كلمات كليدي : دروازه بان، پيام، گزينش گري، خبر، ارزش خبري
نویسنده : قاسم كرباسيان
هر عامل یا کارگزار ارتباطی، باید در بین انبوه خبر و اطلاع برخی را برگزیند و در برابر مخاطب یا مخاطبین خود قرار دهد که به این عامل ارتباطی که فرایند گزینش پیام را انجام می‌دهد دروازه‌بان می‌گویند.[1]
"دروازه‌بان" اصطلاحی است که از سنت‌های روان‌شناختی اجتماعی و جامعه‌شناسی آمریکایی نشأت گرفته است و اولین بار "کورت لوین" این اصطلاح را برای گزینشگری پیام بکار برد. شرام از این عنصر به "صافی" یاد کرده است. "لوین" به این موضوع اشاره داشت که چگونگی عبور یک خبر از مجراهای ارتباط، به دروازه‌های این مجراها بستگی دارد و این دروازه‌ها یا به وسیلۀ اصول و قواعد بی‌طرفانه، یا به وسیلۀ دروازه‌بانان کنترل می‌شود.[2]
بطور کلی دروازه‌بانان سخن عبارتند از؛ تمامی دست‌اندرکاران وسایل ارتباط جمعی که باید در انبوه داده‌های خبری دست به گزینش بزنند و برخی از آنها را وارد مجرای خبری سازند.[3] این دروازه‌بانان همان گزارشگران، سردبیران خبر، سردبیران سرویس‌های مخابرۀ خبر و نظایر آنها در رسانه‌های گروهی و رؤسای دوایر، رؤسای بخش‌ها، رؤسای هیئت مدیره و غیره، در سازمان‌های رسمی هستند. البته باید در نظر داشت که امر دروازه‌بانی فقط در مجاری رسمی ارتباط جریان ندارد؛ بلکه در مجاری غیر رسمی ارتباط نیز این نقش به چشم می‌خورد. دروازه‌بانان این مجاری غیررسمی، ارتباط‌گران مرکزی در نظام‌های شایعه‌پراکنی به شمار می‌آیند و در شبکۀ ارتباط میان‌فردی نفوذ و قدرت دارند.[4]
این اصطلاح از نظر تاریخی مرحله مهمی در تجزیه و تحلیل کار رسانش‌گران رسانه‌های گروهی به حساب می‌آید. اولین مطالعات این عرصه توسط وایت(1950) و گیبر(1956) انجام شد که این مطالعات از نظر دامنۀ مطالعه فقط به فعالیت درون اتاق‌های خبر یعنی انتخاب از میان تلگرام و تصاویری که هر لحظه از خبرگزاری‌ها می‌رسید، به منظور تأمین اخباری که در یک روزنامۀ معمولی به چاپ می‌رسید محدود می‌شد.[5]
فرایند دروازه‌بانی
هر وسیله ارتباط جمعی هرگز قادر نیست تمامی حوادث را منعکس کند لذا باید در میان بمباران داده‌های خبری و اطلاعاتی دست به گزینش بزند که به این گزینشگری دروازه‌بانی اطلاق می‌شود.[6]
در جریان این فرایند بعد از اینکه گزارشگران و ژورنالیست‌ها، اخبار خام را گردآ‌وری می‌کنند، دروازه‌بان‌ها مواد را گزینش و کوتاه می‌کنند و از طریق کنترل گزینشی، اخبار را به معنای واقعی کلمه می‌سازند و به عبارت دیگر آنان دروازه را برای ورود برخی اطلاعات که از نظر آنان ارزش خبری دارند باز می‌کنند و نیز دروازه را برای جلوگیری از ورود «اطلاعات دیگر» می‌بندند.[7]
«ویلبر شرام» در تبیین این مفهوم چنین می‌نویسد: «دروازه‌بانان که در سراسر شبکه‌های خبری جای می‌گیرند شامل خبرنگارانند؛ که باید تصمیم‌گیرند، در جریان یک دادگاه یا یک حادثۀ خاص یا تظاهرات سیاسی، کدام قسمت را متبلور سازند، کدام خبر را رها ساخته، کدامین را در مجرای وسیله ارتباطی جای دهند.»
