آرامش رواني در پرتو خانواده

آسیب پذیری نهاد خانواده

زندگي خانواد گي مرد سالارانه همراه با استبداد و خشونت مبتني بر انديشه برتري مردان بر زنان از يك طرف، فرايند تغييرات خانواده به سوي انواع خانواده هاي جديد و برگرفته از مدل زندگي متداول در فرهنگ و جوامع غربي از طرف ديگر، آرامش روان اعضای خانواده و سلامت رواني خانواده را در معرض تهديد قرار داده است. فرد گرايي، انديشه هاي مكاتب فمينيستي، افكار اصالت انسان منهاي خدا و نگرش هاي ليبراليستي همراه با تحولات اجتماعی، صنعتی شدن، شهر نشینی و يكسان سازي جهاني در قالب فرهنگ واحد، اقتصادي واحد و توسعه ارزش هاي واحد، به فرايند تحولات اجتماعي طوري سرعت مي دهد كه متلاشی شدن نهاد خانواده كمترين بهاي آن است. بدين جهت نهاد خانواده سالم به عنوان اصلي ترين نهاد اجتماعي، با حد اقل كاركردهايی از قبيل يادگيري هاي اساسي و اوليه، تأمين نيازهاي اقتصادي، ارضاي غريزه جنسي، تأمین نيازهاي عاطفي، توليد مثل، حمايت و مراقبت، جامعه پذيري، انتقال ارزش هاي ديني؛ این نهاد را در معرض تهديد قرار داده است. از طرف ديگر عواملی مانندِ جنگ، فقدان ناگهاني يكي از اعضاي اصلي و مشكلات و مصائب كه به دنبال آن مي آيد، دغدغه هاي اقتصادي، احساس نا ایمني، بيكاري، خشونت خانوادگي، توجه نكردن به مهارت هاي زندگي زناشويي و سر درگمي در چگونگي تربيت فرزندان، تعارض ارزش هاي سنتي و جديد و سر درگمي نقش و مسائل بسيار ديگر سبب شده است كه سلامت جامعه كوچك خانواده در معرض آسيب مضاعف قرار گيرد. آرامش روانی یکی از نیازهای مهم انسان است و قرآن کریم یکی از کارکردهای مهم تشکیل خانواده را رسیدن به آرامش روانی می داند که متاسفانه مسائل یاد شده، خانواده را از رسیدن به این هدف باز می دارد؛ لذا توجه به این موضوع از این نظر اهمیت دارد که انسان در كنار نيازهاي اساسي بدن مثلِ نياز به آب، هوا، غذا و مسكن؛ نيازهاي رواني و عاطفي و ايمني جويي هم دارد که يكي از اين نيازها، نياز به آرامش از طریق ازدواج کردن و تشکیل خانواده است.

آرامش روانی، هدف تشکیل خانواده

قرآن کریم، فلسفه آفرینش همسر را رسیدن به آرامش می داند و می فرماید: «وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا»[1]؛ از نشانه هاي قدرت اوست كه برايتان از جنس خودتان همسراني آفريد تا بوسیله ايشان آرامش يابيد. اما اینکه چگونه می توان به آرامش روانی در سایه تشکیل خانواده رسید؟ قرآن کریم در ادامه آیه به مسأله نیاز عاطفی «محبت كردن» اشاره می کند: «وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»[2]؛ و با اين عمل در ميان شما دوستي و مهرباني نهاد، عبرت هايي است براي مردمي كه تفكر مي كنند.

وقتی ازدواج صورت می گیرد و نهاد خانواده شکل می گیرد «آنجا که هر ناقصى مشتاق به كمال است و هر محتاجى مايل به زوال حاجت و فقر خويش است، هر يك از زوجین به سوى ديگرى حركت مى كند و چون بدان رسيد آرام مى شود و از مجموع آن دو، واحدى تام و تمام درست مى شود»[3]. به این شکل، نهاد مقدس خانواده شکل می گیرد.

علامه طباطبایی(ره) در معنای مودت و رحمت می فرماید: كلمه «مودت» تقریبا به معنای محبت است اما محبتى که اثرش در مقام عمل ظاهر باشد نه به معنای محبت درونی و تأثر نفسانی صرف.

