كلمات كليدي : روان شناس مدرسه، دانش آموز، ارزشيابي، آزمون هاي رواني، مشاوره و راهنمايي
نویسنده : مهدي باقري
روان‌شناسی را مطالعه علمی رفتار و فرایندهای روانی تعریف می‌کنند که روان‌شناس مدرسه، یکی از حوزه‌های تخصصی آن می‌باشد.[1]
روان‌شناس مدرسه، در وهله‌ی اول، فردی است روان‌شناس و واقف به تمام دانش‌های مربوط به تخصص خود و در وهله‌ی دوم، چنین فردی باید با محیط‌های آموزشی آشنا باشد و کاربرد اصول روان‌شناسی را به خوبی در آن محیط‌ها بداند. روان‌شناس مدرسه، باید با فرهنگ و آداب و رسوم اولیای دانش‌آموزان آشنایی داشته باشد و به میزان ارزش آموزش و پرورش در نزد آنها آگاه باشد. همچنین آگاهی به عوامل رشد، بلوغ، یادگیری و اصول آن، انگیزش، رشد شخصیت، روش‌های تدریس و ارزشیابی و بسیاری مسایل دیگر از وظایف و مسئولیت‌های روان‌شناس مدرسه است. روان‌شناس مدرسه برای اینکه قادر به درک و شناسایی دیگران باشد باید:
الف. به احساسات، عواطف، نیازها و به‌طور کلی شخصیت فردی خود(که با هر فرد دیگر متفاوت است) آشنایی و آگاهی کامل داشته باشد تا بتواند به‌موقع رفتار خود را توجیه کند.
ب. قادر به شناسایی دیگران باشد تا بتواند به‌موقع احساسات، عواطف و رفتار آنها را درک و توجیه کرده و روابط لازم را با آنها ایجاد نماید.
ج. با تفاوت‌های فردی آشنا باشد و دلایل موفقیت یا عدم موفقیت دانش‌آموزان را بشناسد تا در صورت لزوم به کمک و راهنمایی آنها اقدام نماید.
د. با مشکلات زندگی گروهی آشنا باشد و به ناسازگاری‌ها و ناراحتی‌های دانش‌آموزان در شرایط مختلف آگاهی داشته باشد و بدون انتقاد و سرزنش در صدد کمک برای رفع آنها برآید.[2]
روان‌شناس مدرسه، در داخل سیستم آموزش و پرورش کار می‌کند و به دانش‌آموزان در زمینه‌های هیجانی، اجتماعی و تحصیلی کمک می‌کند.[3] کار روان‌شناس مدرسه شبیه به کار روان‌شناس بالینی است که در محیط مدرسه انجام می‌پذیرد. هدف روان‌شناس مدرسه، کاربرد قوانین روان‌شناسی در مدرسه و همکاری با اولیا و معلمان و دانش‌آموزان در جهت ایجاد یک محیط آموزشی سالم با تمرکز بر نیازهای دانش‌آموزان است.[4]
روان‌شناس مدرسه با دانش‌آموزان، هم به صورت فردی و هم به صورت گروهی، کار می‌کند و به آنها در برخورد با مشکلات رفتاری، مسایل آموزشی، ناتوانی‌ها و سایر جنبه‌ها کمک می‌کند. همچنین با اولیا و معلمان برای ایجاد روش‌هایی جهت تغییر رفتارهای نابهنجار و ایجاد رفتارهای بهنجار دانش‌آموزان در خانه و سر کلاس کار می‌کند. از دیگر وظایف روان‌شناس مدرسه، می‌توان به آموزش دانش‌آموزان، اولیا و معلمان درباره چگونگی مدیریت شرایط بحرانی و مشکلات سوء مصرف مواد اشاره کرد. روان‌شناسی مدرسه، یک حرفه‌ی نسبتا جدید است. انجمن ملی روان‌شناسی مدرسه(NASP)[5] در آمریکا در سال 1968 تاسیس شد و این رشته به‌طور رسمی به عنوان یک تخصص دکتری توسط انجمن روان‌شناسی آمریکا(APA)[6] شناخته شد.[7]
مسئولیت‌های روان‌شناس مدرسه
به‌طور کلی، می‌توان وظایف و مسئولیت‌های یک روان‌شناس مدرسه را چنین خلاصه نمود:
1. نظارت بر رفتار دانش‌آموزان و راهنمایی آنها در بدو ورود به مدرسه
اغلب دیده می‌شود که محیط آموزشگاهی برای بعضی از دانش‌آموزان مانوس نیست، به‌طوری که دانش‌آموز به سختی می‌تواند جدایی از خانه و خانواده را تحمل کند. در اینجا وظیفه روان‌شناس مدرسه است که در ایجاد سازگاری با محیط، معلمان را مورد راهنمایی قرار دهد و به دانش‌آموزان کمک‌های لازم را بنماید.
2. کاربرد آزمون‌های روانی
دانش‌آموزان، از نظر هوش و استعداد و سایر خصوصیات با هم متفاوت هستند. بنابراین جهت آموآبیسیبپپآموزش آنها باید میزانی از توانایی هوش هر یک به دست آید تا پس از طبقه‌بندی‌شان به گروه‌های مختلف هوشی، آنها را در کلاس‌های مختلف قرار داده و برای هر گروه از آنها آموزش مناسب در نظر گرفته شود. بنابراین روان‌شناس مدرسه باید با آزمون‌های روانی و کاربرد آنها آشنایی کامل داشته باشد و بتواند در طبقه‌بندی دانش‌آموزان، اولیای مدرسه را کمک نماید. آشنایی با کاربرد آزمون‌ها جهت شناسایی کودکانی که در یک زمینه خاص مانند خواندن، درک ریاضیات و غیره مشکلاتی دارند و ایجاد تسهیلات لازم جهت کمک به آنها در فراگیری‌شان از دیگر وظایف روان‌شناس مدرسه است.
