آثار و تألیفات
سید محمدحسین شهرستانی آثار زیادی از خود به جا گذاشته است. ایشان از کثرت آثار به شیخ بهایی زمان معروف بود[76]. در مقدمه ی کتاب اشک روان بر امیر کاروان به مناسبت صدمین سالگرد درگذشت شهرستانی، صد اثر از او را بر شمرده است[77]. این آثار در موضوعات فقهی، اصولی، اعتقادی، تفسیری، حدیثی، شعر، ریاضیات، هیئت جدید و قدیم، علوم غریبه، اخلاق، مناجات است. در این جا در هر موضوع مهم ترین آثار او را بر می شماریم.
اصول فقه
1ـ العناصر در حاشیه بر قوانین[78]
2ـ اصل الاصول در تلخیص الفصول[79]
3ـ تحقیق الادلة[80]
4 ـ حجیة المظنة [81]
5 ـ دلیل الانسداد[82].
6 ـ غایة المسئول و نهایة المأمول فی علم الاصول
این کتاب، یکی از مهم ترین کتاب های شهرستانی است. این کتاب در واقع تقریرات درس استادش فاضل اردکانی است. او در ابتدای این کتاب می نویسد:
«این کتاب را هنگام قرائت نزد حبر وحید، متبحر فرید، استاد فاضل، عالم عامل، ابوالفضائل و الفواضل، قطب فلک تحقیق و مرکز دائره ی تدقیق، هم نام جدّ و یکی از دو سبط پیامبر، صلی الله علیه وآله، ملا محمدحسین اردکانی نوشتم و نام آن را غایه المسئول و نهایه المأمول نهادم»[83].
در حاشیه ی همین صفحه، این نکته را خاطر نشان می کند که در این کتاب، تنها به آن چه مدقق اردکانی آن را تقریر کرده اند، اکتفا کرده ام. بدین منظور او از ذکر آرای خود در این کتاب، پرهیز کرده است.
او در پایان کتاب نیز متذکر این نکته می شود که این کتاب، بیانات استادش است[84].
این کتاب بعد از نوشتن بسیار مورد پسند استادش فاضل اردکانی قرار گرفت به گونه ای که استادش برای خود نسخه ای از آن تهیه کرد و آن را از دیگر کتب اصولی مقدم می داشت و در دور دوم خارج اصول به آن نظر می کرد. شروع این کتاب، در روز پنج شنبه ربیع الثانی سال 1273 قمری و انجام آن در شوال 1281 قمری پایان پذیرفت[85].
این کتاب در دو جزء نوشته شده است[86] و در سال 1308 قمری در یک جلد به چاپ رسید. در میان صاحب نظران، این کتاب، یکی از کتاب های مهمی است که در دوره ی بعد از وحید بهبهانی نوشته شده است[87]. به علت اهمیت این کتاب، انتشارات آل البیت لاحیاء التراث این کتاب را از چاپ سنگی آن افست کرد.
فقه
1 ـ سبیل الرشاد شرح بر نجاة العباد صاحب جواهر که به فارسی است و تا بحث تیمم نوشته است[88]،
2 ـ شوارع الاعلام فی شرح شرائع الاسلام که تا کتاب حج در سه مجلد نوشته شده است[89]،
3 ـ هدایة المسترشد فی شرح کفایة المقتصد[90]،
4 ـ رسالة فی الید و انها سبب الضمان[91]،
5 ـ الدرّ النضید فی نکاح الاماء و العبید که در رابطه با اجرای قانون آزادی بردگان در حکومت عثمانی نوشته شده است[92].
6 ـ النور المبین فی احکام الدین که رساله ی عملی فارسی او در طهارت و نماز و زکات است و در سال 1312 نوشته است[93]. میرزای شیرازی در ابتدای این کتاب، رجوع به او را اجازه داده است.
7 ـ الشرح المبین در جواب رساله المتن المتین
تاج العلماء سید علی محمد نقوی رساله ای نوشت در این که دود، روزه را باطل نمی کند و نام آن را المتن المتین گذاشت. او به هنگام مسافرت به عتبات، آن را به فاضل اردکانی عرضه کرد. شهرستانی در ردّ این رساله، الشرح المبین نگاشت و تاج العلماء در جواب، رساله ی التعلیق الانیق نوشت[94].
تاریخ
1 ـ اشک روان بر امیر کاروان
این کتاب، ترجمه خصائص الحسینیة مرحوم شوشتری است. او این کتاب را بعد از بازگشت از سفر مشهد و در تهران نوشته است. او در ابتدای این کتاب انگیزه ی خود را از ترجمه ی این کتاب چنین ذکر می کند: «حقیر سراپا تقصیر، از ابتدای عمر که به هفت سالگی رسیدم تاکنون که سنین آن به پنجاه رسیده، همواره مشغول تحصیل علوم بودم و هیچ وقت از این مرحله نیاسوده، از هر سفره ای توشه ای گزیده، از هر خرمنی خوشه ای چیده، در هر فنی از فنون تصنیفی و تألیفی نموده ام: از صرف و نحو و منطق و بیان و کلام و حکمت الهی و ریاضی و اصول و فقه و رجال و حدیث و تفسیر و دعوات و غیر آن. و چون تأملی نمودم دیدم که اصل مطلب از من فوت شده، چیزی در مراثی امام شهید به قالب تألیف نریخته ام. و این خیال در اثنای سفر زیارت حضرت امام ثامن، علیه السلام، عارض گردید.