«رحمت» به معناى نوعى تاثير نفسانى است كه از مشاهده محروميت محرومى كه كمالى را ندارد و محتاج به رفع نقص است، در دل پديد مى آيد و صاحبدل را وادار مى كند به اينكه در مقام برآيد و او را از محروميت نجات داده و نقصش را رفع كند. يكى از روشن ترين جلوه گاه ها و موارد خودنمايى مودت و رحمت، جامعه كوچك خانواده است؛ چون زن و شوهر در محبت و مودت ملازم يكديگرند و اين دو با هم و مخصوصا زن، فرزندان كوچكتر را رحم مى كنند، چون در آنها ضعف و عجز مشاهده مى كنند و مى بينند كه طفل صغيرشان نمى تواند حوائج ضرورى زندگى خود را تامين كند، لذا آن محبت و مودت وادارشان مى كند به اينكه در حفظ و حراست، تغذيه، لباس، منزل و تربيت او بكوشند و اگر اين رحمت نبود، نسل به كلى منقطع مى شد و هرگز نوع بشر دوام نمى يافت[4].

پیام های تربیتی آیه مبارکه

الف) پیامهای تربیتی آیه برای همسران

1. به وسیله محبت کردن خانواده استحکام می یابد.
2. نیازهای صمیمت و پیوند جویی عاطفی تأمین می شود.
3. از انزوایی اجتماعی و تنهایی و احساس تنهایی رهایی می یابند
4. افسردگی و تنش روانی کاهش می یابد.
5. زوجین به کمال می رسند.
6. موجب بقاء نسل می شوند.
7. مسئولیت پذیر می شوند و در رشد اقتصادی و... جامعه سهیم می گردند.
8. به آرامش وثبات روانی می رسند.

ب) پیام های تربتیی نسبت به فرزندان

1.نهادینه کردن روش تشویق معنوی در امور تربیتی فرزندان.

طبق برداشت از این آیه و به کمک تفاسیر شاید بتوان گفت که مهمترین پیامی تربیتی این آیه این است که والدین (مربیان، معلمان و مسئولیت فرهنگی و دینی) از روش روش تشویق و بخصوص تشویق معنوی در امور تربیتی مربوط به متربیان استفاده نمایند، زیرا محبت و مودت اگر عامل مهم تربیتی نبود خداوند آن را به صورت«وجعلنابینکم مودته و رحمه» بیان نمی کرد. به عبارت دیگر استفاده از تشویق معنوی، محبت کردن و توجه مثبت نامشروط زوجین به همدیگر، والدین نسبت به فرزندان، مربیان و معلمان در امور تربیتی از روش های مهم پرورشی می باشد در خداوند آن را وسیله پیوند عاطفی قرار داده است.

2. تأثیر محبت بر سلامت فرزندان

یکی از پیام های تربیتی آیه این است که به والدین گوشزد می کند که همواره در نهاد خانواده از محبت کردن استفاده نمایند تا فرزندانشان هم به کمال برسند؛ زیرا یکی از نیازهای کودکان بهرمندی کافی از محبت و مورد توجه واقع شدن و مهرورزی و محبت است.

اثر محبت در رشد روانی فرزندان مانند اثر نور وحرارت در رشد دانه گیاهان است. محبتی که فرزندان در خانواده دریافت می کند موجب آرامش روانی آنها می شود و همین آرامش روانی، آنها را از بسیاری از انحرافات باز می دارد.[5]

تحقیقات نشان می دهد؛ کودکانی که در سالهای اول زندگی از محبت والدین محروم باشند در خانه احساس ناایمنی می کنند، از زندگی لذت نمی برند، اغلب سرد و خشک و نسبت به دیگران بی مهر هستند و کمتر مقید به اصول و قوانین اخلاقی می باشند. برعکس کوکانی که از محبت سرشار پدر و مادر برخوردار هستند قدرت سازگاری بیشتر دارند، احساس آرامش می کند، اعتماد به نفس در او قوی است ونسبت به میزان های اخلاقی حساس است.[6]

