الگو پذيری از حضرت زهرا (س) در عصر حاضر؛ چرا و چگونه؟

گرايش به الگو و تأثيرپذيری از آن در امور مختلف زندگی فردی و اجتماعی، از جمله گرايش های فطری انسان است و فطرت كمال جويی انسان او را وا می دارد تا برای رسيدن به هدف و كمال از بهترين الگوها استفاده كند. از طرفی قرآن كريم که برای هدايت انسان و پاسخگوئی به نيازهای فطری او نازل شده است، کامل ترين الگوها را پيامبر اکرم – صلی الله عليه و آله و سلّم- و اهل بيت آن حضرت برمی شمارد و به صراحت آنها را به عنوان برترين الگوها معرفی می کند. حضرت فاطمه زهرا – سلام الله عليها- از جمله الگوهای معرفی شده از اين خاندان مطهّر است. با اين همه، شبهه ای که در فضای مجازی و غيرمجازی مطرح شده و می شود اين است؛ زنی که در عصر صنعت و تکنولوژی زندگی می کند، چگونه می تواند زندگی حضرت زهرا – سلام الله عليها - را سرمشق و الگوی زندگی خود قرار دهد؟ مطلب حاضر درصدد پاسخگوئی به اين سؤال است.

اسلام به عنوان آخرين و کامل ترين دين، گر چه چهارده قرن پيش توسط خاتم انبياء بر جامعه بشری عرضه شده است، اما برای همه زمانها و تمامی انسانهاست. همين طور، کسانی که تجسم کامل دين و تبلور عينی قرآن و وحی الهی اند و ما از آنان به عنوان الگوی هدايت و اسوه تکامل نام می بريم، برای همه انسان ها و در همه زمان ها الگو هستند و در مورد آنها ديروز و امروز مطرح نيست. آنان همواره اسوه های روز و فراتر از زمانند؛ زيرا ما هر قدر مراتب رشد و کمال را بپيمائيم، باز آنان جلوتر و کامل ترند. به عبارت ديگر، آنان چون تمامی مدارج تکامل را پيموده اند، در واقع در هر نقطه از مسير هدايت، حضور دارند، برای هر مرتبه تکامل و هر انسانی الگو و اسوه اند. البته جامعه و شرايط زندگی هر دوره با دوره ديگر تفاوت دارد؛ اما سخن بر سر شرايط نيست. اسوه های انسانی هيچگاه محصور در يک دوره و شرايطی خاص نيستند، وگرنه نمی توانستند الگو قرار گيرند. الگوپذيری انسان امروز از آن بزرگواران در واقع، يافتن راه ها، خطوط اصلی زندگی اسوه های دينی و چگونگی رسيدن به کمال و شکوفاسازی استعدادها است و اين مسئله ارتباطی به زمان و مکان خاصی ندارد.

«اين شبهه از اينجا نشأت می گيرد که برخی تصور می کنند با تغيير زمان و سبک زندگی، ارزشهای اخلاقی و معنوی نيز تغيير می کنند و جای فضايل با رذايل عوض می شود؛ در حاليکه آنچه تغيير و تحول پيدا می کند، عنصر زمان و مکان و ابزارهايی است که مفاهيم اخلاقی در آن ظهور و بروز پيدا می کند».

«مفاهيمی مانند حق، تقوا، احسان، راستگويی، صبر، حيا، عفت و پاکدامنی هميشه پسنديده و قابل ستايش بوده و باطل، ظلم، دروغگويی، بی عفتی و امثال آن در همه زمانها ناپسند است و با فطرت انسان ناسازگار می باشد و لذا فضای زندگی، قالب ها، امکانات، رنگها، ظواهر مادی، تکنولوژی، زندگی در آسمان خراش ها موجب نمی شود جای عفت را با بی عفتی عوض کنيم، دروغ را زيبا و راستگويی را زشت بدانيم.»(1)