به هنگام مراجعت از آن ارض اقدس به تهران و توقف در ایام زمستان، اسباب و کتبی که موجب تیسر تألیف تازه باشد، میسر نبود. لهذا به خاطر قاصر رسید که کتاب خصائص الحسین، علیه السلام، را که در این باب، اجلّ و انفع کتب مراثی است، ترجمه ی فارسی نمایم تا موجب عموم انتفاع خلق از عوام و خواص گردد»[95].
او در این کتاب، ضمن ترجمه، گاه مطلب کتاب را اصلاح یا تکمیل می کند و در مواردی مطلب را توضیح می دهد وگاهی نیز اشکالی مطرح و بدان پاسخ می دهد و گاهی نیز بر مطلب کتاب اشکال و می کند.
نکاتی که او در این کتاب مطرح کرده است با عنوانِ «مترجم می گوید»، کاملاً از مطالب کتاب جدا شده است[96].
او در ابتدای کتاب، به این نکته اشاره می کند و می گوید: «شاید در اثنای ترجمه، شرحی و نکته ای مزید بر آن گردد که سبب تکمیل فاید ه ی آن باشد و به این وسیله، اسم خود را در دفتر ذاکران آن سرور داخل کرده باشم و به وسائل شریفه آن جناب فائز گردم.»[97]
این کتاب یکی از اولین ترجمه های کتاب خصائص الحسینیۀ است[98]. نام اصلی این کتاب، دمع العین علی خصائص الحسین، است، ولی با نام اشک روان بر امیر کاروان با تحقیق مناسب به چاپ رسیده است.
تفسیر
البرزخیه در تفسیر آیات مربوط به عالم برزخ[99]
رسالة فی «هنّ مصدقات»[100].
حدیث
الاربعون حدیثاً مع الشرح و البیان[101]
شرح حدیث من حفظ علی امتی اربعین حدیثاً درایۀ الحدیث[102]
منطق
1 ـ غایة التقریب یا مهذّب التهذیب که ارجوزه ای در منطق تهذیب است و در 287 بیت است[103]. این کتاب در سال 1374 قمری به نام منظومة التهذیب در 32 صفحه به چاپ رسیده است. این منظومه در مجله ی تراثنا، ش 3 ص 159 در سال 1406 قمری چاپ و تصحیح شده است.
صرف و نحو
1 ـ الفرائد در نحو[104]
2 ـ المهجة علی البهجة. حاشیه بر کتاب سیوطی در نحو است[105]
3 ـ تسهیل المشاکل[106]
4 ـ الصیغ المشکله[107]
علوم غریبه
رساله در علم کف شناسی[108]
رساله در علم کتف و شانه ی بینی[109]
رساله در رمل به فارسی و عربی
الطریق در رمل[110]
اصطلاحات الجفر[111]
هیئت و نجوم
مطالع البروج در هیئت قدیم[112]
نجم السماء در هیئت جدید[113]
الموائد در سیارات سبع و اورانوس و نپتون. به فارسی نوشته شده است[114]
مختصر فارسی هیئت خواجه نصیر[115]
اللباب فی الاسطرلاب[116]
شعر
نان و دوغ. در قبال نان و حلوای شیخ بهایی نوشته است. این کتاب در 56 صفحه به چاپ رسیده است[117]
خوان نعمت. در بیان نعمت های الهی که به چاپ رسیده است[118]
تخمیس غدیریۀ ملا مسیحا فسائی[119]
عسل مصفی در مواعظ[120].
متفرقات
تلویح الاشارة فی تلخیص شرح الزیارة[121]
التوحید[122]
زوائد الفوائد[123]
الموائد فی المتفرقات من الفوائد. به صورت کشکول است و مطالب بسیار گرانقدری در آن آمده است. بنا به نقل شیخ آقا بزرگ تهرانی، این کتاب نزد فرزند مؤلف میرزا علی شهرستانی بوده است که در هنگام سفر حج، در دست او از بین رفته است[124]
الصحیفة الحسینیة فی ادعیة سید الشهداء[125]
خیرة الطیور فی التفأل[126]
تاریخ الشهرستانی[127]
تذکرۀ النفس در مناجات و مراقبات[128]
الکرامات در کراماتی که در نجف و کربلا و سرداب مقدس رخ داده است[129]
صنعت جرّثقیل
صنعت المتحرک الدائم الحرکة[130]
شرح الحدید در شیمی جدید[131]
الخط در انواع خطوط[132].
منبع:فرهیختگان تمدن شیعه