نگرش مثبت و تأثیر آن بر آرامش روانی

نگرش[7] عبارت است از یک روش نسبتا ثابت در فکر، احساس، و رفتار نسبت به افراد، گروه ها، و موضوع های اجتماعی و هرگونه حادثه ای در محیط فرد.[8]

محققان مؤلفه های نگرش را ابعاد شناختی، عاطفی ورفتاری در نظر می گیرند. مؤلفه های عاطفی به هیجان های منفی یا مثبت و مؤلفه های رفتاری به نحوه خاصی از کنش فرد و مؤلفه شناختی به فکر و تفسیر های خاص اشاره دارد[9]

منظور از نگرش مثبت در این بحث روش نسبتا ثابت در فکر، احساس و رفتار نسبت به افراد، گروه ها، و موضوع های اجتماعی و هر حادثه ای در محیط فرد با رویکرد خوش بینانه و مثبت است.

داشتن نگرش مثبت یکی از پیش فرض های اساسی دین اسلام است که از خلقت نیکوی تمام اشیاء گرفته(تکوین)[10] تا حُسن ظن نسبت به افراد در روابط، بیان احکام بر اساس حلال بودن و پاک بودن(تشریع)[11] به صورت فراگستر همه ی بخش های سر زمین وجود را در بر می گیرد.

برخی از مصداق های بارز نگرش مثبت عبارتند از خوش بینی، افکار مثبت، نشاط و شادابی در اینجا به تأثیر آن ها بر بهداشت روانی اشاره می شود:

خوش بینی یا حٌسن ظن، یک نوع نگرش مثبت است که در سراسر حیطه های مهم زندگی و در هنگام مواجه شدن با مشکلات انسان منتظر پیامد خوشایند است. به عبارت دیگر خوش بینی انتظار تعمیم یافته ای است که فرد خوش بین منتظر نتایج مثبت است که رخ خواهد داد.[12]

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ»[13]اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از بسيارى از گمانها بپرهيزيد، چرا كه بعضى از گمانها گناه است

«لَوْ لا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْراً»[14]؛ چرا مؤمنين و مؤمنات وقتى تهمت ها را مى شنوند به يكديگر حسن ظن نمى ورزند. علامه طباطبایی می فرماید: مراد از ظنى كه در اين آيه، مسلمين مامور به اجتناب از آن شده اند، ظن سوء است و گرنه ظن خير (حسن ظن) بسيار خوب است و به آن سفارش هم شده است. و مراد این است که اگر در باره كسى ظن بدى به دلت وارد شد آن را نپذير و به آن ترتيب اثر مده[15].

امام علی(ع) برای خوش گمانی آثار متعدد را بیان کردند:

1. آرامش درون: امام علی(ع) در باره حسن نظر می فرماید حسن ظن مایه آرامش دل وسلامت ایمان است[16]
2. کاهش غم و اندوه: حسن ظن باعث کاهش اندوه ورهایی از گناه است.[17] گفتنی است اگر بدگمانی بر روابط حاکم باشد، شخص به طور دائم احساس خطر وعدم امنیت می کند و این امر بهداشت روانی او را به خطر می اندازد.[18]
3. جلب محبت و دوستی: حضرت علی (ع) می فرماید کسی که نسبت به مردم خوش گمان باشد محبت آن ها را به سوی خود جلب می کند[19]. شخص خوش گمان از آنجا که اعمال دیگران را خوب و زیبا می بیند به آن ها نزدیک می شود و با ابراز عواطف مثبت به دیگران محبت آنان را جلب می کند.[20]

پیام تربیتی آیات خوش گمانی

أ.ممکن است نفس بدگمانی که در شخص پیدا می شود موجب گناه شود از طرف دیگر گناه، علاوه بر اینکه آثار اخروی مانند عقاب دارد موجب پیدایش اضطراب و تنش در افراد ظنین است. لذا به مؤمنین دستور می دهد (دستور ارشادی) که از بدگمانی بپرهیزید.

