حکمت 408 نهج البلاغه : روش برخورد با دنیا

متن اصلی حکمت 408 نهج البلاغه

408 وَ قَالَ عَلَيْهِ السَّلَامُ لِابْنِهِ الْحَسَنِ عليه السلام (يَابُنَىَّ)«» لَا تُخَلِّفَنَّ وَرَاءَكَ شَيْئاً مِنَ الدُّنْيَا فَإِنَّكَ تَخَلِّفُهُ لِأَحَدِ رَجُلَيْنِ إِمَّا رَجُلٍ عَمِلَ فِيهِ بِطَاعَةِ اللَّهِ فَسَعِدَ بِمَا شَقِيتَ بِهِ وَ إِمَّا رَجُلٍ عَمِلَ فِيهِ بِمَعْصِيَةِ اللَّهِ (فَشَقِيَ بِمَا جَمَعْتَ لَهُ)«» فَكُنْتَ عَوْناً لَهُ عَلَى مَعْصِيَتِهِ وَ لَيْسَ أَحَدُ هَذَيْنِ حَقِيقاً أَنْ تُؤْثِرَهُ عَلَى نَفْسِكَ وَ يُرْوَى هَذَا الْكَلَامُ عَلَى وَجْهٍ آخَرَ وَ هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ الَّذِي«» فِي يَدَيْكَ مِنَ الدُّنْيَا قَدْ كَانَ لَهُ أَهْلٌ قَبْلَكَ وَ هُوَ صَائِرٌ إِلَى«» أَهْلٍ بَعْدَكَ وَ إِنَّمَا أَنْتَ جَامِعٌ لِأَحَدِ رَجُلَيْنِ رَجُلٍ عَمِلَ فِيمَا جَمَعْتَهُ بِطَاعَةِ اللَّهِ فَسَعِدَ بِمَا شَقِيتَ بِهِ أَوْ رَجُلٍ عَمِلَ فِيهِ بِمَعْصِيَةِ اللَّهِ فَشَقِىَ بِمَا جَمَعْتَ لَهُ«» وَ لَيْسَ أَحَدُ هَذَيْنِ أَهْلًا أَنْ تُؤْثِرَهُ عَلَى نَفْسِكَ«» وَ تَحْمِلَ لَهُ عَلَى ظَهْرِكَ فَارْجُ لِمَنْ مَضَى رَحْمَةَ اللَّهِ وَ لِمَنْ بَقِيَ رِزْقَ اللَّهِ

موضوع حکمت 408 نهج البلاغه

روش برخورد با دنيا

(اخلاقى، اقتصادى)

ترجمه مرحوم فیض

408- امام عليه السّلام به فرزندش (امام) حسن عليه السّلام (در زيان گذاشتن دارائى براى وارث) فرموده است 1 اى پسرك من البتّه چيزى از (مال و دارائى) دنيا را از پس خود مگذار، زيرا آنرا براى يكى از دو مرد مى گذارى: يا براى كسيكه در طاعت و بندگى خدا بكار مى برد پس او نيك بخت مى گردد به چيزى كه تو بسبب آن بد بخت و زيانكار شده اى، يا براى كسيكه در معصيت و نافرمانى خدا بكار مى برد پس بدبخت شده بسبب آنچه تو براى او گرد آورده اى و او را بر معصيتش كمك و ياور باشى، و هيچيك از اين دو سزاوار و شايسته نيست كه او را بر خود اختيار نموده برگزينى (سيّد رضىّ «عليه الرّحمة» فرمايد:) اين فرمايش بطور ديگر روايت ميشود كه اينست: 2 پس از حمد خدا و درود بر پيغمبر اكرم، آنچه در دو دست تو است از (كالاى) دنيا پيش از تو صاحبى داشته است، و پس از تو به صاحبى مى رسد، و تو (آنرا) براى يكى از دو مرد گرد آورنده اى: كسيكه بطاعت خدا عمل كند در آنچه گرد آورده اى پس نيك بخت شود به چيزى كه تو بسبب آن بدبخت شده اى، يا مرديكه آنرا در معصيت خدا بكار برد پس بدبخت شده بآنچه براى او گرد آورده اى و هيچيك از اين دو را شايسته نيست بر خويش اختيار نمائى، و نه آنكه براى او بر پشت خود (گناه) بار كنى، پس براى كسيكه گذشته (مرده) آمرزش خدا را و براى كسيكه مانده روزى خدا را اميدوار باش (نه بر رفته افسوس خور نه بر مانده اندوه)

