مطالعه مبتنی بر مشاهده

كلمات كليدي : روش هاي تحقيق، مشاهده، مشاهده مستقيم، مشاهده نامرئي، مشاهده ساخت يافته، مشاهده ناپيوسته، مشاهده غير اكتشافي

نویسنده : سمانه خالدی

مشاهده از مهمترین، طبیعی‌ترین و پرکاربردترین شیوه‌ها و ابزار تحقیق است؛ در همه دانشها جای دارد؛ اما در دانش انسانی از اهمیتی خاص برخوردار است. در گذشته روش مشاهده، چندان کاربردی نداشته؛ پس از پدید آمدن دیدگاه استقراگرایی مشاهده اعتبار خاصی یافت زیرا از دیدگاه استقراگرایان اولا علم با مشاهده آغاز می‌شود؛ دیگر آنکه مشاهده اساس وثیقی را فراهم می‌کند که می‌توان از آن معرفت به دست آورد. بعدها گفته شد که استقراگرایان به خطا رفته‌اند و علم با مشاهده آغاز نمی‌گردد؛ بلکه نوعی نظریه، مقدم بر تمام گزاره‌های مشاهدتی است. از آنجا که گزاره‌های مشاهدتی خطاپذیرند، ممکن است معرفت علمی دقیقی در اختیار ما قرار ندهند؛ استقراگرایان بعدها برای رفع این ابهام گفتند که بین مقام کشف و دستیابی و مقام نقد و ارزیابی در بهره‌گیری از مشاهده تمییز قائل هستند.

بعدها ابطال‌گرایان نیز معتقد بودند که مشاهده اساس علم است ولی توسط نظریه هدایت می‌شود. به این ترتیب مشاهده در تحقیقات اجتماعی رایج گردید.

استفاده از روش مشاهده در تحقیق

در برخی موارد مشاهده تنها ابزار محقق است که به مدد آن پدیده‌ای را مورد مطالعه قرار می‌دهند؛ مثلا هنگامی که پدیده‌های اجتماعی در سطح جامعه‌شناسی کلان هستند؛ امکان دستکاری داده‌ها وجود ندارد؛ موضوع مورد مطالعه چنان است که برای محقق امکان اعمال دیگر شیوه‌های تحقیق همچون مصاحبه و ... وجود ندارد؛ نظیر مطالعاتی که بر روی کودکان انجام می‌شود؛ گاه نیز محقق به مطالعه قبایل ابتدایی و یا جوامع دور دست می‌پردازد که یا با مشکل زبانی مواجه است و یا امکان برقراری ارتباط وجود ندارد؛ گاهی نیز قشر مورد مطالعه به دلیل حساسیت موضوع از پاسخ دادن و همکاری با محقق امتناع می‌کنند. مثل مطالعاتی که در زمینه روابط پرتنش بین دو قوم متخاصم که در عین حال کنار یکدیگر زندگی می‌کنند، صورت می‌گیرد.

ارجحیت روش مشاهده

به هنگام مشاهده، مطالعه مورد نظر بی‌واسطه صورت می‌گیرد؛ بنابراین عواملی که باعث سوگیری یا انحراف از درستی تحقیق شود کمتر است؛ در این روش ثبت وقایع هنگام وقوع امکان‌پذیر است؛ در این مطالعه محقق خود، در جریان طبیعی موضوع قرار می‌گیرد؛ بنابراین به مطالب جمع‌آوری شده می‌توان اطمینان بیشتری کرد.

انواع مشاهده

1. مشاهده مستقیم(direct observation)؛ در این حالت، مشاهده در کنار واقعیت به همراه نوسانات آن توسط محقق صورت می‌پذیرد و در این حالت محقق عنصری از جامعه مورد مطالعه است.
2. مشاهده نامرئی (disguised observation)؛‌ در بسیاری موارد از آینه‌هایی استفاده می‌شد که محقق در پشت آن قرار می‌گرفت و افراد مورد تحقیق را می‌دید این روش امروزه دیگر با آینه منسوخ شده و از دوربین‌های مخفی در آن بهره‌ می‌گیرند.
3. مشاهده ساخت‌یافته(structured observation)؛ مشاهده‌ای است که در خلال آن محقق به هنگام مشاهده، رفتار را در مقوله خاصی که از قبل تهیه نموده، جای می‌دهد. به عنوان مثال، رفتاری را که با توجه به ویژگی‌های تهاجمی، آرام، تند و ... شناسائی کرده در جای خود قرار می‌دهد. در مقابل، مشاهده ساخت‌نایافته یا آزاد، مشاهده‌ای است که محقق به مشاهده می‌پردازد بدون آنکه از قبل پرسش‌نامه‌ای تهیه کند.
4. مشاهده ناپیوسته(discontinuous observation)؛ در برخی مطالعات مشاهده به صورت ناپیوسته صورت می‌گیرد. بدین صورت که محقق نسلی را در یک زمان(زمانt) مطالعه می‌کند و بعد از گذشت مدتی، همان را تکرار می‌کند؛ تا تغییرات رخ داده در این فاصله زمانی را ثبت کند.
5. مشاهده غیر اکتشافی(Non-Imploratory Observation)؛ این نوع مشاهده بیشتر در تحقیقات میدانی کاربرد دارد. دارای طرح و نقشه قبلی است. گاهی موقعیت مورد مطالعه به نحوی است که تنها در سؤالات از قبل تنظیم شده، نمی‌گنجد. محقق موارد مشهود و مورد نیاز را علاوه بر پرسشنامه بطور جداگانه یادداشت می‌کند و بدین طریق ممکن است به یافته‌های غیرقابل انتظاری دست یابد.

عوامل مؤثر در مشاهده

أ‌) فرد محقق: تمایلات شخصی، زیرکی و تیزهوشی، حدود اطلاعات و زمینه قبلی محقق در مطالعه او مؤثر است

ب‌) هدف تحقیق: دقت و تعمق محقق بر حسب هدف و موضوع تحقیق تغییر می‌یابد.

ت‌) میدان تحقیق: بسته به اینکه محدوده تحقیق در چه حد باشد، روی مطالعه تأثیرگذار است. برخی مطالعات دربرگیرنده جمعیت کم و برخی هم دربرگیرنده گستره وسیعی هستند؛ که ممکن است به دلیل دشواری از دقت محقق بکاهد.