نویسنده: دکتر محمد رضا جواهری
عنصر "ایمان" در روان‌شناسی شخصیت انسان بر اساس آموزهای دینی از جایگاه عالی برخوردار است. از این رو "ایمان شناسی" از مباحث بسیار مهم در فرهنگ اسلامی است. ایمان به خدا و فرستادگان خدا در زندگی انسان چه آثاری دارد؟ تعریف و ماهیت ایمان چیست؟ آیا ایمان صرفاً یک امر درونی و اعتقادی است یا با رفتار و گفتار انسان نیز پیوند دارد؟ حقیقت ایمان و حد و مرزها و امتیازات و ویژگی‌های ایمان کدام است؟ بهترین منبع و بالاترین مرجع برای درک حقیقت ایمان احادیث پیامبر اعظم حضرت محمد بن عبدالله صلی‌الله علیه وآله وسلم است. تعریف پیامبر خدا از ایمان محکم‌ترین و زیباترین تعریف است چون جامع و کامل است و از جانب خدای متعال و بر پایه وحی الهی استوار است و ارزش مطلق و جاویدان و جهانی دارد.
پیوند "ایمان" و "عمل"
در منطق اهل بیت علیهم السلام و احادیث نبوی، ایمان و عمل پیوند اساسی و ارتباط بنیادی و ماهوی دارند. ایمان و عمل تفکیک ناپذیرند و در تعامل با هم قرار دارند. بر اساس گزارش امام علی علیه السلام پیامبر خدا حضرت محمد صلی‌الله علیه وآله وسلم در تعریف ایمان فرموده‌اند:
الایمان معرفة بالقلب و قول باللسان و عمل بالارکان (کنز العمال فی سنن الاقوال والافعال، ج 1، ص 27، حدیث 2).
"ایمان شناخت با دل است و گفتن با زبان و عمل با ارکان بدن"
مطابق این حدیث نبوی "ایمان" دارای سه بعد قلبی و لسانی و عملی است. بنابراین ایمان تنها معرفت قلبی نیست بلکه باید در گفتار و رفتار نیز نمودار گردد. "ایمان" هم گرایش درونی و قلبی است و هم بیان و اظهار زبانی و هم عمل و رفتار است.
امام علی علیه السلام تفکیک ناپذیری ایمان و عمل را از قول پیامبر خدا صلی‌الله علیه وآله وسلم در حدیث دیگر چنین گزارش نموده‌اند:
الایمان والعمل اخوان شریکان فی قَرَنٍ، لایقبل‌الله احد هما الّا بصاحبه (کنز العمال فی سنن الاقوال والافعال، ج 1، ص 33، حدیث 59)
ایمان و عمل دو برادر شریک و به هم پیوسته‌اند، خداوند هیچ یک از آن دو را جز با صاحب و همراهش نمی‌پذیرد و قبول نمی‌کند.
بر اساس این حدیث نبوی قبولی ایمان قلبی در گرو رفتار و عمل خارجی است و ایمان و عمل دو شریک جدایی ناپذیرند.
پیامبر اسلام در حدیث دیگر فرموده‌اند:
لیس الایمان بالتحلّی ولابالتمنی و لکن الایمان ما خلص فی القلب و صَدَّقه الاعمال (بحار الانوار، ج 69، ص 72)
ایمان به ادعا و آرزو نیست بلکه ایمان آن است که در دل خالص باشد و عمل آن را تصدیق و تأیید کند.
آری ایمان و عمل توأمان‌اند. جایگاه اصلی ایمان قلب است و زمانی که ایمان خالص در قلب نهادینه و پایدار شد رفتار انسان با آن انطباق خواهد داشت و تعارض و تضادی بین ایمان و عمل مشاهده نمی‌گردد. ایمان آن حقیقتی است که در دل جای می‌گیرد و رفتار انسان آن را تصدیق می‌کند مردم "انسان مؤمن" را افزون بر شعار و گفتار باید با رفتار و اعمال بشناسند. نقش ایمان در زندگی انسان مؤمن باید آشکار گردد.
حقیقت ایمان
در احادیث نبوی "حقیقت ایمان" توصیف گردیده است و در همین احادیث ارتباطات ایمان و رفتار نشان داده می‌شود. پیامبر اسلام فرموده‌اند:
لایحق العبد حقیقة الایمان حتی یغضب لله و یرضی لله فاذا فعل ذلک فقد استحق حقیقة الایمان (کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج 1، ص 36، حدیث 99).
بنده به حقیقت ایمان نمی‌رسد مگر آن که برای خدا به خشم آید و برای خدا خشنود شود. پس هر گاه چنین کند سزامند ایمان حقیقی گشته است و استحقاق حقیقت ایمان را یافته است.
آری خشنودی برای خدا و تولّی، خشم برای خدا و تبری در ماهیت ایمان جای دارد و این خشنودی و غضب برای خدا باید به فعلیت و عینیت در خارج برسد و در گفتار و رفتار هویدا گردد.
انس بن مالک گفته است پیامبر خدا فرموده‌اند:
لایؤمن عبد حتی یحب للناس ما یحب لنفسه من الخیر (کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج 1، ص 36، حدیث 95).
هیچ بنده‌ای مؤمن نیست مگر آن که هر خوبی برای خود می‌خواهد برای مردم نیز بخواهد.
در حدیث نبوی دیگر آمده است:
لایبلغ عبد حقیقة الایمان حتی یحب للناس ما یحب لنفسه (کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج 1، ص 37، حدیث 104).
هیچ بنده‌ای به حقیقت ایمان نرسد مگر آن که برای مردم دوست بدارد آن چه را برای خودش می‌خواهد.
در این دو حدیث نبوی درس‌ها و پیام‌های اخلاقی بزرگی نهفته است. در حقیقت ایمان، مهرورزی نسبت به مردم نهفته است هر آن چه انسان مؤمن برای خود می‌پسندد و به آن علاقه دارد و دوست می‌دارد دیگران در ارتباطات با وی به آن عمل کنند، باید در روابط اجتماعی خویش با دیگران به آن پای‌بند باشد.
پیامبر اسلام در این احادیث مربوط به ایمان به همه مؤمنان هشدار داده‌اندکه باید گفتار و رفتارشان مطابق منطق دین و ایمان قلبی آنان باشد. پذیرش اصل پیوند ایمان و عمل در گفتار و رفتار اهل ایمان تأثیرگذار است و منافع بسیاری دارد. باور این که در حقیقت ایمان، عمل انسان سهم زیادی دارد خودش سازنده اخلاق مؤمنان است. این احادیث نبوی تکلیف پیروان پیامبر خدا را آشکار می‌نماید. گفتار و رفتار مسلمانان نباید با اسلام زاویه داشته باشد، چون اسلام و ایمان هر فرد را باید در عمل اسلامی او جستجو کرد.