آثار ماندگار
حوزه هاى علوم دینى در طول عمر بار خود همواره با پرورش عالمان و افراد آگاه به زمان و افکار نیک و بد، در راه تثبیت مبانی اعتقادی و فکری مردم کوشا بوده و قدم های شایانی برداشت. آن عالمان نسبت به اوضاع جهانى و تحولات فکری و سیاسى آشناى بودند و فعالیت هاى دشمن را در نهانی ترین شکل خود نسبت به حوزه و جهان اسلام از نظر دور نمى داشتند وبراى جلوگیرى از نفوذ بیگانگان برنامه هایى را به اجرا در می آوردند.
علامه حرزالدین ـ که از علماى بیدار و دل سوز جامعه ی آن روز عراق بود ـ از فعالیت هاى فرهنگى غربیان، به «هجوم فرهنگى» تعبیر کرد، هجومى که کیان اسلامى و ریشه ها را هدف قرار می داد.
وی در یکی از آثار خود چنین می گوید:
کتب گمراه کننده و الحادى بر عراق و سایر ممالک اسلامى هجوم آورده است. استعمارگران انگلیسى، بعد از اشغال عراق، به منظور گمراه کردن جوانان، به ایجاد مدارس مبادرت ورزیده اند. کتاب هاى گمراه کننده با هدف ترویج مادیت گسترش داده اند تا آن جا که جوانان از اسلام بى خبر مانده اند و دین شان را از ناحیه ی اسلام پدر و مادر مى شناسند. تمدن دروغین غرب، آنان را فریفت.[41]
علامه حرزالدین با نگاه ویژه ی خود به مسائل زمان و نیازهای گوناگون فکری و اعتقادی قشرهای مردم، دست به خلق آثار گوناگون علمی زد و کوشید تا با این وسیله در برابر توطئه های دشمنان اسلام و مکتب نورانی تشیّع، سدی محکم بنا کند و پاسخ گوی نیازهای فکری و دینی مردم باشد. وی در بیش تر علوم اسلامی و نیز علوم غریبه و علوم طبیعی آثاری متنوع دارد. آن ها بالغ بر هفتاد اثر است. با این حال بیش تر آن ها خطی بوده است و در کتابخانه ها نگه داری می شود. تنها معدودی از آن ها به زیور چاپ مزین شده اند. هر کدام از آن ها از منابع پژوهشی در میان دانشمندان و مجامع علمی به شمار می آیند.
تألیف های فقهی
1 ـ احکام الموتی ( فقه استدلالی)
2 ـ الطهارة و انواعها. این اثر در موضوع فقه دردو جلد بوده و به گونه ی استدلالی است.
3 ـ قاعدة لاضرر.
4 ـ قواعد الاحکام . این اثر در دو جلد است. تدوین آن در سال 1355 هجری قمری به پایان رسیده است .
5 ـ القواعد الفقهیه. دو جلد است.
6 ـ القواعد الاصولیة و الفقهیة. در سال 1335 هجری قمری تدوین شده است.
7 ـ کتاب الصلاة و الصوم و الزکاة و الخمس. استدلالی است.
8 ـ المسائل. این اثر چندین جلد است. بیش تر مجلدات آن در موضوع فقه استدلالی است. نویسنده ی الذریعه می گوید: من این اثررا رؤیت کرده ام. برخی از مجلدات آن درباره ی وصیت و قصاص است. نگارش آن در سال 1321 هجری قمری به پایان رسیده است. برخی از آن ها درباره ی بخش آغازین ابواب فقه از باب طهارتت تا باب صلاة است که در سال 1329 هجری قمری نگارش آن به پایان رسیده است
مجلد دیگر که بسیار مفصل است و در سال 1339 هجری قمری به پایان رسیده است، درباره ی احکام اموات و برخی ابواب فقهی است. در پایان آن به انقلاب مردم عراق و تایید آن می پردازد.
برخی دیگر از مجلدات آن درباره ی علم کلام است. هیچ کدام از آن ها به چاپ نرسیده است.[42]
9 ـ المسائل و الوصیة فی الاحکام الدینیة در دو جلد است.
10 ـ مفتاح النجاح. رساله ی عملیه است.
11 ـ مفتاح النجاح. این اثر مختصر رساله ی عملیه ایشان است. و در سال 1343 هجری قمری در نجف به چاپ رسیده است.
12. مختصر المسائل. این اثر، فقه استدلالی و در دو جلد است.
تألیف های اصولی
1 ـ تعلیقة علی الرسائل الشیخ الانصاری.
2 ـ تعلیقة علی قوانین الاصول.
3 ـ تعلیقة علی معالم الاصول.
4 ـ تقریرالاصول.
5 ـ جامع الاصول. تدوین این اثر در سال 1310 هجری قمری شروع شده است .