ب. در سوره حجرات دستور می دهد که از سوء ظن پرهیز کنید و در آیه دوازده سور نور دستور می دهد زنان ومردان مؤمن حتی در موارد که اتهامی را علیه کسی می شنود حسن ظن داشته باشد. این پیام را به انسان گوشزد می کند مؤمن باید نسبت به افراد خوشبین باشد.

ج. وقتی خوش بینی و حسن ظن جایش را به سوء ظن بدهد مهمترین سرمایه اجتماعی یعنی اعتماد از بین می رود. وقتی اعتماد نباشد هیچ کسی احساس آرامش اجتماعی و روانی نخواهد داشت.

پیام های تربیتی احادیث حسن ظن

1. سلامت ایمان خواسته ای مطلوب هر مؤمن است بطوری آرزوی هر مؤمن است که با ایمان سالم از دنیا برود. طبق حدیث امام علی (ع) حسن ظن است که سبب سلامت ایمان می گردد.
2. حسن ظن سبب آسایش دل و کاهش غم و اندوه است.
3. حسن ظن سبب افزایش سرمایه اجتماعی از قبیل افزایش محبت و مودت نسبت به یک دیگر است.

با توجه به اینکه افکار مثبت، مصداقی از مصادیق نگرش مثبت است. در اینجا به آثار روانی افکار مثبت اشاره می شود. افکار مثبت نسبت به خود، نسبت به دیگران، نسبت به خدا، تأثیر شگرفی در آرامش روانی فرد دارد. تحقیق نشان می دهد که حتی افزایش موقتی اعتماد به نفس، اضطراب ناشی از موقعیت استرس زا را کاهش می دهد.[21]

بنابر این توجه به جنبه های مثبت زندگی یکی از راههای کسب آرامش در قرآن عنوان شده است به طوری که در آیات متعدد به آنها اشاره می کند به طور مثال مسلمانان به یاد آوری نعمت های الهی سفارش می شوند[22] از طرف دیگر یاد آوری نعمت های الهی را به عنوان وسیله ای جهت رسیدن به رستگاری می داند[23]. کسی که دریابد به رستگاری می رسد و احساس آرامش روانی را تجربه خواهد کرد.

نشاط و شادابي و تأثیر آن در آرامش روانی

احساس شادابی ترکیبی از نشاط، هماهنگی و راحتی است؛ به عبارت دیگر کسی که شاداب است داری سه ویژگی است: 1) احساس خوشایندی جاری شدن انرژی درتمام بدن برخوردار است. 2) احساس آرامی از انسجام و یگانگی با هستی. 3) داری ذهن باز است[24]. احساس نشاط وشادابی می توان از طريق معني بخشي به زندگي و رضایت از زندگی در پرتو ایمان تقویت کرد.

احساس نشاط و شادابي علاوه بر اينكه انرژي حركت به سمت هدف را به انسان مي دهد از بروز احساس پوچي، احساس منفي مثل افسردگي و اضطراب، ترس، خشم، نفرت، و غم را از بين مي برد. بدين جهت روان شناسان معتقدند كه رویدادهای شادی آور آثار خوشایند را شامل می شوند مانند موفقیت در یک کار، جلب احترام، مورد محبت و لطف قرار گرفتن، تجربه کردن احساس های لذت بخش. روشن است كه احساس خوشايند توان نسان را در مقابل گرفتاري ها و مشكلات و حوادث غير مترقبه زندگي افزايش مي دهد به عبارت ديگر آثار شادی احساس علاقه و معاشرتی بودن، کمک به تعامل اجتماعی بهتر، خوشبینی و احساس مثبت کردن را افزایش می دهد و تجربیات زندگی ناکامی، ناامیدی، و عاطفه منفی را متعادل می سازد. احساس شادی کمک می کند که حتی در مقابل وقایع ناراحت کننده سلامت روانی خود را حفظ کنیم. و راهی برای خنثی کردن تأثیرات غم انگیز هیجان های ناخوشایند زندگی است.[25] بنابراين هميشه عوامل به وجود آورنده احساس نشاط و شادابي برای رسیدن به آرامش وجود دارد.