تفكيك ميان قالب و محتوای سيره ها

الگوپذيری از حضرت زهرا (س) به دو صورت مستقيم و غير مستقيم می تواند صورت پذيرد. الگوپذيری مستقيم آن است كه گفتار و رفتار آن بزرگوار را عيناً برنامه و راه و رسم زندگانی خويش قرار دهيم. در بعضی از موارد از جمله عبادت و دعا، با همان شكل و قالب رفتاری می‌تواند اسوه و الگوی ما قرار گيرد. برای نمونه در روايت آمده است كه حضرت زهرا ( س) پس از هر نماز واجب ذكر مخصوص داشتند. (34 مرتبه الله اكبر، 33 مرتبه الحمدلله، 33 مرتبه سبحان الله)؛ ذكری كه دستور آن را به عنوان هديه ای عظيم از پدر بزرگوارشان دريافت كرده بود و همواره بر آن مداومت می ورزيد و به شيعيان خويش نيز توصيه می کرد. از اين رو، ما نيز به آن حضرت اقتدا می کنيم و همان ذكر را با همان ترتيب بعد از هر نماز واجب به عنوان تعقيبات نماز می گوئيم. چنين اقتدائی به آن بزرگوار، اسوه پذيری مستقيم خواهد بود.

الگو پذيری غير مستقيم آن است كه روح و حقيقت گفتار يا كردار آن اسوه الهی را درك کنيم و با تحليل و استنباط از سيره علمی و عملی آن بزرگوار، وظيفه خويش را در همه ابعاد زندگانی (فردی، اجتماعی، فرهنگی، سياسی، اقتصادی و ... ) دريابيم. بسياری از شكل ها و قالب‌های رفتاری اسوه های ويژه شرائط خاص بوده است؛ از اين رو، منظور از اسوه پذيری از آن رفتارها اين نيست كه همان قالب و شكل رفتاری خاص را اقتباس و تقليد كنيم؛ بلكه مطلوب و مقصود اين است كه روح و محتوای آن سيره رفتاری را درك کنيم و آن را در شكل ها و كالبدهای نوين، طبق اقتضای شرايط زمانی و مكانی خويش تحقق دهيم.

برای نمونه در روايات می بينيم كه حضرت فاطمه زهرا و علی مرتضی – عليهما السّلام- در يك چهار ديواری كوچك و گلين زندگی می كنند. از يك پوست گوسفند، به عنوان رو اندازشان استفاده می كنند. حضرت زهرا – س- چادری از ليف خرما می بافد و از آن استفاده می كند. قالب و شكل اين گونه رفتارها به هيچ وجه در عصر حاضر قابل تأسی نيست؛ اما آنچه ارزشمند و قابل تأسی است، «حقيقت»، «محتوا» و «روح» اين رفتارهاست. اسوه پذيران حقيقی آنانی‌اند كه روح اين رفتارها را درك و اقتباس کنند و در كالبد زندگی خويش به اجرا گذارند؛ مانند روح بی اعتنايی به دنيا و حقير شمردن مظاهر فريبنده آن، روح پارسايی و رستگی از حبّ دنيا، روح ساده زيستی و پرهيز شديد از تجمّل گرايی.(2)

الگوگيری از حضرت زهرا(س) در رفتار با پدر

حضرت زهرا در سنين شش هفت سالگی قرار داشت که قضيه شعب ابی طالب پيش آمد. شعب ابی طالب، دوران بسيار سختی در تاريخ صدر اسلام است؛ يعنی دعوت پيامبر اکرم شروع شده بود، دعوت را علنی کرده بودند، به تدريج مردم مکه – به خصوص جوانان و برده ها- به حضرت می گرويدند؛ بزرگان طاغوت، مثل ابولهب، ابوجهل و ديگران ديدند که هيچ چاره ای ندارند جز اينکه پيامبر و پيروان تازه گرويده به آن حضرت را از مدينه اخراج کنند؛ تعداد زيادی از اينها را که ده ها خانوار می شدند از مکه بيرون کردند. جناب ابی طالب در نزديک مکه و در شکاف کوه، ملکی داشت که از آن به «شعب ابی طالب» ياد می شد؛ اين بزرگواران به مدت سه سال در اين ملک ساکن شدند و در اين مدت در محاصره و تحريم کامل اقتصادی قرار داشتند. اين دوره، يکی از دوران های بسيار سخت و طاقت فرسای پيامبر(ص) بود. در همين اثنا، جناب ابی طالب و خديجه کبری که از پشتيبانان و اميد پيامبر بودند، در ظرف يک هفته از دنيا رفتند. حضرت فاطمه زهرا در اين دوره پر مشقت و طاقت فرسا، احساس مسئوليت می‌کند و مثل يک مادر، يک مشاور و يک پرستار، تلاش می کند تا غبار غم و اندوه و مشکلات را از چهره پدر بزدايد. لذا پيامبر گرامی اسلام از ايشان به عنوان «ام ابيها» (مادر پدرش) ياد کرده است. آيا اين نمی تواند برای يک نوجوان و جوان در همه زمان ها الگو باشد؟(3)