( . ترجمه وشرح نهج البلاغه(فیض الاسلام)، ج 6 ، صفحه ی 1280 و 1281)

ترجمه مرحوم شهیدی

416 [و به پسرش حسن فرمود:] پسركم چيزى از دنيا بجا منه چه آن را براى يكى از دو كس خواهى نهاد: يا مردى كه آن را در طاعت خدا به كار برد پس به چيزى كه تو بدان بدبخت شده اى نيكبخت شود، و يا مردى كه به نافرمانى خدا در آن كار كند و بدانچه تو براى او فراهم كرده اى بدبخت شود پس در آن نافرمانى او را يار باشى و هيچ يك از اين دو در خور آن نبود كه بر خود مقدمش دارى. [و اين گفتار به گونه اى ديگر روايت شده است كه:] اما بعد، آنچه از دنيا در دست توست پيش از تو خداوندانى داشت و پس از تو به ديگرى رسد و تو فراهم آورنده اى كه براى يكى از دو تن خواهى گذاشت: آن كه گرد آورده تو را در طاعت خدا به كار برد پس او بدانچه تو بدبخت شده اى خوشبخت شود، يا آن كه آن را در نافرمانى خدا صرف كند پس تو بدانچه براى وى فراهم آورده اى بدبخت شوى و هيچ يك از اين دو سزاوار نبود كه بر خود مقدمش دارى و بر پشت خويش براى او بارى بردارى، پس براى آن كه رفته است آمرزش خدا را اميد دار و براى آن كه مانده روزى پروردگار.

( . ترجمه نهج البلاغه شهیدی، ص 435)

شرح ابن میثم

391- و قال لابنه الحسن عليه السّلام:

لَا تُخَلِّفَنَّ وَرَاءَكَ شَيْئاً مِنَ الدُّنْيَا- فَإِنَّكَ تَخَلِّفُهُ لِأَحَدِ رَجُلَيْنِ- إِمَّا رَجُلٌ عَمِلَ فِيهِ بِطَاعَةِ اللَّهِ- فَسَعِدَ بِمَا شَقِيتَ بِهِ- وَ إِمَّا رَجُلٌ عَمِلَ فِيهِ بِمَعْصِيَةِ اللَّهِ- فَكُنْتَ عَوْناً لَهُ عَلَى مَعْصِيَتِهِ- وَ لَيْسَ أَحَدُ هَذَيْنِ حَقِيقاً أَنْ تُؤْثِرَهُ عَلَى نَفْسِكَ

المعنى

أدّبه عليه السّلام بالنهى عن إدّخار المال، و نفّره عن ذلك بضمير صغراه قوله: فإنّك. إلى آخره.