3. نظارت بر تهیه پرسش‌های امتحانی و ارزشیابی‌ها
بعضی از آزمون‌های معلم‌ساخته و ارزشیابی‌هایی که به‌عمل می‌آید، میزان صحیحی از پیشرفت دانش‌آموزان به دست نمی‌دهد. در نتیجه عکس‌العمل‌هایی که ناشی از آزمون‌های نادرست است، موجب سرخوردگی و نارحتی دانش‌آموزان می‌شود. بنابراین، روان‌شناس مدرسه باید با راه‌های مختلف ارزشیابی آشنا بوده و بر انجام آزمون‌ها نظارت دقیق بنماید.
4. مصاحبه و تشکیل جلسات مشاوره
انجام مصاحبه انفرادی با دانش‌آموزان یا پدر و مادر یا تشکیل جلساتی با حضور افراد خانواده برای رسیدگی به مشکلات و نارسایی‌های ارتباطی که در اغلب خانواده‌ها به چشم می‌خورد، از وظایف روان‌شناس مدرسه است.
5. شناخت و راهنمایی کودکان استثنایی
شناسایی کودکان استثنایی و طبقه‌بندی آنها بر حسب هوشبهرشان و آموزش لازم و مناسب در رفع بسیاری از سرخوردگی‌ها و ناراحتی‌های چنین کودکانی مؤثر است. وظیفه روان‌شناس مدرسه است که دانش‌آموزان را براساس هوشبهر و توانایی‌شان در طبقه خاص خود قرار دهد. همچنین کمک و راهنمایی دانش‌آموزانی که ناهنجاری‌ها و نارسایی‌های عصبی، عضوی، ذهنی و عاطفی دارند از وظایف روان‌شناس مدرسه است.
6. کمک و راهنمایی به معلمان، مشاوران و مددکاران
گاهی اوقات دیده می‌شود که معلمان در رابطه با یکدیگر و یا در رابطه با دانش‌آموزان دچار مشکلاتی می‌شوند. وظیفه روان‌شناس مدرسه است که در تمام موارد به این مشکلات رسیدگی کند و با مددکاران و مشاور مدرسه در تماس باشد.
7. پژوهش
یکی از وظایفی که اغلب برای روان‌شناس مدرسه قایلند، پژوهش است. با توجه به اینکه مدرسه می‌تواند بهترین آزمایشگاه برای پژوهش و بررسی باشد، روان‌شناس مدرسه با آشنایی کلی که با اصول تحقیق دارد، می‌تواند مطالعات انجام‌شده در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیق را در مدرسه مورد بررسی و پژوهش قرار دهد.[8]
خدمات روان‌شناس مدرسه
براساس مستندات انجمن ملی روان‌شناسی مدرسه در آمریکا، روان‌شناسان مدرسه خدمات خود را در 4 حوزه زیر ارایه می‌کنند.
1. مشاوره
مشاوره، در مدارس شامل کمک به دانش‌آموزان به صورت فردی یا در گروه‌های کوچک برای پرداختن به مشکلات و مسایل آنهاست. مشاوره، جریان بحث و بررسی مشکلات و مسائلی است که مراجع(دانش‌آموز) با آنها مواجه است و علاقمند به طرح آنها می‌باشد. خدماتی که در فرایند مشاوره ارائه می‌شود به مراجع کمک می‌کند طی یک جریان رابطه‌ی مشاوره‌ای توام با درک و تفاهم، به خودشناسی و کشف راه حل موفق گردد و سرانجام تصمیم معقول و مناسبی اخذ کند.[9]
2. ارزیابی
ارزیابی فردی، فعالیتی است که با تلاش منظم در صدد شناسایی ویژگی‌ها و قابلیت‌های مراجع است. ارزیابی، مبتنی بر این فرضیه اساسی است که اشخاص به لحاظی با هم مشابه، اما از بسیاری جهات با هم متفاوتند.[10]
3. مداخله
دو رویکرد مداخله‌ای مهم که روان‌شناس مدرسه در زمینه مشاوره با دانش‌آموزان می‌تواند استفاده کند، عبارتست از رویکرد حل مساله و رویکرد مبتنی بر راه حل. رویکرد حل مساله، شامل سه مرحله‌ی گوش کردن، درک کردن و طراحی عمل می‌باشد. هدف کلی رویکرد مبتنی بر راه حل، به‌کارگیری راه‌حل‌های مؤثر و واقع‌گرایانه برای حل مشکل دانش‌آموز به جای تمرکز بر تجزیه و تحلیل خود مشکل است.[11]
4. پیشگیری
طی این فرایند، روان‌شناس مدرسه می‌کوشد با ارایه خدماتی نظیر ارایه اطلاعات، ارجاع به برنامه‌های مناسب و مشاوره‌ی فردی و گروهی با توجه به محتوا و فرایند برنامه، خدمات مناسبی ارایه نماید.[12]
پیشگیری با هدف شناسایی، تشخیص، تعدیل و رفع زودرس نارسایی‌ها، ناهنجاری‌ها و یا اختلالات احتمالی موجود در حیطه‌های شناختی، عاطفی و یا رفتاری در فرد ارائه می‌گردد. خدمات مشاوره و درمان انفرادی و گروهی با استفاده از نظریه‌ها و فنون مختلف جزو این دسته از خدمات است. خدمات ارائه‌شده در این حوزه عبارتند از: روان‌درمانی، مشاوره، مددکاری اجتماعی، روان‌سنجی و دارودرمانی.