الگوگيری از حضرت زهرا (س) در رفتار با همسر

در طول ده سالی که پيامبر(ص) در مدينه حضور داشت، حدود نُه سالش حضرت زهرا و حضرت اميرالمؤمنين – عليهما السّلام- به عنوان زن و شوهر در کنار يکديگر زندگی می کردند. در اين نُه سال، حدود شصت جنگ اتفاق افتاده که در اغلب آنها اميرالمؤمنين - عليه السّلام- شرکت داشته است. حالا شما ببينيد او خانمی است که در خانه نشسته و شوهرش مرتب در جبهه است و اگر در جبهه نباشد، جبهه لنگ می ماند؛ از لحاظ زندگی هم وضع رو به راهی ندارند؛ انسان چقدر روحيه قوی داشته باشد تا بتواند اين شوهر را تجهيز کند؛ دل او را از وسوسه اهل و عيال و گرفتاری های زندگی خالی کند؛ به او دلگرمی بدهد؛ بچه ها را به آن خوبی که ايشان تربيت کرده، تربيت کند. اين طور خانه داری و شوهرداری نمی تواند برای يک دختر جوان و يک خانم خانه دار الگو باشد؟(4)

الگوگيری از حضرت زهرا(س) در رفتار با فرزند

با كمی دقت در برخورد عاطفی و منطقی حضرت زهرا در می يابيم كه آن بانوی بزرگوار، در ساختن روح و شخصيت فرزندان گرامی اش از ابزاری بسيار ظريف و دقيق استفاده كرده است كه بسياری از آنها در حال حاضر، ميان روان شناسان تربيتی مورد بحث و بررسی قرار گرفته و خبرگان اين فن، به نتايج مثبت آن ايمان آورده اند. بی شك، اين توفيق بی نظير در تربيت كودكان، ناشی از معرفت عميق و صحيحی است كه اسلام در مورد انسان، ارائه داده است. بنابراين، اگر بگوييم هر مكتبی به اندازه شناخت درستی كه از انسان دارد، در نظام تربيتی خود به توفيقاتی دست می يابد، سخن به گزاف نگفته ايم. دين آسمانی و الهی اسلام از كامل‌ترين و واقع بينانه ترين شناخت در مورد انسان برخوردار است، لذا بيشترين توفيق را در مسئله تربيت انسان به دست آورده است. روش تربيتی و اخلاقی حضرت فاطمه(س) که برگرفته از دين اسلام است، بهترين شيوه، و تجربه برای ساختن نسلی پاك و سعادتمند است. از اين رو جا دارد كه پيروان و ارادتمندان مكتب اسلام، با به كار بستن شيوه ها و ظرايف تربيتی آن حضرت در رشد و تربيت نسلی پاك و پيشرو همت نموده، سعادت دنيا و آخرت فرزندان خود را بيمه كنند.

روح انسان به گونه ای ساخته شده كه نياز به محبت و عطوفت، يكی از اساسی ترين نيازهای او محسوب می شود، بدين جهت، كودكان محروم از اين موهبت، دچار كمبودها و مشكلات روانی و گاه نواقص جسمی خواهند شد. حضرت فاطمه(س) كه خود از سرچشمه محبت و عطوفت رسول خدا سيراب گشته و قلبش كانون محبت به همسر و فرزندان خود بوده، در اين جهت نيز وظيفه مادری خود را به بهترين شكل انجام داد. حضرت فاطمه فرزندان خود را به بازی و مسابقه تشويق و گاهی با آنان به بازی مشغول می شد و با حرکتها و گفتارهای شيرين مادرانه و بالا و پائين انداختن فرزندان خود آنان را از احساسات پاک مادری سيراب می‌کرد.