و قوله: بما شقيت به. أى شقاء الدنيا بجمعه، و شقاء الآخرة بادّخاره لقوله تعالى وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللَّهِ الآية، و تقدير الكبرى و كلّ من يخلّف مالا لأحد هذين و ليس أحدهما حقيقا بأنّ يؤثره على نفسه فلا يجوز أن يخلّفه. قال الرضى: و يروى هذا الكلام على وجه آخر و هو أَمَّا بَعْدُ - فَإِنَّ الَّذِي فِي يَدَيْكَ يَدِكَ مِنَ الدُّنْيَا - قَدْ كَانَ لَهُ أَهْلٌ قَبْلَكَ - وَ هُوَ صَائِرٌ إِلَى أَهْلٍ بَعْدَكَ - وَ إِنَّمَا أَنْتَ جَامِعٌ لِأَحَدِ رَجُلَيْنِ - رَجُلٍ عَمِلَ فِيمَا جَمَعْتَهُ بِطَاعَةِ اللَّهِ - فَسَعِدَ بِمَا شَقِيتَ بِهِ - أَوْ رَجُلٍ عَمِلَ فِيمَا جَمَعْتَهُ فِيهِ بِمَعْصِيَةِ اللَّهِ - فَشَقِيتَ بِمَا جَمَعْتَ لَهُ - وَ لَيْسَ أَحَدُ هَذَيْنِ أَهْلًا أَنْ تُؤْثِرَهُ عَلَى نَفْسِكَ - أَوْوَ لَا أَنْ تَحْمِلَ لَهُ عَلَى ظَهْرِكَ - فَارْجُ لِمَنْ مَضَى رَحْمَةَ اللَّهِ - وَ لِمَنْ بَقِيَ رِزْقَ اللَّهِ أقول: في هذه الرواية تنفير عن الدنيا بضميرين: أحدهما: قوله: فإنّ الّذي في يدك. إلى قوله: بعدك، و تقدير كبراه: و كلّما كان كذلك فليس لك أن تحبّه و تعتمد عليه. الثاني: قوله: و إنّما أنت. إلى قوله: ظهرك، و كبراه ما مرّ في الرواية الأولى و استعار لفظ الحمل لاكتساب آثام جمع المال، و رشّح بذكر الظهر. ثمّ أرشده إلى ما هو خير من المال لمن مضى و هو رجاء رحمة اللّه، و لمن بقى و هو رجاء رزق اللّه الموعود لكلّ حيّ.

( . شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 443 و 444)

ترجمه شرح ابن میثم

391- امام (ع) به فرزندش امام حسن (ع) فرمود:

لَا تُخَلِّفَنَّ وَرَاءَكَ شَيْئاً مِنَ الدُّنْيَا - فَإِنَّكَ تَخَلِّفُهُ لِأَحَدِ رَجُلَيْنِ - إِمَّا رَجُلٌ عَمِلَ فِيهِ بِطَاعَةِ اللَّهِ - فَسَعِدَ بِمَا شَقِيتَ بِهِ - وَ إِمَّا رَجُلٌ عَمِلَ فِيهِ بِمَعْصِيَةِ اللَّهِ - فَشَقِيَ بِمَا جَمَعْتَ لَهُ - فَكُنْتَ عَوْناً لَهُ عَلَى مَعْصِيَتِهِ - وَ لَيْسَ أَحَدُ هَذَيْنِ حَقِيقاً أَنْ تُؤْثِرَهُ عَلَى نَفْسِكَ وَ يُرْوَى هَذَا الْكَلَامُ عَلَى وَجْهٍ آخَرَ وَ هُوَ أَمَّا بَعْدُ - فَإِنَّ الَّذِي فِي يَدِكَ مِنَ الدُّنْيَا - قَدْ كَانَ لَهُ أَهْلٌ قَبْلَكَ - وَ هُوَ صَائِرٌ إِلَى أَهْلٍ بَعْدَكَ - وَ إِنَّمَا أَنْتَ جَامِعٌ لِأَحَدِ رَجُلَيْنِ - رَجُلٍ عَمِلَ فِيمَا جَمَعْتَهُ بِطَاعَةِ اللَّهِ - فَسَعِدَ بِمَا شَقِيتَ بِهِ - أَوْ رَجُلٍ عَمِلَ فِيهِ بِمَعْصِيَةِ اللَّهِ - فَشَقِيَ بِمَا جَمَعْتَ لَهُ - وَ لَيْسَ أَحَدُ هَذَيْنِ أَهْلًا أَنْ تُؤْثِرَهُ عَلَى نَفْسِكَ - وَ لَا أَنْ تَحْمِلَ لَهُ عَلَى ظَهْرِكَ - فَارْجُ لِمَنْ مَضَى رَحْمَةَ اللَّهِ - وَ لِمَنْ بَقِيَ رِزْقَ اللَّهِ

ترجمه

«پسرك من، مبادا چيزى از دنيا را پس از خود بگذارى، زيرا كه آن را براى يكى از دو تن خواهى گذاشت: يا كسى كه در طاعت و بندگى خدا آن را به كار مى برد، پس او خوشبخت مى شود به چيزى كه باعث بدبختى و زيانكارى تو شده است. يا براى كسى كه آن را در معصيت و نافرمانى خدا به كار مى برد، پس به سبب آنچه كه تو براى او گرد آورده اى بدبخت شده و تو او را در راه معصيت كمك كرده اى و هيچ كدام از اين دو شايسته نيست كه او را بر خود ترجيح دهى.»

