سپاه عباسیان در منطقه «زاب»، حین فرار، در آب رودخانه فرات غرق شد؛[35] به روایتی دیگر پیش از آن روز مروان او را کشته و به دار آویخته بود؛[36] بنا به روایتی دیگر او زنده بود تا این‌که در آخرین کشتار امویان توسط دولت نو ظهور عباسی به دست عبدالله بن علی بن عباس در شام کشته شد.[37]

از مدت دقیق حکومت ابراهیم بن ولید اطلاع دقیقی در دست نیست؛ منابع و کتب تاریخی در تعیین مدت حکومت او اختلاف کرده هر یک به قولی از اقوال تمسک جسته‌اند؛ چهل روز،[38] دو ماه،[39] هفتاد روز،[40] سه ماه[41] و چهار ماه[42] حکومت، از جمله اقوالی است که به عنوان مدت زمان حکومت ابراهیم بن ولید، یاد شده است.

منابع :

[1]. مسکویه، ابوعلی؛ تجارب الامم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، چاپ دوم، 1379ش، ج3، ص227 و ابن عبد ربه؛ العقدالفرید، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1404، ج5، ص209 و بلاذری، احمد بن یحیی؛ انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1996، ج9، ص318 و خلیفة بن خیاط؛ تاریخ خلیفه، تحقیق فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1995، ص244 و طبری، محمد بن جریر؛ تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، 1967، ج7، ص313.

[2]. مسعودی، علی بن الحسین؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دارالهجره، چاپ دوم، 1409، ج3، ص220 و ابن‌الطقطقی؛ الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، تحقیق عبدالقادر محمد مایو، بیروت، دارالقلم العربی، چاپ اول، 1997، ص135.

[3]. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب؛ تاریخ الیعقوبی، بیروت، دارصادر، بی‌تا، ج2، ص337.

[4]. گردیزی، ابوسعید عبدالحی؛ زین الاخبار، تحقیق عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، چاپ اول، 1363ش، ص126.

[5]. تجارب الامم، پیشین، ج3، ص199 و ابن‌اثیر، علی بن ابی‌الکرم؛ الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر- داربیروت، 1965، ج5، ص295 و تاریخ الطبری، پیشین، ج7، ص268.

[6]. تاریخ الطبری، پیشین، ص299.

[7]. معتقدین به قضا و قدر-معتزله.

[8]. العقدالفرید، پیشین، ص209-210 و تجارب الامم، پیشین، ج3، ص218 و الکامل، پیشین، ص308.

[9]. الکامل، پیشین، ج5، ص310 و ابن العبری؛ تاریخ مختصر الدول، تحقیق انطون صالحانی الیسوعی، بیروت، دارالشرق، چاپ سوم، 1992، ص46 و تاریخ خلیفه، پیشین، ص240 و ابن‌قتیبه؛ المعارف، تحقیق ثروت عکاشة، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ دوم، 1992، ص367 و ابن‌عساکر؛ تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر، 1415، ج7، ص346.

[10]. الفخری، پیشین، ص135.

[11]. تاریخ دمشق، پیشین، ج7، ص248 و تجارب الامم، پیشین، ص221 و تاریخ مختصر الدول، پیشین، ص119 و تاریخ الطبری، پیشین، ص299 و الفخری، پیشین، ص135 و الکامل، پیشین، ص311.

[12]. تاریخ دمشق، پیشین، ص248 و مروج الذهب، پیشین، ص220 و سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر؛ تاریخ الخلفاء، تحقیق محیی الدین عبدالحمید، قم، شریف رضی، چاپ اول، ص254.

[13]. تاریخ الطبری، پیشین، ص299.

[14]. موصل و اطراف آن در گذشته جزیره خوانده می‌شد.

[15]. تاریخ الطبری، پیشین، ص300 و الکامل، پیشین، ص321.

[16]. همانها.