نقل شده است كه حضرت زهرا(س) با فرزندش امام حسن مجتبی(ع) بازی می كرد و او را بالا می انداخت و ميیفرمود: «پسرم حسن، مانند پدرت باش. ريسمان ظلم را از حق بركن. خدای را بپرست كه صاحب نعمت های متعدد است و هيچگاه با صاحبان ظلم و تعدی، دوستی مكن».

الگوگيری از حضرت زهرا(س) در رفتار با مردم

يكی از نقش آفرينی های درخشان فاطمه بالا بردن فرهنگ جامعه، رشد فكر و انديشه مردم و رفع مشكلات و شبهات آنان است. آن حضرت از مسائل ساده گرفته، تا پيچيده ترين مشكلات را پاسخگو بود و اين ميسّر نبود، مگر با احاطه علمی، قوت فكری و همت بلند ايشان. اين بانوی بزرگ اسلام، زجر تبليغ و رنج تعليم و تربيت را تحمل کرده، چون مشعلی فروزان در راه هدايت جامعه، نورافشانی كرده و با سوختن خود به دل و جان مردم، گرمی بخشيد و پاسداری از ارزش ها و مفاخر اصيل، مبارزه پيگير با بدعت ها، جهل، كجروی ها و ركود جامعه را خط مشی خود قرار داد. حضرت فاطمه از كودكی در متن اجتماع به سر برده و با مردم همدم و همدرد بوده است. اين بانو رابطه ای صميمانه و عالمانه با ياران خود داشت.

زنی به خدمت حضرت زهرا رسيد و عرض كرد: مادر پير و ناتوانی دارم كه در نماز بسيار اشتباه می كند، مرا فرستاده تا از شما بپرسم كه چگونه نماز بخواند. آن حضرت فرمود: هر چه می خواهی بپرس. آن زن سؤالات خود را مطرح كرد، تا به ده سؤال رسيد و حضرت با روی گشاده جواب داد. زن از زيادی پرسش خود، شرمنده شد و گفت: شما را بيش از اين زحمت نمی دهم. حضرت فاطمه فرمود: باز هم بپرس. آنگاه برای تقويت روحيه وی چنين فرمود: اگر به كسی كاری واگذار كنند، برای مثال از او بخواهند كه بار سنگينی را به ارتفاع بلندی حمل كند و در برابر اين كار صد هزار دينار به او جايزه بدهند، آيا او با توجه به آن پاداش احساس خستگی می كند؟ زن جواب داد نه. آن حضرت فرمود: من در مقابل پرسشی كه جواب می‌گويم از خدا پاداشی به مراتب بيشتر دريافت می كنم و هرگز ملول و خسته نمی شوم. از رسول خدا شنيدم كه روز قيامت دانشمندان اسلام در برابر خدا حاضر می شوند و به اندازه علم و تلاش و كوششی كه در راه آموزش و هدايت مردم داشته اند، از خدای خود پاداش می گيرند.

از آنچه گذشت نتيجه می گيريم که منظور از اسوه پذيری اين نيست که در همه رفتارها همان قالب های رفتاری فرد الگو را مد نظر قرار داده و به همان شکل عمل کنيم. هر يک از رفتارهای حضرت فاطمه(س) دارای حقيقتی است که آن را به سادگی و با تحليل و استنباط می توان در همه زمان ها و در همه ابعاد فردی، فرهنگی، اجتماعی، سياسی و اقتصادی به کار برد. البته رفتارهايی هم در سيره حضرت فاطمه وجود دارند که عيناً قابل اقتباس و پيروی است؛ مانند عبادت و دعا، احترام به همسر، رفتار مناسب و مهرورزی به خانواده. پس الگوها منحصر به زمان و مکان نيستند و در همه اعصار می توان برای الگوگيری به آنها مراجعه کرد.

پی نوشت ها:

1.مؤمنی، علی اکبر، الگوی زنان بعد ار هزار سال، سايت تبيان، گروه خانواده و زندگی.

2. مصباح، محمدتقی، جامی از زلال كوثر، چ اول، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمينی، 1380، ص92.

3و4. بخشی از سخنان رهبر معظم انقلاب در جمعی از دانشجويان، به نقل از وبلاگ سبزترين پاسخ، به تاريخ 15/1/1392.

مرکز مطالعات و پاسخگويی به شبهات حوزه علميه قم

روزنامه كيهان، شماره 21588 به تاريخ 28/12/95، صفحه 8 (معارف)