تعامل جسم و روح و تأثیر آن بر آرامش روانی

قرآن كريم انسان را موجود مركب از روح و بدن مي داند. روح، گوهري غير مادي، فناناپذير، داراي قابليت و قواي و توانايي ويژه است. بدن، موجودي مادي، جسماني متحول متغير، فناپذير و داراي قوا و توانمنديها و نيز نيازمندي هاي متعدد و متنوع است.[26]

خداوند چگونگی خلقت روح بدن و نیز ارتباط روح و بدن را در سوره مؤمنون تبیین می کند[27] که پس از بيان مراحل آفرينش جسماني انسان، انسان را به آفرينش ديگري متصف مي كند كه همان روح است و با يك تحول بنيادين داراي حس و حركت و حيات گرديد بنابراين پيوند روح و بدن در اصل هستي وثيق و عميق است.[28] در مورد پيوند روح و بدن اين حالات و كيفيات و انفعالات نفساني مثل ترس، خشم، غم و اندوه، شادي و انبساط و اضطراب و ... وجود دارد که وضعیت جسمانی بر وضعیت روانی تأثیر گذار است وبالعکس. چنانکه در قرآن کریم به این مسأله اشاره دارد:

اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الحَْدِيثِ كِتَابًا مُّتَشَابِهًا مَّثَانىِ َ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يخَْشَوْنَ رَبهَُّمْ ثمُ َّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَ قُلُوبُهُمْ إِلىَ ذِكْرِ اللَّهِ[29] خداوند بهترين سخن را نازل كرده، كتابى كه آياتش (در لطف و زيبايى و عمق و محتوا) همانند يكديگر است آياتى مكرّر دارد (با تكرارى شوق انگيز) كه از شنيدن آياتش لرزه بر اندام كسانى كه از پروردگارشان مى ترسند مى افتد سپس برون و درونشان نرم و متوجّه ذكر خدا مى شود.

علامه طباطبایی در تفسیر آیه می فرماید: وقتى كلام خدا را بشنوند، متوجه ساحت عظمت و كبريايى او گشته و خشيت بر دلهايشان احاطه مى يابد و پوست بدنهايشان شروع به جمع شدن مى كند. «تلين» متضمن معناى سكون و آرامش است. معنايش اين است كه: بعد از جمع شدن پوستها از خشيت خدا، بار ديگر پوست بدنشان نرم مى شود. و دلهايشان آرامش مى يابد، چون به ياد خدا مى افتند، و با همان ياد خدا آرامش مى يابند[30].

همینطور درآیه دیگر به خشم(آثار روحی) و سیاه شدن چهره(آثار بدنی) مشرکان جاهل اشاره می کند[31]

پیام های تربیتی آیات

الف) مهمترین پیام تربیتی دو آیه این است که بین جسم انسان و حالات روانی ارتباط و تعامل وجود دارد. خبری که از گوش وارد سیستم اعصاب می شود بعد از فرایند تحلیل، اگر محتوا دارای پیام خوشایند باشد موجب بهجت وسرور می شود به طوری که آثارش در چهره فرد مشخص می شود و اگر پیام حاوی بار منفی و ناخوشایند باشد خروجی شان به صورت غم و اندو و خشم و نمایی بیرونی پیام در چهره به صورت سیاه یا سرخ شدن چهره خودش را نشان می دهد.

ب)برای این که فرد به آرامش روانی برسد لازم است که جسم سالم باشد و از شرایط مطلوب برخوردار باشد، مقاومت داشته باشد.

بنابر این اگر تعامل جسم و روان تعامل مثبت و همیاری داشته باشند لازم است که جسم از شرایط مطلوب برخودار باشد. اینکه چگونه جسم می تواند از به روان کمک کند تا به آرامش روانی برسد وابسته است به عوامل از قبیل ورزش کردن، تغذیه سالم، خواب کافی و متعادل، و آرامش آموزی[32] یا فنون آرام کردن بدن به منظور مقابله با استرس از طریق مدیتشن، یوگاه و غیره است.