[17]. مقدسی، مطهر بن طاهر؛ البدء و التاریخ، بور سعید، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا، ج6، ص53.

[18]. انساب الاشراف، پیشین، ج9، ص199 و تاریخ الیعقوبی، پیشین، ص337 و منهاج سراج؛ طبقات ناصری تاریخ ایران و اسلام، تحقیق عبدالحی حبیبی، تهران، دنیای کتاب، چاپ اول، 1363ش، ج1، ص101 و المعارف، پیشین، ص367 و العقدالفرید، پیشین، ص210.

[19]. ذهبی، شمس الدین محمد؛ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، 1993، ج8، ص16.

[20]. تاریخ الطبری، پیشین، ص300 و الکامل، پیشین، ص321.

[21]. تاریخ الیعقوبی، پیشین، ص337.

[22]. انساب الاشراف، پیشین، ج9، ص199 و تاریخ الطبری، پیشین، ص300 و الکامل، پیشین، ص321.

[23]. تاریخ خلیفه، پیشین، ص240.

[24]. الکامل، پیشین، ص321.

[25]. تاریخ الطبری، پیشین، ص300 و الکامل، پیشین، ص321.

[26]. تاریخ الطبری، پیشین، ص301 و تجارب الامم، پیشین، ص222 و الکامل، پیشین، ص321-322.

[27]. موضعی است بین بعلبک و دمشق. یاقوت حموی؛ معجم البلدان، بیروت، دارصادر، چاپ دوم، 1995، ج4، ص177.

[28]. تاریخ الیعقوبی، پیشین، ص337.

[29]. تاریخ الیعقوبی، پیشین، ص337 و تجارب الامم، پیشین، ص221-222 و تاریخ الطبری، پیشین، ص301 و الکامل، پیشین، ص321-322.

[30]. تاریخ الطبری، پیشین، ص302 و الکامل، پیشین، ص322 و تجارب الامم، پیشین، ص222-223.

[31]. تاریخ الیعقوبی، پیشین، ص337.

[32]. تاریخ خلیفه، پیشین، ص244 و انساب الاشراف، پیشین، ص201 و تاریخ الطبری، پیشین، ص311 و الکامل، پیشین، ص322 و تجارب الامم، پیشین، ص226.

[33]. ئتاریخ الیعقوبی، پیشین، ص337 و تاریخ دمشق، پیشین، ص248 و تاریخ الخلفاء، پیشین، ص254.

[34]. تاریخ الیعقوبی، پیشین، ص337.

[35]. تاریخ الیعقوبی، پیشین، ص337 و انساب الاشراف، پیشین، ص318 و تاریخ الطبری، پیشین، ص334 و الکامل، پیشین، ص420 و مروج الذهب، پیشین، ص245.

[36]. انساب الاشراف، پیشین، ص318 و مروج الذهب، پیشین، ص245.

[37]. انساب الاشراف، پیشین، ص331 و تاریخ الطبری، پیشین، ج7، ص443 و الکامل، پیشین، ج5، ص420.

[38]. انساب الاشراف، پیشین، ص318 و ابن الجوزی، عبدالرحمن بن علی؛ المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، 1992، ج7، ص259.

[39]. مروج الذهب، پیشین، ص220.

[40]. الکامل، پیشین، ص311 و تاریخ الطبری، پیشین، ص299 و البدء و التاریخ، پیشین، ص53 و الفخری، پیشین، ص135 و المعارف، پیشین، ص368.

[41]. ابن قتیبةالدینوری، الإمامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، چاپ اول، 1990، ج2، ص155 و ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد؛ تاریخ ابن خلدون، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، 1988، ج3، ص140 و انساب الاشراف، پیشین، ص318.

[42]. تاریخ الیعقوبی، پیشین، ص337 و انساب الاشراف، پیشین، ص318 و تاریخ الطبری، پیشین، ص299 و الکامل، پیشین، ص311 و مروج الذهب، پیشین، ج3، ص220.