6 ـ القواعد الاصولیة. دو جلد است.
7 ـ مصادرالأصول. این اثر در دو جلد بزرگ است. تدوین آن در سال 1315 هجری قمری به پایان رسیده است.
تألیف های کلامی و عقائد
1 ـ الاحتجاج على الیهود والنصارى. این اثر شش جلد و به دو زبان عربی و فارسی است. در جلد چهارم به مسائل اجتماعی عراق و وقایع جهان اسلام، بویژه جنگ عثمانی با سعودی می پردازد.
2 ـ الامامة. این اثر در سال 1319 هجری قمری تالیف شده است .
3 ـ الاسلام و الایمان.
4 ـ المسائل الغرویۀ فی العلوم العقلیة و النقلیة .
5 ـ وفیات الائمة، علیهم السلام .
6 ـ منظومة فی اصول الدین .
7 ـ الغیبة. درباره ی حضرت مهدی، عجل الله تعالی فرجه الشریف، است.
تألیف ها در علوم غریبه
1 ـ الاوزان و المقادیر
2 ـ الآلات الصناعیة و تصویرها الهندسی
3 ـ استنطاق الدائرة الابجدیة
4 ـ البحر و تاثیر الکواکب فی المد و الجزر.
5 ـ بعث الاوان فی معرفة حوادث الزمان.
6 ـ تعیین الطالع بالساعة.
7 ـ حاشیة الدر المنثور فی شرح ابیات الشذور للجلدکی فی کیمیاء.
8 ـ شرح جداول الجفر الجامع و النور اللامع. تدوین این اثر در سال 1319 هجری قمری به پایان رسیده است .
9 ـ شرح الدائرة الهندیۀ.
10 ـ علم الرمل و النقطة.
11 ـ علم النجوم و سیرها و ثبوتها .
12 ـ علم الهیئة .
13 ـ الفوائد در موضوع کیمیاء.
14 ـ القسمة العددیۀ و الجذر .
15 ـ القواعد الجفریۀ .
16 ـ منظومة فی علم الرمل و النجوم و الجفر .
17 ـ مفاتیح الفوائد و تکمله الناقص و حذف الزوائد . این اثر در علم کیمیا و به دو زبان عربی و فارسی، در سال 1344 هجری قمری نگارش شده است .
تألیف هایی در شعر و لغت و ادبیات
1 ـ التاریخ و الادب.
2 ـ جامع اللغات. این اثر در سال 1326 هجری قمری تدوین شده است.
3 ـ دیوان شعر. در بیست و هشت فصل به تعداد حروف الفبا تنظیم گشته است. نام آن، وشی البرود است. مراد از، «وشی»، رنگ آمیزی نیکو است. از باب مثال می گویند: «وشی الثوب» که مراد از آن رنگ آمیزی و نقش نگاری پارچه و لباس است که سبب جلوه ی بهتر و اثرگذاری برروی بیننده می شود. «البرود» جمع «برده» به معنای پارچه ها است.
موضوع اشعار در این دیوان، متنوع و گوناگون است و بسیاری از آن ها به گونه ی قصیده و غزل در مدح اهل بیت، علیهم السلام، و نیز عالمان و صالحان است. وی در قصیده ای بلند، دلاوری سالار شهیدان را به گونه ای زیبا به نظم درآورده است. در ابیاتی چنین می سراید:
و اقبل کاللیث الغبوس بمرهف همام علی ظهر المطهم ماجد یـنازل لجباً فر الهیـاج یـقوده من الحقد عن غدر السقیفه قائد
مضمون این دو بیت به این گونه است که: او (حسین، علیه السلام)، همانند شیر قوی پنجه ی چهره درهم کشیده با شمشیر برنده حمله می کرد، همانند دلیر مردی که با قدرت بر اسب راهوار سوار شده است. او همواره در میدان رزم گاه هماورد می طلبید، در پاسخ پیمان شکنی که در سقیفه به پا شده بود.
4 ـ قواعد اللغات الثلاث: العربیة و الفارسیة و الترکیة .
5 ـ مختارات من الشعر الجاهلی
6 ـ المصادر الصرفیة. در علم صرف است.
7 ـ ورد الهند. این اثر در قواعد زبان هندی و عربی و فارسی است.
8 ـ کشف الحجاب و فوائد فی علم الحروف
تألیف حدیثی
1 ـ الاربعون حدیثا
تألیف های معارفی
1 ـ الارصاد الالهیة فی الاسماء الحسنی
تألیف های پزشکی
1 ـ الطب و اساس العلاج .
2 ـ الفوائد فی الطب. این اثر به زبان فارسی است.
3 ـ شرح قواعد الطب. اصل اثر تالیف شیخ علی حرزالدین پدر ایشان است و شیخ محمد حرزالدین آن را شرح کرده است.