ورزش و آرامش روانی

افرادی که با ورزش کردن وضعیت جسمی خود را به حالت طبیعی و خوب نگهداری می کنند، نسبت به زمانی که از نظر جسمی وضعیت خوبی ندارند کمتر مضطرب و افسرده می شوند. روان شناسان دو گروه افراد را مقایسه کردند.گروه اول ورزش های سخت و گروه دوم ورزش های سبک انجام می دادند. اضطراب افراد گروه اول آشکارا از اضطراب افراد گروه دوم کمتر بوده است. ورزش جسمی آثار منفی استرس را به شیوه های مختلف کاهش می دهد: در درجه اول هورمونهای وارد شده درجریان خون به هنگام استرس را مصرف می کند و خطر آنها را در تحت تأثیر قرار دادن دستگاه ایمنی بدن کاهش می دهد؛ در درجه دوم تنش متراکم شده درماهیچه ها را آزاد می سازد؛ و بالاخره ورزش نیرو، نرمی و قدرت بدنی را افزایش می دهد و مقاومت دستگاه قلبی ـ عروقی را زیادتر می کند.[33]

تغذیه و بهداشت روانی

در بخش تغذیه که تأثیر بر سلامت روانی دارد دو مسأله بسیار مهم است. یکی تغذیه از روزی حلال، دوم غذای مناسب که دارای انواع مواد ضروری بدن انسان باشد. معمولا در تأثیر تغذیه بر سلامتی بیشتر به بخش کمی انواع غذاها توجه گردیده است اما به بخش دیگر تغذیه که همان به دست آوردن و استفاده کردن از روزی حلال، کمتر توجه می شود. در اینکه چه غذاهای برای بهداشت روانی مفید است تنوع در استفاده از مواد غذایی مورد سفارش است و بخصوص خوردن انواع میوه ها و غذاهای گیاهی و دریایی مورد تأکید بیشتر است و گوشت قرمز کمتر توصیه می شود[34] اما در باره اینکه غذا چه تأثیری روانی دارد حضرت علی(ع) عدم قبولی عبادت، مستحق آتش جهنم[35]

خواب و آرامش روانی

یکی دیگر از عوامل مهم آرامش، اعتدال در خواب است، قرآن کریم در باره خواب می فرماید: « وَ جَعَلْنا نَوْمَكُمْ سُباتاً»[36] و خواب شما را مايه آرامشتان قرار داديم. در آیه دیگر است: «وَ هُوَ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِباساً وَ النَّوْمَ سُباتاً وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً»[37] او كسى است كه شب را براى شما لباس قرار داد، و خواب را مايه استراحت، و روز را وسيله حركت و حيات .

كلمه«سبات» به معناى راحتى و فراغت است، چون خوابيدن باعث آرامش و تجديد قواى حيوانى و بدنى مى شود، و خستگى ناشى از بيدارى و تصرفات نفس در بدن از بين مى رود.[38] «سبات» بودن خواب به معناى اين است كه در هنگام خواب آدمى از هر كارى منقطع مى شود[39]

امام رضا (ع) در تأثیر خواب بر آرامش روانی می فرماید : أَنَّ النَّوْمَ سُلْطَانُ الدِّمَاغِ وَ هُوَ قِوَامُ الْجَسَد. خواب مایه شهیار (آرامش بخش) مغز است و مایه نیروی بدن[40]

به اهمیت حیاتی خواب برای بقای زندگی ونیز به اهمیت خواب متعادل برای آرامش روانی وقتی بیشتر پی می بریم که بدانیم محرومیت از خواب موجب مرگ شخص می شود و اختلال در خواب موجب بیماری های روانی خواهد شد.

در این زمینه یافته های پاره ای از پژوهش ها نشان می دهند که طولانی ترین محرومیت از خواب یازده روز (264ساعت) بوده است. آزمودنی از شب سوم دیگر نمی توانسته بیدار بماند و کم کم آزمودنی به خطای حسی وتوهم دیداری و شنیداری دچار شده و از روز چهارم افکار پارانویاگونه از خود نشان داده است. تغییرات در سوخت و ساز بدن همراه باتغییرات تمرکز و هشیاری از دیگر عوارض محرومیت از خواب به شمار می آیند.[41]

بر والدین و مربیان است اگر برنامه های تربیتی و آموزشی را هماهنگ با تأمین نیازهای جسمانی متربیان تنظیم کند و شرایطی فراهم کنند تا آنان بتوانند با آمادگی جسمانی روانی در برنامه های پرورشی مشارکت فعالی داشته باشند.