شرح

امام (ع) فرزندش را با نهى كردن از اندوختن مال، موعظه كرده و از اين عمل به وسيله قياس مضمرى بر حذر داشته است كه صغراى آن عبارت: «فانّك...» است. و عبارت: «بما شقيت به» يعنى: بدبختى در دنيا با زحمت جمع آورى مال و بدبختى در آخرت به وسيله اندوختن مال است، به دليل قول خداى تعالى: يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوالَ...«» و كبراى مقدّر آن نيز چنين است: و هر كس مالى را پس از خود بگذارد براى هر يك از دو گروهى كه استحقاق ترجيح دادن بر خويش را ندارند، چنين كارى روا نيست.

سيد رضى مى گويد: اين گفتار به نحو ديگر نيز به شرح زير، روايت شده است: «امّا بعد، آنچه از دنيا در اختيار تو است، پيش از تو صاحبى داشته و پس از تو نيز به صاحبى مى رسد، و تو براى يكى از دو تن گردآورى مى كنى: كسى كه از آن در راه طاعت خدا استفاده كند و نيكبخت شود به وسيله آن چيزى كه تو بدان سبب بدبخت شده اى يا كسى كه آن را در راه معصيت خدا به كار برد، پس بدبخت شده به وسيله آنچه تو براى او جمع آورده اى و هيچ يك از اين دو شايسته نيست كه بر خود مقدّم بدارى و نه آن كه بر عهده خود بگيرى، پس براى كسى كه گذشته، رحمت خدا را و براى آن كه باقى است روزى خدا را اميدوار باش.» در اين روايت امام (ع) به وسيله دو قياس مضمر از دنيا بر حذر فرموده است: يكى فانّ الّذى فى يدك... و بعدك است، و كبراى مقدر آن چنين مى شود: و هر چه اين طور باشد سزاوار نيست كه تو بدان دل ببندى و بر آن اعتماد ورزى.

دوّمى عبارت: و إنّما انت... ظهرك است و كبراى آن همان است كه در روايت اوّل گذشت. كلمه: حمل را براى بر دوش گرفتن گناهان و جمع آورى مال، استعاره آورده و كلمه «ظهر» را به عنوان ترشيح به كار برده است. آن گاه امام (ع) به چيزى بهتر از مال- براى گذشتگان اميد رحمت خدا و براى بازماندگان اميد روزيى كه خداوند به هر زنده اى وعده داده است- راهنمايى فرموده است.

( . ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 750 و 751)

شرح مرحوم مغنیه

410- و قال لابنه الحسن عليه السّلام: يا بنيّ لا تخلّفنّ وراءك شيئا من الدّنيا، فإنّك تخلّفه لأحد رجلين: إمّا رجل عمل فيه بطاعة اللّه فسعد بما شقيت به، و إمّا رجل عمل فيه بمعصية اللّه فكنت عونا له على معصيته. و ليس أحد هذين حقيقا أن تؤثره على نفسك (و يروى هذا الكلام على وجه آخر و هو): أمّا بعد فإنّ الّذي في يدك من الدّنيا قد كان له أهل قبلك و هو صائر إلى أهل بعدك، و إنّما أنت جامع لأحد رجلين: رجل عمل فيما جمعته بطاعة اللّه فسعد بما شقيت به، أو رجل عمل فيه بمعصية اللّه فشقي بما جمعت له، و ليس أحد هذين أهلا أن تؤثره على نفسك و لا أن تحمل له على ظهرك، فارج لمن مضى رحمة اللّه و لمن بقي رزق اللّه.

المعنى

ينتقل المال من يد الى يد، نقدا كان أم غير نقد.. كان هذا القصر و الحديقة لزيد، و هما الآن لعمرو، و غدا لبكر.. و هكذا كل متاع و حطام تتداوله الأيدي ثم تتركه الى غيرها، و تنتقل الى قبرها، و لا تأخذ معها شيئا، و يقول الإمام لكل ذاهب تارك: أنت تكدح و تجمع لغيرك، و هو بدوره يتصرف فيه كما يشاء، فإن أنفقه فيما يرضي اللّه كان هو الرابح المشكور عند اللّه و الناس على شي ء ما تعب فيه و لا أجهد نفسه، و كنت أنت الخائب الخاسر، لأنك زرعت و غيرك حصد، و بنيت و سواك سكن.. و ان أنفقه فيما يغضب اللّه كنت المعين له على الإثم و العدوان.