«شرام» مؤلفین، تولیدکنندگان فیلم، کتابفروشان، معلمین و تلخیص‌کنندگان کتب را نیز از جمله دروازه‌بانان معرفی می‌کند. بنا به گفتۀ شرام، امروزه دروازه‌بانان، یکی از مهمترین نقش‌ها را در امر ارتباط اجتماعی ایفا می‌کنند و معدودی از دروازه‌بانان مهم، قدرتی بس عظیم بر دیدگاه‌های ما نسبت به محیطمان اعمال می‌کنند.[8]
"مک شین"(1979)، برای خط تولید خبر مدلی ارائه کرده که کل جریان را به سه مرحله تقسیم می‌کند:
1- جمع آوری اخبار؛
2- گزینش اخبار؛
3- بررسی اخبار.
بیشتر کار دروازه‌بانی در مرحله سوم صورت می‌گیرد.[9]
معیارهای گزینشگری
عوامل اصلی که بر انتخاب رویداد، اثر می‌گذارند را می‌توان تحت عناوین آدم‌ها، مکان یا زمان، به صورت ترکیبی یا به صورت منفرد مورد بررسی قرارداد.[10] به طور مثال، در یک جامعه حسی، اخباری مورد توجه و انتخاب قرار می‌گیرند، که در ارضای منافع و گاه غرایز مفید باشند؛ اما در یک جامعه غیرمادی مصالح آنی جای خود را به درونگری و مصالح آتی می‌بخشد و پدیده‌های غیرمادی اولویت می‌یابند و یا در یک جامعه فردگرا مصالح فردی و در یک جامعه جمع‌گرا پدیده‌هائی که در حد مصالح و منافع جمع هستند اولویت می‌یابند.[11]
ارزشهای خبری
اینکه یک فرد خبره بگذارد خبری عبور کند و مانع عبور خبر دیگری شود، صرفاً به سلیقۀ شخصی برنمی‌گردد، هرچند دیدگاه‌های شخصی نیز بر این گزینش تا حدودی اثر می‌گذارند. معیارهایی که راهنمای این تصمیم‌گیرِ‌ی‌ها هستند و معیارهایی که خبر یا گزارش مطلوب را می‌سازند، تحت عنوان ارزشهای خبری شناخته می‌شوند.[12] بنابراین برخی نظریاتی که در امر دروازه‌بانی مورد توجه قرار می‌گیرند، عبارتند از:
1. دربرگیری(Impact)؛ یعنی اینکه رویدادی بر روی تعداد زیادی از افراد جامعه، در زمان حال یا آینده، تأثیری داشته باشد؛
2. شهرت(Fame)؛ اخباری که در مورد اشخاص حقیقی یا حقوقی شناخته‌شده در جامعه باشد؛ حائز ارزش است؛
3. برخوردها و تضادها(Conflict)؛ اخباری که حاوی اختلاف یا تضاد میان افراد، گروه‌ها، اقوام و .. باشند، دارای ارزش خبری برخورد هستند.
4. استنادها و شگفتی‌ها(Oddity)؛ از جمله ارزسهای خبری، اخبار یا رویدادهایی است که شامل امور غیر عادی، عجیب و نادر باشند؛
5. بزرگی و فراوانی(Magnitude)؛ اخباری که آمار بالایی را در مورد خاصی بیان می‌کنند، برخوردار از ارزش خبری فراوانی می‌باشند؛
6. مجاورت (Proximity)؛ اخباری که در مورد وقایعی باشند که آن وقایع، به فرهنگ جامعه‌ای نزدیک بوده و یا اینکه از نظر جغرافیایی نسبت به آن جامعه نزدیکی داشته باشند، برای آن جامعه از ارزش خبری مجاورت برخوردارند.
7. زمان یا تازگی رویداد(Timeliness)؛ رویدادی که تازه و جدید باشد، دارای ارزش خبری تازگی می‌باشد.[13]