پرسش:
از منظر آموزه‌های وحیانی آیا آزادی انسان مطلق و بی‌حد و اندازه است یا اینکه مشروط به شرایط و محدود به حدودی می‌باشد؟
پاسخ:
ازآنجاکه بحث «آزادی» وصفی از اوصاف نفسانی انسان است، با تعدد و تفاوت انسان‌شناسی‌ها، معنا و مفهوم آن متعدد می‌گردد، هستی‌شناسی و جهان‌بینی هر شخص، انسان‌شناسی او را تحت تأثیر قرار می‌دهد و هر انسان‌شناسی خاص، مفهوم ویژه‌ای از آزادی را به ما عرضه می‌کند، از این رو آزادی از نظر اسلام با آزادی موردنظر مکاتب غربی غیردینی و غیراسلامی تفاوت فراوان دارد.
«آزادی» هیچ‌گاه نمی‌تواند مطلق و نامحدود باشد، جهان‌بینی الهی می‌گوید: جهان دارای مبدأ و معاد است و برای انسان، وحی و رسالتی آمده و انسان درعین مادی بودن، دارای حیثیت وجودی فرامادی می‌باشد و انسان مسافری است که عوالمی را پشت سر گذاشته و عوالمی را پیش رو دارد و با مرگ نابود نمی‌شود. بنابراین، گرچه انسان تکویناً موجودی مجبور نیست، ولی آزادی او در دایره دین الهی و دستورهای حیات‌بخش آن است. آزادی دارای انواع و اقسامی است که به برخی از آنها و آیات مربوط به آن اشاره می‌شود:
1- آزادی اندیشه و تفکر و تعقل
زیربنای انتخاب صحیح هدف، برخوردار بودن از هدایت الهی می‌باشد. قرآن کریم می‌فرماید: «کذلک یبین‌الله لکم‌الآیات لعلکم تتفکرون؛ این‌گونه خداوند آیاتش را برای شما روشن می‌گرداند، باشد که (در کار دنیا و آخرت) بیندیشید.» (بقره - 219) و در آیات دیگری منابع و موضوعات اندیشیدن و تفکر را برای اندیشمندان معرفی می‌کند که برخی از آنها عبارتند از: الف) آفاق، (ق، آیه 6 و 7). ب) انفس، (اسراء، آیه 41). ج) تاریخ گذشتگان، (طه، آیه 128) و ...
2- آزادی سیاسی
قرآن کریم، حق دخالت در نظام سیاسی و برخورداری از حق انتخاب را به رسمیت می‌شناسد و از هرگونه استبداد نهی می‌کند و لزوم دخالت مردم در تعیین و سرنوشت امور خویش، را یادآور و آزادی سیاسی آنان را به رسمیت شناخته و تأمین کرده است، چنانکه می‌فرماید: «وشاورهم فی‌الامر (آل‌عمران - 158) و نیز سوره‌ها و آیات (فتح، آیه 10، و توبه، آیه 6 و 85 و ...)
3- آزادی عقیده و انتخاب دین
قرآن کریم در جهت تکریم و احترام به اراده انسان و اندیشه و شعور او هرگونه تحمیل عقیده و اجبار در امر انتخاب دین را نهی می‌کند. اساساً در اسلام تحقیق در انتخاب دین و پذیرش اصول دین یک امر ضروری محسوب می‌شود. چنانکه می‌فرماید: «... لا اکراه‌فی‌الدین قد تبین الرشد من الغی... ، در دین اجباری نیست و راه از بیراهه به خوبی آشکار شده است.» (بقره - 256) و نیز آیات 217 بقره و ... .
4- آزادی بیان
آزادی بیان از نظر قرآن یک سنت الهی و توصیه اولیای او به شمار می‌رود و اساساً آیات و سوره‌های قرآن سرشار از گفت‌وگوهای منطقی، شنیدن سخن مخالفان، آزادی بیان و ... می‌باشد، چنانکه سوره‌ها و آیات «زمر آیه 18؛ آل‌عمران آیه 61 و ...» به آن اشاره دارد. البته باید توجه داشت که هرگونه سوءاستفاده از آزادی و توطئه بر ضد ارکان اسلام و اصول اساسی آن ممنوع بوده و باید میان دشمنان حقیقی اسلام که در پوشش شعار و سازمان‌های به اصطلاح حقوق بشر بیشتر به دنبال استفاده ابزاری از آزادی هستند و آزادی‌خواهان واقعی تفاوت قائل شد.
باید توجه داشت که آزادی در عرصه‌های مختلف دارای حدود و موازینی است و آزادی لجام‌گسیخته و بدون قید، هرج‌ومرج به دنبال دارد. ازجمله قرآن کریم درباره تعدی نکردن به حدود و احکام الهی و رعایت مرزهای الهی می‌فرماید: «تلک حدودالله فلاتعتدوهاو من یتعد حدودالله فاولئک هم‌الظالمون؛ ... اینها (احکام) حدود و مرزهای الهی است از آن تجاوز نکنید، هر کس از آن تجاوز کند ستمگر است. (بقره - 229)
از آنجاکه انسان موجود محدودی است، آزادی او نیز محدود است، چون وصف در اصل تحقق خود تابع هستی موصوف است در تمام شئون هستی نیز تابع وجود خود خواهد بود، یعنی اگر هستی موجودی نامحدود غیرمتناهی بود، خصوص وصف ذاتی او نیز همانند اصل وجود ذات او بیکران است گرچه وصف فعل او محدود است، همان‌گونه که هستی انسان محدود است و اوصاف و کمال او ازقبیل حیات، علم، قدرت، اراده و مانند آن متناهی است، آزادی او نیز محدود خواهد بود.
تنها مرجع تعیین حدود آزادی نیز خداوند متعال است. (فلسفه حقوق بشر، آیت‌الله جوادی‌آملی، ص 40) بنابراین، از دیدگاه قرآن محدوده آزادی تا جایی است که مخالف اسلام یا عفت عمومی و مصالح حکومت اسلامی نباشد. (صحیفه نور، امام خمینی(ره)، ج 21، ص 194)
روزنامه کیهان
تاریخ انتشار: یکشنبه 11 شهریور ماه 1397