فأنت على كل حال في شقاء و عذاب، سواء أسعد غيرك بما تركت أم شقي به، و كان الأليق بك و الأجدر أن تنفق بيدك ما جمعت فيما يبقى لك خيره و أجره، و تدع غيرك الى رزق اللّه و رحمته. و تقدم هذا مرات، منها في الخطبة 107 «فيكون المهنأ لغيره و العب ء على ظهره» و في الحكمة 120 «عمل تذهب لذته و تبقى تبعته». و أيضا يأتي.

( . فی ضلال نهج البلاغه، ج 4، ص 455 و 456)

شرح شیخ عباس قمی

شرح منهاج البراعة خویی

(395) و قال عليه السّلام لابنه الحسن عليه السّلام: [يا بنيّ ] لا تخلّفنّ وراءك شيئا من الدّنيا، فإنّك تخلّفه لأحد رجلين: إمّا رجل عمل فيه بطاعة اللَّه فسعد بما شقيت به، و إمّا رجل عمل فيه بمعصية اللَّه فشقى بما جمعت له، فكنت عونا له على معصيته، و ليس أحد هذين حقيقا أن تؤثره على نفسك.

المعنى

كلامه عليه السّلام هذا غاية في ذمّ الادّخار و جمع حطام الدّنيا و تأمين المال للوراث و إن كانوا من أهل الحقّ و العبادة، و ظاهر كلامه يشمل ادّخار المال و لو من الحلال لأنّ صرفه في الطاعة و تحصيل السعادة مشروط بكونه حلالا و مباحا، و إلّا فلا يصحّ صرف الحرام في طاعة اللَّه إلّا أن يحمل على جهل الوارث بالحال فقوله (بما شقيت) ينظر إلى الشقاء في الدّنيا الملازم لجمع المال، فانّه يحتاج إلى بذل الوسع و تحمل التعب و الاقتار في المعيشة.

و قال ابن ميثم: أى شقاء الدّنيا بجمعه، و شقاء الاخرة بادّخاره مستدلا على حرمة الادّخار بقوله تعالى:«وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللَّهِ»- إلخ- انتهى.

و تحقيق المقام يحتاج إلى تفصيل لا يسعه هذا المختصر.

الترجمة

بفرزندش حسن عليهما السّلام فرمود: پسر جانم بجاى خود هيچ چيزى از متاع دنيا را مگذار، زيرا تو آنرا براى يكى از دو كس بجا مى گذارى: يا كسى كه آنرا در طاعت خداوند صرف ميكند و بوسيله آنچه تو بخاطرش بدبخت شدى خوشبخت مى شود، و يا كسى كه آنرا در معصيت خدا صرف ميكند و بوسيله مال تو بدبخت مى شود و تو ياور او شدى در گناهي كه كرده، و هيچكدام از اين دو سزاوار نيستند كه آنها را بر خود مقدّم شماري و براى آنها ارث گزارى.

قال الرّضيّ رحمه اللَّه: و يروى هذا الكلام على وجه آخر و هو: أمّا بعد فإنّ الّذي في يديك [ك ] من الدّنيا قد كان له أهل قبلك، و هو صائر إلى أهل بعدك و إنّما أنت جامع لأحد رجلين، رجل عمل فيما جمعته بطاعة اللَّه فسعد بما شقيت به، أو رجل عمل فيه بمعصية اللَّه [فشقى ] فشقيت بما جمعت له، و ليس أحد هذين أهلا أن تؤثره على نفسك و لا أن تحمل له على ظهرك، فارج لمن مضى رحمة اللَّه، و لمن بقى رزق اللَّه.