شب و آرامش روانی

یکی دیگر از عوامل که آرامش روانی را فراهم می نماید شب است؛ خداوند در قرآن کریم می فرماید: هُوَ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فيهِ[42]، او كسى است كه شب را براى شما آفريد، تا در آن آرامش یابید. وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْكُنُوا فيهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ [43]؛ و از رحمت اوست كه براى شما شب و روز قرار داد تا هم در آن آرامش داشته باشيد و هم براى بهره گيرى از فضل خدا تلاش كنيد. اللَّهُ الَّذي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فيهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً[44]؛ خداوند كسى است كه شب را براى شما آفريد تا در آن بياساييد و روز را روشنى بخش قرار داد.

در این آیات به این مسأله اشاره دارد که خداوند شب را تاریک قرارداد تا در آن از خستگى روز كه در اثر كار و كوشش و تلاش روزى عارض شده، به آرامش برسند و روز را روشن قرار داد تا از فضل خدا روزي به دست آوريد. علامه طباطبایی ره گفته اند: این که خداوند، شب را برای آرامش و روز را برای کسب روزی و طلب فضل خدا قرار داده است این دو از اركان تدبير زندگى انسان هاست[45].

پیام تربیتی: علاوه بر اینکه انسان برای کسب معاش و تلاش برای بهبودی زندگی و رسیدن به پیشرفت های مختلف نیاز به برنامه دارد، برنامه های تربیتی موفقیت آمیز است که مطابق بر برنامه ی الهی باشد و با چرخه طبیعت هماهنگ باشد.

در منابع دین اسلام برای پیشگیری از مبتلا شدن به تنش روانی، اضطراب، افسردگی و برای جلوگیری از انواع بیماری های روانی گزینه های متعدد وجود دارد که در این نوشته تنها به برخی از آنها اشاره گردید. نتیجه ای که از این نوشته می توان گرفت عبارتند از:

1. پای بندی به آموزه های دین اسلام عامل سعادتمندی، جاویدانگی، قرب و رستگاری انسان است
2. نفس ارزش های دین اسلام مانند ارزش ایمان، ارزش تقوا، ارزش نهاد خانواده، مثبت نگری، توکل بخدا، و... عوامل اساسی خود شکوفایی، سلامت روانی، و آرامش روان است.
3. به دلیل وجود تعامل پیچیده جسم و روان؛ عواملی که برای حفظ سلامت جسمانی مفید است مانند ورزش، تغذیه مناسب، خواب متعادل، تأثیر مستقیمی هم بر سلامت و آرامش روانی دارد.

حمیدالله شریفی

[1]. سوره روم آیه 21.

[2]. همان

[3]. طباطبائى، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج 16 محمّدباقر موسوى همدانى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، بى تا المیزان، ص 249.

[4]. همان ص 250.

[5]. احمدوند محمد علی، بهداشت روانی تهران: دانشگاه پیام نور، 1382،ص 225.

[6]. همان ص 226.

[7].Attitude

[8]. آذربايجاني مسعود و ديگران، روان شناسي اجتماعي با نگرش به منابع اسلامي، تهران، سمت، 1382، ص136- 137.

[9]. همان ص 137.

[10]. ألَّذي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ ءٍ خَلَقَه (سجده/7) او همان كسى است كه هر چه را آفريد نيكو آفريد.

[11]. كُلُّ شَيْ ءٍ هُوَ لَكَ حَلَالٌ حَتَّى تَعْلَمَ أَنَّهُ حَرَامٌ بِعَيْنِه، اصول کافی ج 5 ص 313.

[12]. نجیب الله نوری، نقش خوش بینی در پیش گیری از اضطراب، مجله راه تربیت ش 1و 2 زمستان 85 و بهار 86. ص 71. به نقل از اسکایر و کارور 1985.( با اصلاحات)

[13]. سورهحجرات آیه 12.

[14]. سوره نور آیه 12.