تألیف های قرآنی
1 ـ الاعجاز و المعجز. درباره ی اعجاز قرآن است.
2 ـ فضل القرآن علی الدعاء.
تألیف های رجالی
1 ـ الفوائد الرجالیه. این اثر در موضوع رجال و در دو جلد، در سال 1351 هجری قمری به نگارش درآمده است.
2 ـ قواعد الرجال و فوائد المقال .
3 ـ معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء
این اثر ارزشمند در سه جلد و در موضوع تراجم و شرح حال زندگی علمی و اجتماعی عالمان و فقیهان عالم تشیع است. گستره ی موضوع کتاب گرچه همه ی عالمان مکتب تشیع از صدر اسلام و حتی صحابه پیامبر و تابعان را دربرمی گیرد، ولی بیش تر شخصیت هایی که در این اثر آمده اند، از عالمان و فقیهان نامدار چند قرن اخیر و از معاصران اند.
شیوه تدوین حرزالدین در این اثر برای معرفی هر شخصیت، شیوه ای تقریبا ثابت و به گونه ی اختصار است. در آغاز نام شخصیت و نام پدر و نیاکان و سال تولد و وفات آنان را بیان و پس از آن به محل تولد و چگونگی شکل گیری شخصیت علمی و اخلاقی و اجتماعی هر شخصیت می پردازد. از این رو نیم نگاهی به محل سکونت و اقامت و نیز استادان آنان دارد. در آخر ضمن بیان آثار علمی و اجتماعی آنان، زمان و مکان وفات و محل دفن آنان را نیز ذکر می کند.
نکته ی قابل توجه آن که حرزالدین افزون بر بیان شرح حال شخصیت های مهم و نامدار، به بیان زندگانی عالمانی می پردازد که یا اصلا نامی از آنان در منابع پژوهشی دیده نمی شود و یا به مقدار کافی وجود ندارد. از این رو این کتاب، یکی از منابع پژوهشی قابل اعتنا برای پژوهندگان در موضوع شرح حال و ترجمه نگاری است.
معارف الرجال بارها در نجف و قم به چاپ رسیده است. در قم از سوی چاپ خانه ی ولایت در سال 1405 هجری قمری به زیور طبع مزین شد. و نیز در این سال از سوی کتابخانه ی آیت الله مرعشی نجفی در قم به چاپ رسید.
4 ـ مراقد المعارف. این اثر در دو جلد و در سال های 1389 و 1391 هجری قمری به چاپ رسیده است. این اثر در باره قبر و مرقد بسیاری از علویان و صحابه و تابعان و راویان و ادیبان و شاعران است. شیوه ی تدوین در این اثر به این گونه است که نویسنده، افزون بر تعیین محل دفن هر شخص و درج تصویر قبر و بقعه، به معرفی اجمالی شخصیت علمی و اجتماعی و معنوی صاحب قبر می پردازد و خواننده را با وقایع تاریخی مرتبط با او آشنا می کند. یکی از ویژگی های این اثر، آن است که بسیاری از آن قبرها را خود نگارنده و با حضور خود دیده و با مطالعه ی قرائن و وقفنامه ها و اسناد موجود در هر منطقه، از صحت آنا ن ها اطمینان حاصل کرده است و نیز تعداد قابل اعتنایی از مقابر را که آگاهی درستی از آن ها در دست نبوده، کشف و ضبط کرده است.
این کتاب ارزشمند که به گونه ی الفبایی نگارش یافته است، می تواند منبعی مطمئن و دقیق درباره ی مقابر و شرح حال آنان برای پژوهشندگان و شرح حال نویسان باشد. این اثر بارها به چاپ رسیده است. در قم در سال 1992 م از سوی نشر سعید بن جبیر، و در نجف اشرف در سال 1391 هجری قمری از سوی مطبعة الآداب، در اختیار علاقه مندان قرار گرفته است.
تألیف های متفرقه
1 ـ ادراک الحواس الخمس
2 ـ الاسرار النجفیة. این اثر به زبان فارسی و عربی در خواص سنگ ها و نباتات و امثال آن ها است.
3 ـ ایضاح التحریر. این اثر شرح تحریر خواجه نصیرالدین طوسی است.
4 ـ تعلیقة علی الدر المنظم فی السر الاعظم.
5 ـ رسالة فی الرؤیا.
6 ـ شرح حکمة دانیال.
7 ـ علم الآفاق.
8 ـ فهرست الارصاد .
9 ـ القضاء.
10 ـ نجاة الداعین و وسیلة الخاطئین. این اثر در سه جلد و به دو زبان عربی و فارسی است.
11 ـ النوادر. این اثر به گونه ی کشکول و در یازده جلد است.[43]
منبع:فرهیختگان تمدن شیعه