الترجمة

سيد رضى فرمايد: اين كلام بعبارت ديگر هم روايت شده است: أما بعد آنچه از دنيا كه در دست تو است صاحبانى پيش از تو داشته و بديگرانى بعد از تو منتقل مى گردد، تو براى يكى از دو كس مال جمع ميكنى: يكى آنكه آنرا در طاعت خدا صرف ميكند و بدانچه تو بدبخت شدى خوشبخت مى شود يا كسى كه آنرا صرف در معصيت خدا مى نمايد و تو بدانچه برايش جمع كردى بدبخت مى شوى، و هيچكدام از اين دو اهل نيستند كه تو آنها را بر خود مقدم دارى و براى آنها بارى بر دوش خود گذارى، براى هر كه از دنيا رفته رحمت خدا را بخواه و براى هر كس در آن مانده است روزى مقدّر از خدا را.

( . منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، ج 21، ص 493 - 495)

شرح لاهیجی

(445) و قال (- ع- ) لابنه الحسن عليهما السّلام يا بنىّ لا تخلفنّ ورائك شيئا من الدّنيا فانّك تخلفه لأحد رجلين امّا رجل عمل فيه بطاعة اللّه فسعد بما شقيت به و امّا رجل عمل فيه بمعصية اللّه فكنت عونا له على معصيته و ليس احد هذين حقيقا ان تؤثره على نفسك يعنى و گفت (- ع- ) به پسر خود امام حسن (- ع- ) كه اى پسرك من بجا مگذار در پشت سر تو چيزى از مال دنيا را زيرا كه تو وامى گذارى مال دنيا را از براى يكى از دو مرد يا مرديست كه ميكند در انمال طاعت خدا را پس نيكبخت شد او بچيزى كه تو بدبخت شدى بسبب ان كه بمصرف خير خود نرساندى و يا مرديست كه مى كند در انمال معصيت خدا را پس باشى تو معين و ياور او بر معصيت او و نيست هيچيك از اين دو سزاوار باين كه تو اختيار كنى از براى نفس تو

( . شرح نهج البلاغه نواب لاهیجی، ص 328 . 329)

(446) و روى هذا الكلام على وجه اخر و هو امّا بعد فانّ الّذى فى يديك من الدّنيا قد كان له اهل قبلك و هو صائر الى اهل بعدك و انّما انت جامع لاحد رجلين رجل عمل فيما جمعته بطاعة اللّه فسعد بما شقيت به او رجل عمل فيه بمعصية اللّه فشقى بما جمعت له و ليس احد هذين اهلا ان تؤثره على نفسك و تحمل له على ظهرك فارج لمن مضى رحمة اللّه و لمن بقى رزق اللّه يعنى و روايت شده است اين كلام بر وجهى ديگر و ان اينست كه امّا بعد از حمد خدا و نعت رسول (- ص- ) خدا پس بتحقيق كه آن چيزى كه در دستهاى تو است از مال دنيا بتحقيق كه بود از براى ان صاحبى پيش از تو و انمال خواهد بر گرديد بسوى صاحبى بعد از تو و نيستى تو مگر جمع كننده مال از براى يكى از دو مرد مرديكه بكند در مالى كه تو جمع كرده انرا طاعت خدا پس نيكبخت باشد بمالى كه تو بدبخت شدى بان يا مردى كه بكند در ان معصيت خدا را پس بدبخت شد بسبب مالى كه تو جمع كردى از براى او و نيست هيچيك از اين دو سزاوار باين كه تو اختيار كنى از براى نفس تو و بار كنى انرا بر پشت تو پس اميدوار باش از براى كسى كه گذشته است زمان او رحمت خدا را و از براى كسى كه باقى مانده است روزى خدا

( . شرح نهج البلاغه نواب لاهیجی، ص 329)