[15]. طباطبائى، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج 18 محمّدباقر موسوى همدانى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، بى تا ص 483.

[16]. آمدی،عبدالواحد بن محمدتمیمی آمدی، غرر الحکم، قم: دفتر تبلیغات، 1366ص 255: حسن الظن راحة القلب و سلامة الدين. حسن الظن من أحسن الشيم و أفضل القسم. حسن الظن من أفضل السجايا و أجزل العطايا. حسن الظن ينجي من تقلد الإثم.

[17]. همان: حسن الظن يخفف الهم و ينجي من تقلد الإثم.

[18]. صادقیان احمد، قرآن و بهداشت روان، قم، پژوهش های تفسیر و علوم قرآن، 1386، ص 245.

[19]. من حسن ظنه بالناس حاز منهم المحبة (غرر الحکم ص 255).

[20]. قرآن و بهداشت روانی ص 246.

[21]. گنجی حمزه، بهداشت روانی، تهران: ارسباران، 1383،چاپ ششم، 1384، ص 86.

[22]. سوره مائده آیه 7. سوره آل عمران آیه 103. سوره ضحی آیه 11.

[23]. سوره اعراف آیه 69.

[24]. هندریکس گی، احساس شادابی، مهدی قراچه داغی،تهران: پیکان، 1383، ص 16.

[25]. مارشال ريو بهداشت رواني، ص 234.

[26]. بهشتي محمد، مباني تربيت از ديدگاه قرآن ، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، 1386، ص 58.

[27]. وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْانسَنَ مِن سُلَالَةٍ مِّن طِين. ثمُ َّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فىِ قَرَارٍ مَّكِينٍ. ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَمًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لحَْمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا ءَاخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الخَْالِقِينَ. و ما انسان را از عصاره اى از گِل آفريديم؛ سپس او را نطفه اى در قرارگاه مطمئن [رحم ] قرار داديم؛ سپس نطفه را بصورت علقه [خون بسته ]، و علقه را بصورت مضغه [چيزى شبيه گوشت جويده شده ]، و مضغه را بصورت استخوانهايى درآورديم و بر استخوانها گوشت پوشانديم سپس آن را آفرينش تازه اى داديم پس بزرگ است خدايى كه بهترين آفرينندگان است. سوره مؤمنون آیات 12 تا 14.

[28]. مباني تربيتي ص 86 به نقل از اسفار اربعه ج 8 ص 304.

[29]. سوره زمر آیه 23.

[30]. طباطبائى، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج 17 محمّدباقر موسوى همدانى، قم: دفتر انتشارات اسلامى، بى تا ص 388،. نحل 58، خشم و تغييرات بدني.

[31]. وَ إِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُم بِالْأُنثىَ ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ كَظِيم . و هر گاه به يكى از آنها بشارت دهند دختر نصيب تو شده، صورتش (از فرط ناراحتى) سياه مى شود و به شدّت خشمگين مى گردد. سوره نحل آیه 58.

[32]. Relaxation training

[33]. گنجی حمزه، بهداشت روانی، تهران: ارسباران، 1383،چاپ ششم، 1384، ص 88.

[34]. کسب اطلاعات بیشتر به کتابهای تغذیه سالم و زندگی سالم، تغذیه و بهداشت و.... مراجعه شود.

[35]. دیلمی حسن بن محمد،ارشاد القلوب،طباطبايى سيد عباس، قم: جامعه مدرسين ،1376، ص73.

[36]. سوره نبأ آیه 9.

[37]. سوره فرقان آیه 47.

[38]. ترجمه تفسیر الميزان، ج 20، ص: 262.

[39]. ترجمه تفسیر المیزان ج 15 ص 313.

[40]. محمدی ری شهری محمد، منتخب میزان الحکمه، قم: دارالحدیث، 1383، ص 575.

[41]. خدا پناهی محمد کریم روان شناسی فیزیولوژیکی، تهران: سمت 1380، ص252.

[42]. سوره یونس آیه 47.

[43]. سوره قصص آیه 73.

[44]. سوره غافر آیه 61.

[45]. ترجمه تفسیر المیزان ج 17 ص 522.