شرح ابن ابی الحدید

424: وَ قَالَ ع لِابْنِهِ الْحَسَنِ ع يَا بُنَيَّ لَا تُخَلِّفَنَّ وَرَاءَكَ شَيْئاً مِنَ الدُّنْيَا - فَإِنَّكَ تَخَلِّفُهُ لِأَحَدِ رَجُلَيْنِ - إِمَّا رَجُلٌ عَمِلَ فِيهِ بِطَاعَةِ اللَّهِ - فَسَعِدَ بِمَا شَقِيتَ بِهِ - وَ إِمَّا رَجُلٌ عَمِلَ فِيهِ بِمَعْصِيَةِ اللَّهِ - فَشَقِيَ بِمَا جَمَعْتَ لَهُ - فَكُنْتَ عَوْناً لَهُ عَلَى مَعْصِيَتِهِ - وَ لَيْسَ أَحَدُ هَذَيْنِ حَقِيقاً أَنْ تُؤْثِرَهُ عَلَى نَفْسِكَ - وَ يُرْوَى هَذَا الْكَلَامُ عَلَى وَجْهٍ آخَرَ وَ هُوَ - أَمَّا بَعْدُ - فَإِنَّ الَّذِي فِي يَدَيْكَ مِنَ الدُّنْيَا - قَدْ كَانَ لَهُ أَهْلٌ قَبْلَكَ - وَ هُوَ صَائِرٌ إِلَى أَهْلٍ بَعْدَكَ - وَ إِنَّمَا أَنْتَ جَامِعٌ لِأَحَدِ رَجُلَيْنِ - رَجُلٍ عَمِلَ فِيمَا جَمَعْتَهُ بِطَاعَةِ اللَّهِ - فَسَعِدَ بِمَا شَقِيتَ بِهِ - أَوْ رَجُلٍ عَمِلَ فِيمَا جَمَعْتَهُ بِمَعْصِيَةِ اللَّهِ - فَشَقِيَ بِمَا جَمَعْتَ لَهُ - وَ لَيْسَ أَحَدُ هَذَيْنِ أَهْلًا أَنْ تُؤْثِرَهُ عَلَى نَفْسِكَ - أَوْ تَحْمِلَ لَهُ عَلَى ظَهْرِكَ - فَارْجُ لِمَنْ مَضَى رَحْمَةَ اللَّهِ - وَ لِمَنْ بَقِيَ رِزْقَ اللَّهِ تَعَالَى روي فإنك لا تخلفه إلا لأحد رجلين- و هذا الفصل نهي عن الادخار- و قد سبق لنا فيه كلام مقنع- . و خلاصة هذا الفصل أنك إن خلفت مالا- فإما أن تخلفه لمن يعمل فيه بطاعة الله- أو لمن يعمل فيه بمعصيته- فالأول يسعد بما شقيت به أنت- و الثاني يكون معانا منك على المعصية- بما تركته له من المال- و كلا الأمرين مذموم- و إنما قال له فارج لمن مضى رحمة الله- و لمن بقي رزق الله- لأنه قال في أول الكلام- قد كان لهذا المال أهل قبلك- و هو صائر إلى أهل بعدك- . و الكلام في ذم الادخار و الجمع كثير- و للشعراء فيه مذاهب واسعة و معان حسنة- و قال بعضهم-

يا جامعا مانعا و الدهر يرمقه مدبرا أي باب عنه يغلقه

و ناسيا كيف تأتيه منيته

أ غاديا أم بها يسري فتطرقه

جمعت مالا فقل لي هل جمعت له يا جامع المال أياما تفرقه

المال عندك مخزون لوارثه

ما المال مالك إلا يوم تنفقه

أرفه ببال فتى يغدو على ثقة أن الذي قسم الأرزاق يرزقه

فالعرض منه مصون لا يدنسه

و الوجه منه جديد ليس يخلقه

إن القناعة من يحلل بساحتها لم يلق في ظلها هما يؤرقه

( . شرح نهج البلاغه (ابن ابی الحدید) ج 20، ص 54 و 55)

شرح نهج البلاغه منظوم

[407] و قال عليه السّلام لابنه الحسن عليه السّلام:

يا بنىّ لا تخلّفنّ وراءك شيئا مّن الدّنيا، فإنّك تخلّفه لأحد رجلين: إمّا رجل عمل فيه بطاعة اللّه فسعد بما شقيت به، و إمّا رجل عمل فيه بمعصية اللّه فشقى بما جمعت له فكنت عونا له على معصيته، و ليس أحد هذين حقيقا أن تؤثره على نفسك.

و يروى هذا الكلام على وجه اخر و هو: أمّا بعد، فإنّ الّذى فى يديك من الدّنيا قد كان له أهل قبلك، و هو صائر إلى أهل بعدك و إنّما أنت جامع لأحد رجلين، رجل عمل فيما جمعته بطاعة اللّه فسعد بما شقيت به، أو رجل عمل فيه بمعصية اللّه فشقى بما جمعت له، و ليس أحد هذين أهلا أن تؤثره على نفسك و لا أن تحمل له على ظهرك فارج لمن مّضى رحمة اللّه، و لمن بقى رزق اللّه.

ترجمه

از جهان چيزى را پشت سر مگذار كه اگر گذارى جز براى يكى از دو نفر نيست: يا براى مرديست كه فرمان خداى را كار بسته، و بچيزى كه تو بدان بدبخت شده خويش را خوشبخت ساخته است، و يا براى مرديست كه در آن بنافرمانى خداى برخاسته و تو او را بر گنهكاريش يارى داده و تو را نسزد كه هيچيك از اين دو را بر خويش بگزينى. سيّد رضى عليه الرّحمة فرمايد: اين سخن بطرز ديگرى نيز روايت شده و آن اينست: فرزند جانم آنچه از كالاى جهان را كه تو در دو دست دارى پيش از تو آن را ديگرى دارا بوده است، پس از تو بدست ديگرى نيز خواهد رسيد، و تو آن را براى يكى از دو مرد گرد مى آورى يا كسى كه فرمان خداى را گردن نهد و بواسطه آنچه كه تو گرد مى آورى نيكبخت گردد و تو بدبخت شوى يا مرديكه بنافرمانى خداى كار كند و به آن چه كه تو برايش گرد كرده بدبخت شود و شايسته نيست كه تو اين دو كس را بر خويش برگزينى، و بار او را بردوش خويش نهى، بنا بر اين براى آنچه كه گذشته آمرزش خواه و براى آنچه كه مانده روزى خداى را اميد مى دار (و بر هيچيك از اين دو غمگين مباش).

نظم

• پسر جانم هر آن چيز از جهان استسزاى بخشش و ايثار آن است
• بگيتى جز ببخشودن مكن كاربراى بعد خود چيزيش مگذار
• كه گر چيزى پس از خود واگذارىبدان غير از دو كس وارث ندارى
• يكى آن كو بمال تست خوشبختبآمرزش ز طاعت مى كشد رخت
• دو گيتى او شده در طاعت و عيشولى رنجش براند سوى تو جيش
• بساط غم براى تو فراهمو ليك او رسته از رنج و بد و غم
• دگر مردى بدانچه گرد كردىنمودى حفظ و از حرصش نخوردى
• بترف و كيف و عيش او خو گرفتهز طاعت راه ديگر سو گرفته
• تمامى پرده از يزدان دريدهبطغيان و بعصيان ره گزيده
• هر آن مالى كه در گيتى تو دارىبه بدبختى او داده است يارى
• خلاصه از دو جانب رنج و حرماننصيب تست در طاعات و عصيان
• دلم نايد تو رنج و غم به بينىبدينسان آن دو تن بر خود گزينى
• ز خود خوشنود كن خلّاق بارىبكن ايثار هر مالى كه دارى
• رضى ره فرموده اين شيرين عبارتبطرز ديگرى گشته روايت
• كه منما مال خود بهر دو كس جمعمشو در بزم اشخاص دگر شمع
• براى ديگران خود خوار و بدبختمكن آسان بكش بيرون از آن رخت
• اگر مال تو ديگر كس ربايدبطاعت يا بعصيان ميفزايد
• بطاعت گر كند رو نيك حال استنصيب تو همان وزر وبال است
• بطغيان گر بيزدان سر برآردبمال تو در آن چون پاگذارد
• بمستىّ و گنه تا او است مشغولتو باشى بر گنهكاريش مسئول
• كشاندى تو برون از عقل و هوششكمك كردى بحظّ و عيش و نوشش
• تو بار آن دو بر دوشت كشيدىهمان دو شهد و تو زهرش چشيدى
• نباشد اين زيان بر تو سزاواربرون از اين دو بهر خود بكن كار
• بر آن كو رفته و آن كس كه آيداز اين رو رزق و رحمت جو كه شايد
• بر اين دو تو ز درگاه الهىسزد روزىّ و آمرزش بخواهى

( . شرح نهج البلاغه منظوم، ج 10، صفحه ی 188 - 191)